یکی از به یادماندنی ترین لحظات تاریخ، بعثت رسول خدا صلی الله علیه و آله و روی کار آمدن آیینی جامع و کامل به نام اسلام است. اولین هدفی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در صدد تحقق آن در متن جامعه بودند، ایجاد تحولات و تغییرات بنیادی بود. در واقع جامعه آن روز نیازمند یک انقلاب فرهنگی بزرگ بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله در یک برنامه زمان بندی شده و در طول بیست و سه سال با سبک و سیاق ویژه ای در جامعه پیاده نمودند.

بعد از رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، هدایت اسلامی، از مرحله نبوت به مرحله دیگری به نام امامت تغییر یافت و هر کدام از امامان با یک استراتژی ویژه ای، به حفاظت از رسالت دست زدند. مثلا امام علی علیه السلام با راهبرد خاص و موضع گیری هوشمندانه، امام حسن علیه السلام با صلح، امام حسین علیه السلام  با جنگ، امام سجاد علیه السلام  با دعا و سایر ائمه علیهم السلام نیز  با تاکتیک مخصوص خود از اسلام ناب محمدی صلی الله علیه و آله محافظت کردند. در دوران امامت امام باقر علیه السلام شرایط به گونه ای شد که جنبش علمی دامنه داری در جهان اسلام شکل گرفت و همین مسئله باعث شد که مقدمات تاسیس دانشگاه بزرگ اسلامی توسط امام صادق علیه السلام فراهم شود.[1]

واکاوی عملکرد هوشمندانه امام صادق علیه السلام
1)استفاده از فرصت ها:
دوران امامت امام صادق علیه السلام، مصادف بود با روزگاری که باقی مانده اموی، در حفظ مقام خویش و اعمال شهوات خود می کوشیدند و طرفداران بنی عباس برای روی کار آوردن آن ها تلاش می نمودند؛ لذا فرصت ایجاد فشار و اختناق نسبت به امام صادق علیه السلام را نداشتند. امام علیه السلام با استفاده از این فرصت ناب و طلایی و با ملاحظه نیاز شدید جامعه و فراهم بودن زمینه اجتماعی، مرکز علمی و دانشگاه بزرگی را با رشته های مختلف علوم عقلی و نقلی به وجود آوردند که در جهان اسلام بی نظیر بود. ثمره این اتفاق شگرف، تربیت شاگردان بزرگ و برجسته ای همچون: هشام بن حکم، محمد بن مسلم، ابان بن تغلب و... بود که تعداد آنها را بالغ بر چهار هزار نفر نوشته اند.[2]

2)نهادینه کردن فرهنگ شیعی:
امام صادق علیه السلام با انتخاب بهترین استراتژی ها در نشر و اشاعه حقایق و معارف الهی، آن چه که امام باقر علیه السلام پی ریزی کرده بودند را در جامعه نهادینه کردند. ایشان با به وجود آوردن یک مکتب، با فرهنگ شیعی توانستند خدمت بزرگی به اسلام و مسلمین مخصوصاً شیعیان ارائه دهند. ویژگی بارز مکتب جعفری در این بود که ایشان ابتدا شاگردان خود را تربیت می کردند و سپس تعلیم می دانند و به همه آن ها می آموختند که آموزش مقدمه عمل است و دانشی که در آن خدمت به مردم و دغدغه حفظ دین گنجانده نشود، ارزشی ندارد.

3)تولید علم:
در دوران امامت صادق آل محمد علیهم السلام، شور و شوق علمی بی سابقه ای در جامعه اسلامی به وجود آمده و علوم مختلفی اعم از علوم عقلی و نقلی پدید آمده بود. وقتی فضای فکری قرن دوم را مورد بررسی قرار می دهیم متوجه می شویم که مدیریت علمی و فرهنگی آن زمان کاری بس دشوار بود. امام جعفرصادق علیه السلام با احترام به همه گرایش ها، شروع به تولید و تدریس رشته های مختلف و متنوعی کردند که مطابق با نیاز روز جامعه و انواع گرایش ها بود. ایشان با ایجاد بستری مناسب و فراهم آوردن فضای علمی در سطح جامعه آن هم در سده دوم هجری، با هزینه بسیار کم، انقلاب علمی عظیمی را رقم زدند که بعد از گذشت هزار و سیصد سال هنوز هم مسلمانان از ثمرات آن بهره مندند.

4)بصیرت افزایی:
در عصر امام صادق علیه السلام بازار مناظرات کلامی، بسیار داغ تر از بازار مباحث قرآنی و فقهی بود. در این بین تفکری در جامعه توسط عده ای در حال تبلیغ بود که از همه تفکرات پیشین برای مسلمانان خطرناک تر بود. آنان گروهی به نام  زنادقه بودند که به ترویج الحاد و مادیگرایی می پرداختند. القای شبهات و تشکیک در اصول اعتقادات مسلمانان، جعل احادیث فراوان، ساختن افسانه ها و قصّه های دروغین، ترجمه کتابهای ضالّه به زبان عربی و نشر و پخش آن ها در میان مردم از جمله اقدامات آنان بود.[3]

امام صادق علیه السلام برای مقابله با این حربه دست به اقداماتی زد که نتیجه آن شکست این تفکر جاهلانه بود. ایشان با تغذیه فکری یاران خود و با تبیین مقام امامت و بیان جایگاه رفیع جانشینان الهی، به دانش افزایی و بصیرت آفرینی پرداختند و از این طریق نقشه دشمن را خنثی نمودند.

امید است با بهره مندی از این دانش ناب دینی که با زحمت و تلاش ائمه اطهار علیهم السلام در اختیار ما قرار گرفته است، زمینه را برای روی کارآمدن دولت مهدوی عجل الله تعالی فرجه الشریف فراهم کنیم؛ ان شاء الله.

پی نوشت
[1] سیره پیشوایان، ص306
[2]همان
[3] الامام الصادق والمذاهب الاربعه‌، ج 2، ص‌232