قال الله تعالی: «إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلَائِکَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ».[۱]

مقدمه

بی تردید، زنان یکی از عناصر نقش آفرین در نهضت عاشورا بودند. به جرأت می توان گفت اگر قیام امام حسین(علیه السلام)، پایداری و ماندگاری اسلام را امضا کرد؛ سهم بزرگی از آن مرهون فداکاری زنانی است که در تاریخ، مثل و مانندی ندارند. زنان عاشورایی با حضور خود و نقش جاودانه شان ثابت کردند تکلیف اجتماعی، خاص مردان نیست؛ بلکه آنان نیز بنا بر وظیفه شرعی که بر دوش دارند، باید به جریان های اجتماعی توجه کنند و هر گاه مسئله حمایت از دین و اقامه حق به میان می آید، در صحنه حضور یابند.

واقعه عاشورا اگر چه حقیقتاً تلخ و جانسوز است، اما در درون خود تابلوی زیبایی از آزادگی، شناخت انسان ها و بزرگی مقام زن است؛ تابلویی که در آن می توان زنان و مردان را دوشادوش یکدیگر در راه اعتلای حق مشاهده کرد؛ به گونه ای که مردان در صحنه نبرد جنگیدند و به شهادت رسیدند و زنان حتی در اسارت نیز پیام آن‍ها را شهر به شهر به همگان ابلاغ کردند. نقش آفرینی زنان در حادثه عاشورا، الگویی برای زنان مسلمان است تا برای اعتلای کلمةالله و در راه احقاق حق، در اجتماع حضور فعال داشته باشند؛ چنانکه در دوران مبارزه با حکومت منحوس پهلوی و نیز در دوران دفاع مقدس، زنان با الگوگیری از حضرت زینب(سلام الله علیها) و دیگر زنان عاشورایی، نقش های مهمی را رقم زدند.

حضور زنان در واقعه عاشورا

زنان در نهضت عاشورا دارای جایگاه ویژه ای هستند، تا آنجا که نقش و حضور فعالانه آنها در همه مراحل این نهضت به روشنی دیده می شود. در واقع آنان تبلور راستین ارزش ها و آرمان های مقدس اسلامی ـ انسانی بودند که علی رغم علاقه طبیعی شان به زندگی بی دغدغه در کنار همسر و فرزند، در آن برهه حساس تاریخی احساس مسئولیت کردند و سکوت و بی تفاوتی را روا ندانستند. آنان در تعارض دین و دنیا، دین را مقدم دانستند و برای ادای تکلیف شرعی خود، از تمام مظاهر دنیوی و علایق خویش گذشتند و نام خود را در تاریخ جاودانه کردند.[۲]

زنان در واقعه عاشورا، گاهی در پس خیام و زمانی رزمنده ای نستوه در عرصه میدان مبارزه بودند؛ گاهی رقیق القلب و گاهی سرسخت و انعطاف ناپذیری که اعمال شگفت آور و شجاعت های بی نظیری را از خود به نمایش گذاشتند. اگر چه خداوند جهاد را بر زنان واجب نکرده است، اما هر گاه کشور اسلامی مورد هجوم دشمنان قرار گیرد یا اساس شریعت در معرض خطر واقع شود و نیروی مردان برای دفع خطر مهاجمین کافی نباشد؛ زنان باید وارد میدان شوند؛ چنانکه در حادثه عاشورا پای در عرصه میدان نهادند. در واقع تاریخ عاشورا بیانگر آن است که زن نیز می تواند برای رسیدن به والاترین مقام انسانی، همپای مردان و شهیدان اسلام گام بردارد و برای حفظ دین در میدان مبارزه نقش آفرینی کند. دکتر بنت الشاطی درباره حکمت همراهی زنان با کاروان امام حسین(علیه السلام) می نویسد:

زینب(سلام الله علیها)، خواهر حسین(علیه السلام) با خطبه ها و افشاگری های خود، مزه و لذت پیروزی را از ابن زیاد و یزید گرفت و قطره هایی از زهر کشنده در جام های آنان سرازیر کرد؛ یعنی با اقدامات زینب(سلام الله علیها) شادی بنی امیه دیری نپایید و پیروزی شان دوامی نیافت و زمانی دراز نگذشت که نتیجه کار زینب(سلام الله علیها) به شکست و نابودی امویان منتهی شد. هر رویداد سیاسی که پس از کربلا به وقوع پیوست از خروج مختار، انقلاب ابن زبیر، سقوط دولت اموی و قیام دولت عباسی و استواری و ریشه دار شدن مذهب شیعه، سبب همه این ها زینب(سلام الله علیها) بود.[۳]

نقش آفرینی زنان در حماسه عاشورا

۱. مشارکت در جهاد و شهادت

در نهضت امام حسین(علیه السلام) زنان همدوش مردان در جبهه مبارزه با دشمن حضور داشتند و همراه و همدل با نهضت امام(علیه السلام) بودند. همکاری و همراهی زنانی چون طوعه در کوفه با مسلم بن عقیل، همراهی همسران برخی از شهدای کربلا و مبارزه آنان مانند ام خلف، همسر مسلم بن عوسجه، ام وهب همسر عبدالله بن عمیر کلبی و رسیدن به فیض شهادت، تشویق رزمندگان به ادامه مبارزه، جهاد، شهادت و روحیه بخشی به آنان و نیز اعتراض و انتقاد برخی از همسران سپاه کوفه به جنایت های شوهران شان در سپاه بنی امیه مانند همسر خولی، از مصادیق حضور زنان در جبهه مبارزه، جهاد و شهادت است.[۴]

ابن اثیر درباره به شهادت رسیدن ام وهب، همسر عبدالله بن عمیر کلبی می نویسد:

روز عاشورا وقتی عبدالله بن عمیر کلبی به میدان رفت، ام وهب نیز چوبی به دست گرفت و به میدان شتافت؛ ولی امام حسین(علیه السلام) مانع او شد و فرمود: «زنان موظف به جهاد نیستند». پس از شهادت همسرش به بالین او رفت و صورتش را پاک کرد و گفت: «بهشت بر تو مبارک باد. از خدا درخواست می کنم که مرا همراه تو قرار دهد». در این هنگام رستم، غلام شمر با عمود بر سرش زد تا فرقش شکافته شد و به شهادت رسید.[۵]

همچنین نقل است پس از شهادت مسلم بن عوسجه، پسرش خلف، آماده جنگ شد. امام(علیه السلام) از او خواست که به سرپرستی مادرش بپردازد، ولی مادرش او را به جنگ تشویق کرد و گفت: «جز به یاری پسر پیامبر، از تو راضی نخواهم شد». خلف پس از نبردی دلیرانه به شهادت رسید. دشمن پس از شهادت، سرش را از تن جدا کرد و به سوی مادرش پرتاب نمود. ام خلف سر را برداشت، بوسید و گریست.[۶]

در واقع قیام امام حسین(علیه السلام) محصول مشترک ایثار و فداکاری زنان و مردانی است که برای همه مسلمانان و آزاد زنان جهان الگو و اسوه هستند؛ چرا که مردانی که در قیام امام حسین(علیه السلام) حماسه آفریدند، هر یک دست پرورده و تربیت شده دامان زنان شجاع، با ایمان، فداکار و مؤمنی بودند که چنین فرزندانی به اسلام و جامعه اسلامی تحویل دادند. در دوران مبارزه امام خمینی(ره) با حکومت پهلوی و نیز در دوران دفاع مقدس چه بسیار زنان و مادرانی که با الگوگیری از زنان عاشورایی، همواره با تشویق همسر و فرزندان خود، آنان را روانه میدان جهاد می کردند و خود در پشت جبهه ها به پشتیبانی و تدارکات مشغول بودند. برخی نیز پای در میدان جنگ می نهادند و با دست گرفتن اسلحه رو در روی، با دشمن به جنگ پرداختند.

مقام معظم رهبری مدظله العالی درباره موقعیت شناسی حضرت زینب(سلام الله علیها) و همراهی و همدلی ایشان با امام حسین(علیه السلام) می فرماید:

در آن ساعت های بحرانی که قوی ترین انسان ها نمی توانند بفهمند چه باید بکنند، او فهمید و امام خود را پشتیبانی کرد و او را برای شهید شدن تجهیز نمود. بعد از شهادت حسین بن علی(علیه السلام) هم که دنیا ظلمانی شد و دل ها و جان ها و آفاق عالم تاریک گردید، این زن بزرگ یک نوری شد و درخشید. زینب(سلام الله علیها) به جایی رسید که فقط والاترین انسان های تاریخ بشریت، یعنی پیامبران می توانند به آن جا برسند.[۷]

زنان ایران نیز با الگوگیری از حضرت زینب(سلام الله علیها) و دیگر زنان حاضر در حادثه جانگداز کربلا، در صحنه های مختلفی از دفاع مقدس حضور داشتند؛ چنانکه زنان ذخیره سپاه خرمشهر در مسجد امام صادق(علیه السلام) در حالی که مسلح بودند، کار حفاظت از مهمات را به صورت پست های نگهبانی دو ساعته بر عهده داشتند و گاهی نیز کار توزیع سلاح میان نیرو های داوطلب و مردمی توسط آنان صورت می گرفت. تمیز کردن سلاح رزمندگان، خشاب گذاری، خالی کردن بار مهمات از کامیون ها و ... نیز از دیگر فعالیت های تدارکاتی زنان برای جبهه های جنگ بود. زنان در مسجد سیدالشهدا(علیه السلام) خرمشهر نیز به نگهبانی از مهمات می پرداختند. برخی دیگر از زنان نیز در شرایط حساس بمباران های هوایی دشمن، کامیون های مهمات را از منطقه خطر و تیررس به محل امن منتقل می کردند.[۸]

۲. آموزش صبر، مقاومت و روحیه بخشی

زنان عاشورایی و در رأس آنان اهل بیت امام حسین(علیه السلام) و به ویژه حضرت زینب(سلام الله علیها) با رفتار و عملکرد خود، الگویی جامع و کامل در صبر و استقامت و روحیه بخشی در شرایط سخت و دشوار بودند. سید بن طاووس درباره توصیه امام حسین(علیه السلام) به خواهرش درباره صبر و حفظ آرامش می نویسد: «امام حسین(علیه السلام) به او فرمود: خواهرم! آرامش خود را حفظ کن و کاری مکن که دشمن زبان به طعن و ملامت ما بگشاید».[۹]

در شرایط سخت و دشواری که دشمن رذالت و پستی را به اوج رساند و به خیمه ها حمله کرد و پس از غارت، آن ها را آتش زد، هنگام کتک زدن زنان و کودکان، تاخت و تاز با اسب ها بر پیکرها و به ویژه پیکر مقدس امام حسین(علیه السلام) و مشاهده این تصاویر توسط زنان و کودکان، اسارت اهل بیت(علیهم السلام)، عبور کاروان اسرا از قتلگاه شهدا، رنج و سختی سفر اسارت، عبور از کوچه و بازار کوفه، حضور در مجلس ابن زیاد، سفر به شام و حضور در دربار یزید با غل و زنجیر، آنچه که امیدبخش زنان و کودکان ستمدیده و داغدار بود، توکل و اعتماد به خدا و صبر و مقاومت زنان با تأسی به حضرت زینب(سلام الله علیها) و دیگر زنان اهل بیت(علیهم السلام) همچون حضرت ام کلثوم(سلام الله علیها) بود.

زنان عاشورایی به رهبری حضرت زینب(سلام الله علیها) از عزیزترین و ارجمندترین سرمایه های عمر خود در راه عقیده و اندیشه های متعالی خویش گذشتند و با صبر و استقامت در راه رسیدن به هدف، از شهادت همسر، فرزندان و برادران خود نه تنها خمی به ابرو نیاوردند؛ بلکه در نهایت ادب و اخلاص حتی برای گرفتن پیکر شهدای شان از خیمه خارج نشدند و احساسات خود را مخفی کردند. صدا به شیون و گریه بلند نمی کردند تا مبادا امام حسین(علیه السلام) در مقابل آن ها شرمنده شود. همین زنان هستند که الگویی برای دیگر زنان مسلمان در طول تاریخ شدند تا آنان نیز به تأسی از زنان عاشورایی، با روحیه استقامت و پایداری پای در میدان مبارزه با دشمن بنهند و هنگامی که فرزندی از دست می دهند، بی آنکه خم به ابرو بیاورند، به فرمان رهبر و مقتدای خویش سر می سپارند و دیگر فرزندان و حتی همسر خویش را راهی میدان نبرد می کنند.[۱۰]

۳. پرستاری و مراقبت از کودکان

جمع آوری کودکان پراکنده در بیابان، آرام کردن کودکان، رسیدگی به بیماران و مداوای زخمی ها، پرستاری از امام سجاد(علیه السلام)[۱۱] که همزمان با واقعه عاشورا به تدبیر الهی بیمار و در خیمه بستری بود، مراقبت از جان ایشان در مقابل دشمن، حمایت از زنان در مقابل تعدی های دیگران به آنان و کودکان، از دیگر نقش هایی بود که زنان عاشورایی با تأسی از حضرت زینب(سلام الله علیها) هنرمندانه آن را ایفا کردند.

امام سجاد(علیه السلام) درباره پرستاری حضرت زینب(سلام الله علیها) از کودکان و مراقبت از احوال آنان می فرماید:

إِنَّ عَمَّتِی زَیْنَبَ کَانَتْ تُؤَدِّیَ صلواتها مِنْ قِیَامٍ، الْفَرَائِضُ وَ النَّوَافِلِ عِنْدَ سَیْرِ الْقَوْمِ بِنَا مِنَ الْکُوفَةِ إِلَی الشَّامِ وَ فِی بَعْضِ الْمَنَازِلِ کَانَتْ تُصَلِّیَ مِنْ جُلُوسٍ. فَسَأَلْتُهَا عَنْ سَبَبِ ذَلِکَ؟ فَقَالَتْ: أُصَلِّی مِنْ جُلُوسٍ لِشِدَّةِ الْجُوعِ وَ الضَّعْفِ مُنْذُ ثَلَاثِ لَیَالٍ لِأَنَّهَا کَانَتْ تُقْسَمُ مَا یُصِیبُهَا مِنَ الطَّعَامَ عَلَی الْأَطْفَالِ لِأَنَّ الْقَوْمَ کَانُوا یَدْفَعُونَ لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنَّا رَغِیفاً وَاحِداً مِنَ الْخُبْزِ فِی الْیَوْمِ وَ اللَّیْلَةِ؛[۱۲] عمه ام زینب در مسیر کوفه تا شام همه نمازهای واجب و مستحب را اقامه می نمود و در بعضی منازل نشسته نماز می گزارد. از او علت را پرسیدم. فرمود: به خاطر شدت گرسنگی و ضعف در سه شبانه روز نماز را نشسته می خوانم؛ زیرا طعام خود را بین اطفال تقسیم می کرد؛ چون مقدار غذایی که دشمنان می دادند یک قرص نان برای هر نفر در طول شبانه روز بود.

در جامعه اسلامی به تأسی از حضرت زینب(سلام الله علیها) است که زنان بسیاری در شرایط دشوار جامعه، به یاری و همدلی با یکدیگر می شتابند و به ویژه در شرایطی که بیماری همه گیر جامعه را فرا می گیرد، بر بالین بیماران حاضر می شوند و از آنان مراقبت می کنند. روزهای مبارزه با دولت منحوس پهلوی و روزهای دفاع مقدس، مشحون از حضور زنانی است که چه در بیمارستان های درون شهر و چه در بیمارستان های صحرایی و در خط مقدم جبهه، به امداد زخمی ها و بیماران می شتافتند.

مرحومه دکتر «مریم بهروزی»، یکی از شاخص ترین بانوان نقش آفرین در جریان انقلاب اسلامی و یکی از اعضای فعال شاخه نظامی بود که تبحر خاصی در تیراندازی داشت. او در سال ۱۳۵۰ ضمن مبارزات سیاسی علیه رژیم پهلوی، برای خانم ها جلسات دینی و مذهبی خانگی برگزار می کرد. در سال ۱۳۵۴ و در جریان سخنرانی های مذهبی ـ سیاسی، ممنوع المنبر شد و تحت تعقیب ساواک قرار گرفت. در سال ۱۳۵۷ با دستور صریح امام خمینی(ره)، در مسجد قبا به سخنرانی درباره حکومت اسلامی و حقوق زن پرداخت و بعد از این سخنرانی، بار دیگر دستگیر و روانه زندان شد. آزادی موقت او پس از یک ماه تحمل زندان، با بهمن ۱۳۵۷ و پیروزی انقلاب اسلامی تقارن پیدا کرد. او پس از تثبیت جمهوری اسلامی، از جمله مبلغان عقیدتی ـ سیاسی و چهره های سرشناس ایران در مجامع بین المللی بود. وی در سال ۱۳۹۰ از دنیا رفت و در کنار فرزند شهیدش، مهدی حاجی عباسی به خاک سپرده شد. [۱۳]

۴. پاسداری از ارزش های دینی

زنان قهرمان عاشورایی، با شجاعتی مثال زدنی به حفظ ارزش ها و اعتراض به هتک حرمت خاندان نبوت و رعایت عفاف و حجاب در برابر چشم های آلوده اهتمام داشتند. اگر چه آنان اسیر بودند و لباس ها و خیمه هایشان غارت شده بود و با وضع نامطلوبی در معرض دید تماشاچیان قرار داشتند، اما فریاد اعتراض سر می دادند و بر حفظ عفاف تأکید می کردند؛ چنانکه ام کلثوم هنگام عبور اسرا از کوچه و بازار شهر کوفه، فریاد زد: «یَا أَهلَ الکُوفة، أَما تَستَحیونَ مِنَ اللهِ و رَسُولِهِ أَن تَنظُروا إِلَی حَرمِ النَبی؛[۱۴] ای مردم کوفه! از خدا و فرستاده او شرم نمی کنید که به خانواده پیامبر چشم دوخته اید».

حضرت زینب(سلام الله علیها) نیز در اعتراض به اینکه زنان و کنیزان یزید در سراپرده و به دور از چشم انظار هستند و زنان عاشورایی و اهل بیت(علیهم السلام) در معرض دید همگان هستند، در خطبه خود در کاخ یزید فرمود:

اَمِن العَدلِ یا ابنَ الطُلقاءِ! تَخْدیرُکَ حرائِرَکَ وَاِمائَکَ وَسَوقُکَ بَناتَ رَسُولِ اللهِ سَبایَا قَدْ هَتَکْتَ سُتورَهُنَّ وَاَبْدَیْتَ وُجُوهَهُنَّ تَحْدُوبِهِنَّ الأَعْداءُ مِنْ بَلَد اِلی بَلَد وَیَسْتَشْرِفُهُنَّ اَهْلُ الْمناهِلِ وَالمَناقِلِ وَیَتَصَفَّحُ وُجوهَهُنَّ الْقَرِیبُ وَالْبَعیدُ وَالدَنیُّ وَالشَّریفُ، لَیْسَ مَعَهُنَّ مِن رِجالِهِنَّ وَلیٌّ وَلامِنْ حُماتِهِنَّ حَمِیٌّ؛[۱۵] ای پسر آزادشدگان! آیا این قانون عدل و انصاف است که زنان و کنیزان خود را پشت پرده جای دهی، ولی دختران رسول خدا را به صورت اسیران بدین سوی و آن سوی کشانی؟ پرده حجاب ایشان را بدری و سر و روی شان را بگشایی و دشمنان، ایشان را از شهری به شهری ببرند و افراد بیگانه و فرومایه چهره آن ها را بنگرند؟ نه مردی برای سرپرستی آن ها به جای گذارده ای و نه حمایت کننده ای دارند.

۵. مدیریت

سرپرستی کاروان اسرا در آن شرایط دشوار و سخت توسط حضرت زنیب(سلام الله علیها)، درس «مدیریت در شرایط بحران» را به همگان می آموزد. بانوی بزرگ کربلا با مدیریت و رهبری بازماندگان کربلا در راستای اهداف نهضت و با هر اقدام خنثی کننده عاشورا از سوی دشمن، مقابله کرد و نقشه های دشمنان را نقش بر آب نمود. ایشان با فصاحت و بلاغتی ستودنی، در رویارویی با یزید، شجاعت حیدری اش را به نمایش گذاشت و به یزید که از پیروزی ظاهری اش شادمان بود، فرمود:

اَظنَنتَ یا یَزیدُ ! حَیْثُ اَخَذْتَ عَلَیْنا اَقْطارَ الاَرْضِ وَ آفاقَ السَّماءِ فَاَصْبَحْنا نُساقُ کَما تُساقُ الاُساری اَنَّ بِنا عَلَی اللهِ هَواناً وَبِکَ عَلَیهِ کَرامَةً؟ وَ اَنَّ ذلِکَ لِعَظَمِ خَطَرِکَ عِنْدَه؟ فَشَمَخْتَ بِاَنْفِکَ وَ نَظَرْتَ فی عِطْفِکَ جذلانَ مَسْرُوراً حیثُ رَأَیْتَ الدُّنیا لَکَ مُسْتَوثَقةً وَ الاُمُورَ مُتَّسقةً وَ حینَ صَفالکَ مُلکُنا و سُلْطانُنا فَمَهْلا مَهْلا اَنْسِیْتَ قَولَ اللهِ عَزِّوَجَلَّ: «وَلاَیَحسبنَّ الّذینَ کَفَرُوا اَنّما نُمْلی لَهُم خَیْرٌ لاَنْفُسِهِم اِنِّما نُمْلِی لَهُمْ لَیَزْدادُوا اِثْماً وَلَهُمْ عَذاَبٌ مُهینٌ»؛[۱۶] ای یزید! آیا می پنداری که اینک فضای آسمان و زمین را بر ما تنگ کرده ای و ما را همانند اسیران به هر شهر و دیار سوق داده و کشانده ای، ما نزد خدا خوار و زبون هستیم و تو در پیشگاه خدا گرامی و عزیز هستی و چیر گی ات بر ما به خاطر مقامت در پیش خداست؟ و به همین جهت باد به دماغ انداخته ای و با غرور و نخوت به اطراف خود می نگری و از اینکه می بینی دنیا بر وفق مراد و کام توست و کارها به دلخواه تو رو به راه و ملک و پادشاهی بر تو صاف و هموار شده است، مسرور وشادمانی؟! اندکی آهسته تر و آرام تر! مگر فراموش کرده ای که خدای عزوجل می فرماید: و البته نباید کسانی که کافر شده‏ اند، تصور کنند اینکه به ایشان مهلت می‏ دهیم برای آنان نیکوست؛ ما فقط به ایشان مهلت می‏ دهیم تا بر گناه [خود] بیفزایند و [آن گاه] عذابی خفت ‏آور خواهند داشت».

مادران شهدا و همسران شهید ما به تأسی از حضرت زینب(سلام الله علیها) می توانند با بیان و قلم خود، تاریخ مقاومت مردان و زنان این سرزمین را در برابر رژیم طاغوت و مبارزات شجاعانه آن ها در هشت سال دفاع مقدس برای نسل امروزی تبیین و این میراث بزرگ ایثار و شهادت را به جوانان منتقل کنند.

نتیجه گیری

حضور مسئولانه زنان در قیام امام حسین(علیه السلام) و همدلی و همراهی آنان با نهضت حسینی، گویای آن است که زن می تواند برای رسیدن به والاترین مقام انسانی، هم پای مردان و شهیدان اسلام گام بردارد و برای تجدید حیات اسلام، مجاهدتی ثمربخش و چشم گیر داشته باشد. این زنان که همانند دیگر زنان دارای عاطفه و احساس بودند، علی رغم علاقه به زندگی بی دغدغه و بدون اضطراب، با تشویق همسر و فرزندان برای یاری فرزند رسول خدا، خود نیز همراه و هم پای آنان در مسیر اعتلای حق و جامعه اسلامی کوشیدند تا در تعارض دین و دنیا، دین را مقدم بدارند و در پی ادای تکلیف شرعی خویش با گذشتن از خود و تمایلات نفسانی حلال، نام خویش را در تاریخ جاودانه کنند.

فهرست منابع

کتب

۱.ابن اثیر، عزالدین علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت: دار صادر، ۱۳۹۹ق.

۲.ابن طاووس، علی بن موسی، اللهوف علی قتلی الطفوف، ترجمه احمد فهری زنجانی، چاپ اول، تهران: جهان، ۱۳۴۸ش.

۳.انیسی، فریبا، شرحی بر مظلومیت شهدای زن، مجله پیام زن فروردین ۱۳۸۷، شماره ۱۹۳.

۴.بحرانی اصفهانی، عبدالله بن نورالله، عوالم العلوم و المعارف والأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال، تصحیح محمدباقر ابطحی اصفهانی، چاپ دوم، قم: مؤسسة الامام المهدی، ۱۳۸۲ش.

۵.شریف قرشی، باقر شریف، حیاة الامام الحسین(علیه السلام)، چاپ اول، قم: مکتبة الداوری، ۱۳۹۶ق.

۶.مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت: مؤسسة الوفا، ۱۴۰۳ق.

۷.مزینانی، محمدصادق، نقش زنان در حادثه عاشورا، چاپ اول، قم: بوستان کتاب، ۱۳۹۰ش.

۸.مقرم الموسوی، سید عبدالرزاق، مقتل الحسین(علیه السلام)، بیروت: دار الکتاب الاسلامی، ۱۳۹۹ق.

۹.هاشمی خویی، میرزا حبیب الله، منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه، ترجمه حسن حسن زاده آملی و محمدباقر کمره ای، چاپ چهارم، تهران: مکتبة الاسلامیة، ۱۴۰۰ق.

۱۰. یزدان پناه، زهرا، زنان عاشورایی: نقش زنان در نهضت امام حسین(علیه السلام) (از عشورا تا سقوط امویان)، چاپ اول، تهران: هلال، ۱۳۸۳ش.

پایگاه ها

۱.پایگاه اطلاع رسانی و دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله العظمی سید علی خامنه ای.

۲.خبرگزاری تسنیم، «با دستان خودم پنج شهیدم را به خاک سپردم»، ۱۹/۰۷/۱۳۹۳، کد خبر: ۵۲۱۲۱۷.

۳. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، «مروری بر نقش آفرینی زنان در دوران دفاع مقدس»، ۰۳/۰۷/۱۳۹۸، کد خبر: ۵۲۰۶.

۴. همشهری آنلاین، «زنان مبارز در خیابان انقلاب»، ۲۱/۱۱/۱۴۰۰، کد خبر: ۶۵۴۵۱۷.

پی نوشت ها:

[۱]. فصلت، آیه ۳۰. آنان که گفتند: پروردگار ما فقط خدای یکتاست و بر این ایمان پایدار ماندند فرشتگان رحمت بر آنها نازل شوند (و مژده دهند) که دیگر هیچ ترسی (از وقایع آینده) و حزن و اندوهی (از گذشته خود) نداشته باشید و شما را به همان بهشتی که (انبیا) وعده دادند بشارت باد.

[۲]. ر.ک: محمدصادق مزینانی، نقش زنان در حادثه عاشورا، ص ۲۰ ـ ۱۸.

[۳]. باقر شریف القرشی، حیاة الامام الحسین(علیه السلام)، ج ۲، ص ۲۹۹.

[۴]. زهرا یزدان‌پناه، زنان عاشورایی، ص ۶۶ و ۶۷.

[۵]. عزالدین علی بن محمد ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج ۵، ص ۱۷۹.

[۶]. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۹۸، ص ۱۴۲.

[۷]. بیانات در دیدار با جمعی از پرستاران، ۲۲/۰۸/۱۳۷۰.

https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=۲۵۱۱

[۸]. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، «مروری بر نقش‌آفرینی زنان در دوران دفاع مقدس»، ۰۳/۰۷/۱۳۹۸، کد خبر: ۵۲۰۶.

https://www.irdc.ir/fa/news/۵۲۰۶

[۹]. علی بن موسی ابن‌طاووس، اللهوف علی قتلی الطفوف، ص ۱۲۷.

[۱۰]. خبرگزاری تسنیم، «با دستان خودم پنج شهیدم را به خاک سپردم»، ۱۹/۰۷/۱۳۹۳، کد خبر: ۵۲۱۲۱۷.

https://www.tasnimnews.com/fa/news/۵۲۱۲۱۷/۱۶/۰۷/۱۳۹۳

[۱۱]. عزالدین علی بن محمد ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج ۵، ص ۱۹۳.

[۱۲]. عبدالله بن نورالله بحرانی اصفهانی، عوالم العلوم و المعارف والأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال‏، ج ۱۱، ص ۹۵۴.

[۱۳]. همشهری آنلاین، «زنان مبارز در خیابان انقلاب»، ۲۱/۱۱/۱۴۰۰، کد خبر: ۶۵۴۵۱۷.

https://www.hamshahrionline.ir/news/۶۵۴۵۱۷

[۱۴]. سید عبدالرزاق مقرم الموسوی، مقتل الحسین(علیه السلام)، ص ۴۰۰.

[۱۵]. میرزا حبیب‌الله هاشمی خویی، منهاج البراعه فی شرح نهج‌البلاغه، ج ۱۸، ص ۲۸۷.

[۱۶]. همان، ص ۲۸۶.

به قلم: زهرا رضائیان، کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث