امام سجاد عليه‌السلام وارث معارف و میراث پیامبران و زينت دل اولياى الهی و قبله قلوب عارفان و سالکان الی‌الله است. دوره امامت امام سجاد (ع) همزمان با اوج دنياگرايى و انحرافات در جامعه آن روزگار بود. در اين دوره غفلت و دنياگرايى، گريبان جامعه را چنان گرفته بود كه دين و معنويت در انزوای کامل قرار داشت و تمام تلاش حاكمان بنى اميه در بازگرداندن فرهنگ جاهليت خلاصه می‌‏شد.

در اين زمانه تاریک، جاهليتى كه با تجلی نور رسالت (صلى اللّه عليه و آله) مقهور گردید و رنگ باخت، ديگر بار با تمام توان به دست امویان بروز فراگیر یافت و در مقابل فرهنگ اسلام  صف آرايى كرده بود.

امام سجاد (ع) در این شرایط سخت قرار داشت که خود فرمود دوستداران اهل بیت (علیهم السلام) به شمار انگشتان دست نبودند؛ امام (ع) به منظور حفظ دین و رویارویی با موج دنياگرايى و جلوگيرى از گسترش فساد امویان، با مشی دعا و عرفان و نیایش منادى معنويت در جامعه شدند و با گفتار و رفتار خويش مردم را به خدا و معنويت دعوت كردند.

روش و نگرش امام سجاد (ع) در آن روزگار غربت قرآن و اسلام چنان بود كه گويى تمام معنويت در وجود نورانیش خلاصه شده و گفتارهاى متعاليش آينه‏‌اى بود كه معارف قرآن را در جامعه در قالب ادعیه‌ی بلند منعكس می‌كرد.

رفتار امام در آن روزگار تاریک چونان ابرى بود كه باران معنويت می‌باريد؛ گفتارش بذر حقيقت در مزرعه دل‏‌هاى مشتاقى بود كه از غربت ارزش‌‏هاى الهى در جامعه می‌‏ناليدند.

رفتار این وجود مقدّس تجلّى نور به جامعه بود، گفتار قدسیش لوح معرفتى بود كه دل‌های زنگار گرفته را بیدار می‌نمود.

يكى از وجوه بارز سيره و سلوک امام عارفان، عشق و شور به عبادت و بندگی بود. در آن زمان كه حاكمان اموى، دنياپرستى جاهلانه و تباهی را در مقابل خداپرستى تبليغ می‌كردند، امام زين العابدين (ع) با سلوک عبادی سوزناک عارفانه، اصل خدا محورى را به مردم می‌‏آموختند و شكوه زيبايى عبودیت را نمايان می‌كردند.

امام در عشق به عبادت به رتبه‏‌اى رسيده بودند كه در زبان مردم با این لقب‌ها: سيدالعابدين، سيدالساجدين و زين‌العابدين شهره و شناخته می‌شد؛ نوشته‌اند امام (ع) هر شبانه روز، هزار ركعت نماز می‌خواند و اكثر شب‏‌ها تا طلوع صبح، به راز و نیاز و نماز با معبود انس می‌گرفت، صوت تلاوت قرآن عابران را مدهوش می‌نمود؛ روزها را با روزه سپرى می‌كردند. خادمش گوید: «هرگز شب‏‌ها براى امام رختخوابى نگستردم و روزها برايش غذايى تهيه نكردم زيرا آن بزرگوار شب‏‌ها را به عبادت و روزها را به روزه می‌گذراند.»

امام (ع) بسيارى از شب‏‌ها را با حال نيايش، و در موسم حج به طواف و نماز سپرى می‌كردند و در خلوت شب در برابر عظمت و از عمق معرفت حق می‌گريستند. عبادت عاشقانه و ناله‌های عارفانه امام (ع) برخى از ياران امام را نسبت به جانش نگران نمود تا که عرضه داشتند ‏اى فرزند رسول خدا، از شدت عبادت جان تسلیم نکن.

امام در پاسخ به سخن رسول خدا تمسک جست و فرمود: آيا بنده سپاسگزار خداوند نباشم؟

سوز و خلوص و منش و روش و مناجات‌های پر مغز امام هر بیننده‌ای را متاثر و مایه بیداری و اصلاح او می‌شد‌؛ در این دوره امام با تربیت نفوس و تبلیغ فردی به اصلاح پرداخته و درس شکرگزاری تعلیم خلق می‌نمود؛ از بازار برده‌فروشان برده‌ها می‌خرید و آنان را تربیت نموده و همه سال، ماه رمضان آزادشان می‌نمود؛ آنها از امام  می‌آموختند كه در برابر نعمت‏‌هاى خداوند بايد شكرگزار باشند.

امام (ع) با عبادت زیبا و عارفانه خويش مردم پیرامون خود را از خطرات دنياگرايى و تباهی وفساد امویان كه بيمارى مهلک آن عصر بود دور می‌نمود. امام با ذكر شواهد و حکایت حکمت آمیز تاريخى به مردم می‌آموختند که دنياگرايى سرانجام خوشى ندارد و آرايش‏‌هاى دنيايى انسان را به سر منزل مقصود نمی‌‏رساند، پس بايد به خدا و اعمال نيک انديشيد و از سرگذشت دنياطلبانى كه پيش از اين به تعيّنات دنيايى دست يافته بودند، درس عبرت آموخت.

امام در هدایت مردم به روش بندگی خالصانه از هر فرصت سود می‌جست و تکلیف الهی امامت را در هر  لباس به انجام می رساند؛ گاهی در لباس احرام و سفر حج ناشناخته با خدمت به زائران به اصلاح قلوب و هدایت مردم می‌پرداخت. مکتب عاشورا، در زمزمه‌های عارفانه صحیفه سجادیه و اشک‌های جاری امام، به نسل‌های بعدی منتقل و میراث مکتب و شجره مبارک قیام حسینی با خون دل امام آبیاری گردید؛ رعایت حقوق فردی و اجتماعی در رساله حقوق تجلی گردید؛ سلوک امام و تاثیر معنویت و عرفانش به اندازه‌ای گیرایی داشت که ماموران اموی را تحت تاثیر قرار داده و منقلب و اصلاح می‌نمود.

سراسر زندگی و لحظه‌های حیات امام سجاد(ع) عمل به تکلیف و هدایت‌گری بود؛ پاسخگويی به نيازهای ضروری انسان‌ها امری پسنديده و مورد تأکيد اسلام است. امّا کمک به ديگران و رفع نيازهای مادي آنان نبايد موجب لطمه به شخصيت و آبروی آن‏ها گردد. چنانکه رعايت اين مهم را امام زين‌‏العابدين به خوبي مدنظر داشتند چنانکه آن حضرت در شب‌های تاريک جهت ياری فقرا به راه می‌افتاد و با انبانی بر پشت به در خانه‏‌های مستمندان می‌‏رفت و با صورت پوشيده به آنان، نان و غذا و پول می‌داد و ناشناس به خانه باز می‌گشت. اين امر تا زمان رحلت حضرت ادامه داشت و با چشم از جهان فروبستن آن حضرت مردم دريافتند که کمک‏‌های شبانه از سوی آن حضرت بوده که در اختيار نيازمندان قرار مي‏‌گرفته است.

حرمت جایگاه و مقام مادر

با آن که امام زين‏‌العابدين(ع) از هر کس نسبت به مادر بيشتر احسان و نيکی می‌‏نمود، ولی اغلب از خوردن غذا با وی امتناع می‌کرد وقتی علت را جويا شده و عرض داشتند، شما که از هر کس بيشتر به مادر خود عشق می‌ورزيد و به وی نيکی می‌‏کنيد، چرا از غذا خوردن با او خودداری می‌فرمائید؟ حضرت در پاسخ فرمود: من به خاطر ادب و احترام مادرم با آن بزرگوار غذا نمی‌‏خورم زيرا بيم آن دارم که به لقمه‏‌ای دست برم که مادرم زودتر متوجه او شده و قصد خوردن آن را داشته باشد.

بی‌گمان، روش‏ الهى امام سجاد (ع) در این عصر تاریک سبب شد كه انحراف حاكمان اموی بيش از گذشته نمایان گردد. قصیده بلند فرزدق که امام را در کنار کعبه به حاکم ستمگر معرفی کرد حسادت آن‌ها را نیز برانگیخت، امويان نتوانستند امام را تحمّل كنند. در حقيقت امويان حس كردند امام سجاد (ع) با رفتار و گفتار الهى خويش پيام عاشوراى حسينى را به خوبى در جامعه منتشر می‌كنند و اگر اين روش ادامه يابد، به زودى روزگار ذلّت امويان فرا می‌رسد.