حضرت فاطمه معصومه ـ عليها السلام ـ دختر امام موسي بن جعفر الکاظم و خواهر امام علي بن موسي الرضا و عمه امام محمد تقي الجواد ـ عليهم آلاف تحيه و السلام ـ است.مادر امام رضا ـ عليه السلام ـ و حضرت فاطمه معصومه ـ عليها السلام ـ نجمه خاتون است، اين بانو فقط اين دو فرزند بزرگوار را داشته است و هر دوي آنها با حضور خود در سرزمين اهلبيت (ايران) سبب پيشرفت و تعالي معنوي و فرهنگي شده اند.

فضايل حضرت فاطمه معصومه ـ عليها السلام ـ وقتي روشن مي شود که پيوند آن بزرگوار با علم معلوم گردد. علم و دانش اين بانوي گرامي اسلام بيش از آن است که در معرض شناخت ما قرار گرفته است. جايگاه علم در دين مبين اسلام بسيار خطير است. خداوند متعال علم و دانش را از الطاف خاص و ويژه خود به پيامبران و دانشمندان قرار داده، درک و دريافت وحي و ابلاغ آن را با علم عجين کرده است. براي پي بردن به فضيلت و مقام والاي حضرت معصومه ـ عليها السلام ـ و اينکه چرا و چگونه بوده است که آن بانوي کريمه در بين ديگر امامزادگان از برتري و جلالت شأن ويژه برخوردارند در اين خصوص کافي است به فضايل و ويژگي هاي علمي آن بانوي گرامي پي ببريم.

* جاودانگي  درسایه علم و معنويت

پيوند بين علم و معنويت به انسان جاودانگي مي بخشد چون علم از صفات الهي است و از تجليات بزرگ خداوند است و همين تجلي بزرگ است که آدم را مسجود ملائکه قرار داده.[1]

درباره امتيازات و ويژگي هاي همه پيامبران «علم» برجستگي خاص و مأموريت ويژه است، پيامبران به همان ميزان که مأمور به انذار بوده اند، مأمور به تعليم نيز بوده اند، انذار و تزکيه مقدمه علم است. تعليم مردم و علم محوري و حمايت از دانش يکي از ماموريت هاي بزرگ انبياي الهي است. هر جا علم و دانش رونق داشته فرهنگ و تمدن در دامن آن جوانه زده است اگر گذشته تاريخ بشريت و تمدن ها را مورد بازشناسي قرار دهيم. مهد تمدن هاي بزرگ انساني در نقطه اي از جهان قرار دارد که پيامبران بزرگ الهي از آن برخاسته اند. علم و تمدن از محل زيستن انبياء به جاهاي ديگر رسيده است.

در دين اسلام علم و عالم از جايگاه بي نظير برخوردار است. نگاه قرآن و سيره معصومان به علم نيز مؤيد جايگاه رفيع علم است. امتياز و ويژگي بزرگ حضرت معصومه ـ عليها السلام ـ پيوند آن حضرت با علم است. تأکيد ائمه به زيارت و پاداش بزرگ زيارت آن حضرت،[2] همه از اين جهت است که مکانت علمي حضرت براي ديگران روشن شود.

* مدفن حضرت معصومه سبب پيدايش شهر بزرگ معنوي

پيوند آن بانوي گرامي با علم و فضيلت است سبب پيدايش يک شهر بزرگ معنوي در مرکز ايران گرديده و پس از حضور آن حضرت در اين شهر و واقع شدن مزارش، علم اهل بيت(ع) در اين شهر جوانه زده و روز به روز رشد يافته است. محدثان بزرگ از اين شهر برخاسته و علوم اهلبيت را رواج داده اند، و آثار علمي بزرگ پديد آورده و تمدن اسلامي را رونق بخشيده اند.

پس از حضور حضرت معصومه ـ عليها السلام ـ در شهر قم به عنوان يک شهر بزرگ علمي مورد توجه قرار گرفت، و به تدريج اين شهر تبديل به مرکزي در علم گرديد وتمدن اسلامی از این چشمه معرفت سیراب گردید در سایه نو فاطمه معصومه (س) قم پس از حضور ورحلت این بانو به قطبی علمی مبدل شد و از آن روز به بعد تا به امروز این مرکزیت درخشش بیشتری داشته است ؛ قم مدتها در مکتب نقل حدیث محوریت  و برمکاتب دیگر جهان اسلام رجحان داشت ؛ به همین جهت مرکزتجمع بزرگان شیعه و دانشمندانی بود که مکتب بغداد و ری به آن نیازمند بودند ؛ طلوع علم از قم با محوریت کتابهای حدیثی به اوج رسید و میراث آن در شکل گیری مجموعه های روایی شیعه تاثیر وسهم قابل توجهی داشته است ؛ مکتب بغداد از نظر اندیشه و فکر نیز متاثر از مکتب قم بوده است؛ پس از آغاز غیبت کبری گرایش از نقل روایت به تعقل و اجتهاد و عقلگرایی وتفسیر نیز در قم بالنده شد که در مکاتب دیگر موثراست ؛ از اینرو اگر عناصر مهم تمدن اسلامی مورد دقت و معرفت قرار گیرد و بر اساس نقش عناصری مورد سنجه قرار گیرد بهره گیری تمدن اسلامی از محتوای غنی مکتب قم فزون تر از همه مکاتب است ؛ با روندی که درتاریخ وسیر علمی دیده می شود دوره فترت در تولید علم از ناحیه قم بسیار اندک و ناچیز است در حالیکه سهم مکاتب دیگر علمی با فرو پاشی برخی از عناصر محوری بیشتر دیده می شود ؛ از اینرو سهمی که حضور بابرکت حضرت معصومه(س) درقم ایجاد کرده به این تکاپو ی وسیع علمی تحرک و بالندگی وسیعی همراه با نوآوری بخشیده است .

*هجرت روح بزرگ علمي از مدينه به ايران

برخورداري حضرت معصومه ـ عليها السلام ـ از برجستگي علمي و نيز با حضورش در قم، روح بزرگ علمي از مدينه به ايران مهاجرت کرد همان سان که با حضور برادرش در خراسان علم از مدينه غروب کرد و در ايران طلوع نموده، امام رضا ـ عليه السلام ـ به منزله خورشيد از مدينه غروب و در شرق ايران طلوع کرد، علم الهي نيز با آن حضرت در خراسان طلوع کرد، که پس از حضور آن حضرت خراسان هم از جهت تمدني روز به روز در پيشرفت بود هم از لحاظ علمي و رويش عالمان کم نظير تاريخ، که در بلاغت و هنر نوشتن سرآمدان تمام روزگار در جهان اسلام شده اند، بسياري از دانشمندان بليغ و زبردست در اين منطقه پرورش يافته اند، نفس قدسي امام و جلسات علمي و مناظرات با دانشمندان فضاي خراسان را علمي کرد و عالمان و فقيهان بزرگ اسلام از اهل سنت و شيعه از اين ديار برخاستند، همين پيوند و قرابت علمي در حضرت معصومه ـ عليها السلام ـ نيز وجود داشت چنان که نقل شده جمعي از شيعيان به مدينه آمدند تا به محضر امام کاظم علیه السلام برسند و جواب سئوالات خود را بگيرند، حضرت حضور نداشت، مراجعه کنندگان که سئوال علمي داشتند مي خواستند از در خانه حضرت با يأس و نااميدي و اندوه برگردند اما حضرت معصومه ـ عليها السلام ـ که هنوز به سن بلوغ نرسيده بودند تمام سئوال هاي آنان را پاسخ داد. شيعيان، مدينه را ترک و در بيرون شهر با امام روبرو شدند و پاسخ هاي حضرت معصومه ـ عليها السلام ـ را به آن حضرت نشان دادند و امام با ديدن دستخط و پاسخ هاي دخترش اظهار شعف و شادي نمود و فرمود «فداها ابوها» پدرش فداي چنين دختري باد.[3]

* حال و هواي  قم مملو از رويش علمي است

اين پيوند با علم و دانش، با روح ملکوتي حضرت معصومه ـ عليها السلام ـ به شهر قم منتقل شد و فقاهت را در شهر قم به اوج رشد خود رسانيد، حکمت و سرّ برتري حضرت معصومه به ساير امامزادگان را بايد با ادراک شهودي و باطني تفسير کرد. حيات انسانيت با علم است و علم حياتي مرگ ناپذير است، علم هميشه زنده است و مايه حيات جوامع انساني است از اين رو شهرهايي که مدفن و مزار اهل‌بيت(ع) در آن قرار گرفت چون شمع هميشه روشن، مرکزيت علمي را مختص خود کرده اند، در حالي که قبرستان هاي فراواني در دنيا وجود دارد که هرگز بوي علم از آنها به مشام نمي رسد بلکه بوي ويراني و اندوه از آنها مشام انسان را از حيات نااميد مي کند، اما مزار اهلبيت، مرکز نشر علوم شده است، تفاوت قبر آنها با ديگران در اين است چنان که در زيارت جامعه مي خوانيم «قبورکم في القبور» قبرهاي شما در ميان قبرهاست اما با اين تفاوت که از آنها زندگي، رضايت و معنويت به جامعه الهام مي شود اين ويژگي از پيوند علم با اين خاندان حکايت دارد. برتري حضرت معصومه ـ عليها السلام ـ از اين قرابت و پيوند حکايت دارد که مدفنش مرکز نشر علوم گرديده و علم از کوفه و نجف و مدينه غروب کرده و در شهر مقدس قم سر برآورده است.

اين مرکزيت علمي در اخبار اهلبيت نيز منعکس شده[4] که حکمت آن بعدها روشن شده و روند تاريخ علمي به خوبي نشان مي دهد که پس از رحلت حضرت معصومه ـ عليها السلام ـ در قم اين شهر مرکز ثقل علمي شد بي حکمت نيست که بزرگترين فلاسفه و حکماي جهان افرادي چون ملاصدراي شيرازي بهترين آثار علمي خود را در مجاورت و با استعانت از اين بانوي بزرگ مي نويسد.[5] حال و هواي شهر قم مملو از رويش علمي است و اين فرصت بي نظير در هيچ نقطه جهان با اين امنيت ميسر نبوده است، چون معصومه بانوي علم و فضايل است.

يکي ديگر از علل برتري بانوي فضيلت و کريمه اهلبيت نسبت به ساير امامزادگان تقوي زهرا گونه آن حضرت است، بانوي فضيلت ها چونان مادرش در تقوي و پاکدامني در عصر خود در ميان بانوان نظير نداشته، اگر چه اطلاعات زيادي از زندگي آن حضرت در مدينه در منابع ديرين وجود ندارد اما با اينکه آن حضرت در جواني در شهر قم رحلت نموده و در مدت کمي که در شهر قم، اقامت کرد محل عبادت مخصوصي داشت، که اکنون مزار عابدان و مؤمنان در شهر قم و محلي است که الهام بخش و منعکس کننده اوصاف و سيره عبادي حضرت معصومه ـ عليها السلام ـ است.

اين دو ويژگي مهم حضرت معصومه از شهر قم يک شهر مهم مذهبي و علمي بي نظير در دنيا ساخته است که مردم از تمام کشورها و ملت هاي جهان براي تحصيل در اين شهر حضور دارند و به کسب علوم آل محمد ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ با عشق وافر و زايد الوصف اشتغال دارند.

در پرتو توجهات و فيوضات حضرت فاطمه معصومه ـ عليها السلام ـ علوم اسلامي در اين شهر رشد و گسترش بي نظير در طول تاريخ يافته و عالمان بزرگي در دامن معنويت اين بقعه مطهر و آسماني تربيت شده[6] هر يک از عالمان تربيت شده در فضاي معنوي شهر قم در هر نقطه از ايران و جهان استقرار يافته اند. نور علم و معنويت را در آن منتشر کرده و بذر علم و تقوي را در دل شيفتگان علم و تقوي نهاده اند. به نحوي که شعاع نورشان تا قيامت درخشش خواهد داشت.

حضرت فاطمه معصومه ـ عليها السلام ـ با فضايل و کرامات محسوس، مشتاقان علم و علماي بزرگ را مورد لطف و توجه قرار داده و هيچ حاجتمندي از لطف آن حضرت محروم نبوده است. باب کرامت و بخشش امامت از سوي آن بانوي الهي نيز پيوسته در حال تربيت نفوس کريم است. هر يک از ابعاد شخصيتي آن بانوي مقدس براي دانشمندان يک ويژگي و برتري بخشيده است. درباره کرامات آن بانوي گرامي مراجع عظام و طلاب علوم ديني خاطرات و تجارب ذي قيمتي دارند که اگر تمام آنها به دقت ثبت شود هزاران اوراق را طلايي خواهد کرد.

از ديگر علل برتري حضرت فاطمه معصومه ـ عليها السلام ـ و توجه و علاقه عمومي و اقبال مردم به زيارت آن حضرت، که از توجه ائمه ـ عليهم السلام ـ به آن حضرت برآمده به نحوي که رواياتي از امام صادق و ساير ائمه ـ عليهم السلام ـ درباره فضايل و امتيازات شهر قم وارد شده که رويکرد آنها به وجود مرقد حضرت معصومه ـ عليها السلام ـ در شهر قم است،[7] اين روايات در بين مردم توسط علما رواج يافته و توجهات عمومي را به اين شهر معطوف داشته است.

* زيارتنامه حضرت معصومه( عليها السلام ) مأثور است

امام رضا ـ عليه السلام ـ که در ايران حضور داشت بر اساس برخي از روايات در قم حضور يافته و قبر خواهر کريمه اش را زيارت و نحوه زيارت و آثار و برکات آن را به مردم تبيين فرموده، نظير روايتي که سعد قمي از امام نقل کرده که هر کس او را (معصومه) با شناخت و معرفت زيارت کند، پاداش معنوي آن معادل بهشت است.[8] زيارتنامه اي که حضرت معصومه ـ عليها السلام ـ دارد مأثور است، چون امام رضا ـ عليه السلام ـ آن را به مردم تعليم و آموزش داد، که شايد بيشتر امامزادگان چنين متن زيارتي معتبر نداشته باشند. از اين روي شهر قم همواره امتيازات و ويژگي خاص داشته و دارد و تمام امتيازات معنوي و فرهنگي که در اين شهر وجود دارد مرهون وجود اين بانوي بسيار کريم است.

*شعاع نور معنویت اهل بیت (ع) از فضای قم  

در ميان امام زادگان ايران و شهرقم وفرزندان حضرت امام موسی (عليه السلام) كه نورافشاني مي‌كنند، ماه تاباني كه همه آنها را تحت‌الشعاع انوار درخشان خود قرار داده ، تربت پاك شفيعه محشر، كريمه اهل بيت پيامبر ـ صلي الله عليه و آله ـ دخت گرامي موسي بن جعفر، حضرت معصومه ـ سلام الله عليها ـ مي‌باشد.

حضرت فاطمه معصومه ـ سلام الله عليها ـ از جهت شخصيت فردي و كمالات روحي در بين فرزندان موسي بن جعفر ـ سلام الله عليها ـ بعد از برادرش، علي بن موسي الرضا ـ عليه السّلام ـ در والاترين رتبه‌ جاي دارد. اين در حالي است كه شيخ مفيد و ديگران فرزندان دختر امام كاظم ـ عليه السّلام ـ حداقل هجده تن بوده‌اند و فاطمه در بين اين همه بانوي مكرمه سرآمد بوده است.[9]

حاج شيخ عباس قمي درباره دختران موسي بن جعفر مي‌نويسد: «برحسب آنچه به ما رسيده، افضل آنها سيده جليله معظمه، فاطمه بنت امام موسي ـ عليه السّلام ـ معروف به حضرت معصومه است».[10]

اما شيخ محمد تقي تستري در «قاموس الرجال» فضيلت وي را نه تنها در بين دختران،‌ بلكه پسران حضرت غير از امام رضا ـ عليه السّلام ـ بي‌نظير مي‌داند و مي‌نويسد: «در ميان فرزندان امام كاظم ـ عليه السّلام ـ با آن همه كثرتشان، بعد از امام رضا ـ عليه السّلام ـ كسي هم‌شأن حضرت معصومه ـ سلام الله عليها ـ نيست.»[11]

بي‌گمان اين نحوه اظهار نظرها و نگرش به شخصيت فاطمه دختر موسي بن جعفر ـ عليه السّلام ـ بر برداشتهايي استوار است كه از متن روايات وارده از ائمه به دست آمده ،رواياتي كه مقامهايي را براي فاطمه معصومه ـ سلام الله عليها ـ برشمرده‌اند مقامي كه نظير آن را براي ديگر برادران و خواهران وي ذكر نكرده‌اند و به اين ترتيب نام فاطمه معصومه ـ سلام الله عليها ـ را در شمار زنان برتر جهان قرار داده‌اند.

* خصوصياتي كه آن حضرت را از ديگر امام‌زادگان جدا مي‌كند:  

1 . شرافت خانوادگي: تأثير شخصيت پدر و مادر در روح و جسم فرزندان را نمي‌توان انكار كرد. اين تأثيرپذيري در وجود فاطمه معصومه ـ سلام الله عليها ـ از برجستگي خاصي برخوردار است. ایشان از هر دو طرف (پدر و مادر) فضايلي را به ارث برده‌‌اند كه تنها برادرش علي بن موسي الرضا ـ عليه السّلام ـ آنها را به صورت كامل در خود جمع كرده بود و به نظر مي‌رسد بتوان برتري شخصيت والاي فاطمه معصومه ـ سلام الله عليها ـ بر ديگر فرزندان حضرت موسي بن جعفر ـ عليهما السّلام ـ را در همين نكته يافت كه فاطمه معصومه ـ سلام الله عليها ـ مانند برادرش از هر دو طرف پاكيزه‌ترين خصال و ويژگيها را به ارث برد با وجود بانوان ديگري در خاندان امام كاظم ـ عليه السّلام ـ گويي «نجمه» ستاره پر نور بانوان امام كاظم(ع) است كه بسان پرفروغ‌ترين ستاره‌ها مي‌درخشد و به راستي كه تمام فروغش را به دو پاكيزه گوهرش، علي بن موسي الرضا ـ عليه السّلام ـ و فاطمه معصومه ـ سلام الله عليها ـ منتقل كرد.[12]

مطالعه سيره ائمه گواهي مي‌دهد كه طهارت و پاكي مادر شرط اساسي براي گزينش مادران امامان بوده است و سعادتي كه نصيب فاطمه معصومه ـ سلام الله عليها ـ شده اين بود كه مادرش، مادر امام رضا ـ عليه السّلام ـ نيز بود. لذا از هر آلودگي در هر اندازه‌اش به دور ماند.[13]

2 . شفاعت گسترده:

 بالاترين جايگاه شفاعت از آن رسول گرامي اسلام است،[14] اما دو تن از بانوان خاندان رسول مكرم (ص) شفاعت گسترده‌اي دارند كه بسيار وسيع و جهان شمول است و مي‌تواند همه اهالي محشر را فرا گيرد: 1 . خاتون محشر، صديقه اطهر، حضرت زهرا ـ سلام الله عليها ـ 2 . شفيعه روز جزا حضرت فاطمه معصومه ـ سلام الله عليها ـ

در مورد شفاعت گسترده حضرت فاطمه زهرا ـ سلام الله عليها ـ طبق احاديث منقول از اهل سنت و شيعه هيچ شكي نيست. اما در مورد حضرت معصومه ـ سلام الله عليها ـ از جهت گستردگي شفاعت، هيچ‌كس ـ حداقل هيچ بانويي ـ به شفيعه محشر معصومه نمي‌رسد،‌كه امام جعفر صادق ـ عليه السّلام ـ در اين رابطه مي‌فرمايد: «تدخل بشفاعتها شيعتنا الجنه باجمعهم» با شفاعت او همه شيعيان ما وارد بهشت مي‌شوند.[15]

3 . و ده‌ها ويژگي ديگر:

 مثل عصمت، محدثه بودن، ورود زيارتنامه مخصوص، و ... باعث شده كه حضرت معصومه ـ سلام الله عليها ـ از ديگر امام‌‌زادگان پيشي گيرد.[16] و همچون ستاره‌اي درخشان در اين آسمان بدرخشد و صاحب شأن و مقام خاصي بشود همان‌طوري كه امام رضا ـ عليه السّلام ـ در فقره‌اي از زيارتنامه آن حضرت مي‌فرمايد:‌ «فان لك عند الله شانا من الشان»[17] يعني تو در محضر الهي شأن و منزلت وصف‌ناپذيري داري، كه بر خاك‌نشينان اين عالم قابل تصور نيست و تنها خدا و پيامبر و اوصياء طاهرينش بر آن واقفند.[18]

اى دختر عقل و خواهر دین                  وى گوهر دُرج عزّ و تمکین

 عصمت شده پاى بند مویت                   اى علم و عمل مقیم کویت

      اى میوه‌ی شاخسار توحید                     همشیره‌ی ماه و دخت خورشید 

      وى گوهر تاج آدمیّت                   فرخنده نگین خاتمیّت

      شیطان به خطاب قم براندند                  پس تخت تو را به قم نشاندند

      کاین خانه بهشت و جاى حوّاست          ناموس خداى جایش اینجاست

      اندر حرم تو عقل مات است                         زین خاک که چشمه‌ی حیات است

      جسمى که دراین زمین نهان است           جانى است که در تن جهان است

      این ماه منیر و مهر تابان                    عکسى بود از قم و خراسان

      ایران شده نور بخش ارواح                     مشکات صفت عرش و کرسى

     هر کس به درت به یک امیدى است               محتاج تر از همه «وحیدى» است

__________________________