از جمله رویدادها و جریانات مهمی که در تاریخ ایران از نظر تأثیرگذاری فرهنگی مهم بوده است، سفر امام رضا(ع) به ایران و پذیرش ولایت عهدی در خلافت عباسی بود؛ هر چند این سفر اجباری بود؛ اما در عمل دارای آثار و پیامدهای درخشان فرهنگی است.

در این هجرت اهداف عالی دیگری نیز مورد توجه امام رضا(ع) قرار گرفت؛ از جمله تلاش برای برقراری پیوند با ایرانیان بود که پیوند قبلی و ذهنیت امثبتی که در میان ایرانیان از آغاز اسلام به اهل بیت شکل گرفته بود در زمان حضور امام رضا (ع) عمیق تر گردید و ایرانیان گرایش گسترده به تشیع پیدا کردند و خراسان بزرگ به عنوان یکی از کانون های تشیع گردید و تلاش امام (ع) برای تحکیم مبانی عقیدتی و کلامی شیعه با استفاده از فرصت پذیرش ولایتعهدی در اوج روند خود بوده است.

آثار و تأثیرات فراوان حضور امام رضا(ع) در ایران در ابعاد مختلف بود، از جمله تاسیس کانون های علمی و رشد و گسترش تشیع، ایجاد فضاهای زیارتی و عبادی، ایجاد موقوفات، شفاخانه یا دارالشفاء، مهاجرت سادات به ایران و آغاز گرایش به علمگرایی در فضای عمومی ایران با محوریت خراسان که به تدریج در شهرهای دیگر از جمله قم و ری شتاب گرفت و همین روند بنیه ای شکل داد در ایران که مدارس علمی نظامیه از خراسان طلوع کرد و در همه دنیا الگو شد؛ اینها همه به برکت حضور امام رضا (ع) در ایران بود.

برکات حضور امام در ایران بسیار و بی شمار است؛ از جمله آثار و برکات حضور امام رضا(ع) در ایران را می توان به مواردی اشاره نمود.

الف) برکات و آثار علمی و فرهنگی پایدار

برکات حضور امام در ایران از نظر علمی و فرهنگی مقوله بسیار وسیع وقابل بررسی و تحلیل است که برای تبیین آن فرصت مفصل و تمرکز دقیق لازم است؛ دراین مجال به گوشه هایی از آن اشاره می گردد.

۱. رشد علوم اهل بیت(ع) وشکل گیری مراکز علمی در ایران:

از جمله تکالیف الهی ائمه (ع) از یک سو، ارشاد و هدایت عمومی مردم و رهنمون آنها به قرآن و سیره پیامبر (ص) و از دیگر سو، تعلیم و تربیت مردم و توجه دادن آنان به علم و دانش و مبارزه با انواع نادانیها، جهالت ها و شبهات و سرانجام تربیت شاگردان، عالمان و اندیشمندان بوده است، کسانی که هر یک در اعتلا و گسترش فرهنگ و مبانی تفکرات شیعی سهم بسزایی داشته اند.

امام رضا(ع) چه در مدینه وچه در مرو فعالیت علمی وپاسخگویی به شبهات وسئوالات مردم را جدی می گرفت، وبه مردم فرمود: دانش ما را فراگیرید و به مردم یاد دهید، زیرا اگر مردم زیبایی سخن ما را بدانند، از ما پیروی میکنند. » و فرمود: « من در روضه منوره نبوی می نشستم، در حالی که علمای بسیاری در مدینه حضور داشتند، هنگامی که یکی از آنان در پاسخ سئوالی در می ماند، همگی آنان، افراد را به نزد من می فرستادند و من پاسخگوی سئوالات آنان بودم.

امام به محض حضور در مرو ضمن ادامه ی همین تکلیف، برای رشد فرهنگ و اعتقادات مردم خراسان بسیار تلاش نمود فعالیتهای علمی امام که منجر به ترقی علمی و در نتیجه فرهنگی ایرانیان گردید عبارت بود از :

۲. مناظره های علمی با اهل کتاب و نحله های فکری گوناگون، موجبات تثبیت عقاید دینی مردم و اعتلای معرفت و بینش دینی جامعه مسلمین را فراهم آورد. شمار مناظرات امام رضا(ع) با اهل کتاب و نمایندگان مسیحیان، یهودیان، مانویان، زرتشتیان، صابئین و فرق اسلامی بسیار است.

۳. تشکیل محافل علمی، کلامی و حدیثی: حضور امام سبب گردید کانون های علمی درایران شکل گرفت ودانشمندانی از خاندان امامت و سادات و علویان برادران امام پس از هجرت امام به سوی ایران رهسپار شدند، این موج مهاجرت نیز طبعا تاثیرات فرهنگی زیادی داشت.سرانجام سفر حضرت معصومه به سوی ایران و استقرار آن حضرت در قم سبب گردید دانشمندان زیادی در قم اجتماع نموده و کانون بزرگ فرهنگی قم را تقویت دهند که در مسیر تاریخ مبدل به قوی ترین کانون علمی اسلامی گردید.

۴. دفاع از اصول اسلام و فرهنگ اهل بیت در مناظرات، مباحث این مناظرات علمی درباره آفرینش جهان، توحید، صفات خداوند، انبیای الهی و عصمت آنان، جبر، اختیار و امامت، تفسیر آیات گوناگون قرآن، فضایل اهل بیت(ع)، احادیث، دعا و احکام دین بود.

۵. پاسخ گویی به سئوالات شبهات و ایرادات فِرَق مختلف پاسخ داد. برای این منظور در امام (ع) به روی همه ی مردم باز بود.

۶. بالا بردن درک و تعقل و تفکر دینی مردم در مناظرات امام (ع) مناظراتی که با حضور امام برگزار شد در خراسان و شرق ایران، این مناطق مبدل به مرکز علمی گردید و دانشمندان به این منطقه از خلافت اسلامی جلب شدند؛ با توجه به جوّ عقل‌گرایی که معاصر امام بوجود آمده بود و فرقه های گوناگون در منازعات فکری بودند و عقل گرایی در مسائل کلامی و دینی در اوج بود، حضور امام رضا(ع) برای تبیین و تحکیم مواضع شیعه و رفع شبهات از آن و رهنمون شیعیان بسیار ضروری و مفید می نمود.

۷. منسجم شدن شیعه و رشد و ایجاد امیدواری و دلگرمی در شیعه پس از حضور امام (ع) از جمله آنکه امام، نماز بارانی خواند و سرانجام دعای حضرت مستجاب شد و همانطور که از پیشگاه الهی درخواست نموده بود عملی گردید. این کرامت بزرگ سبب گردید مردم خراسان و مرو و بلکه تمام ایران در باره اهل بیت محبت فزون تری پیدا کردند و شیعیان امیدوارتر شدند و محکمتر از نظر عقاید.

۸. شناخته شدن امامت وبرتری آن به مدعیان خلافت: با شناخته شدن امام در مناظرات انظار عموم مسلمین و رهبران ادیان دیگر به سوی امام جلب شد ومردم برای پاسخ گرفتن به سئوالات وشبهات به آن حضرت روی آوردند؛ دستگاه خلافت با مواجه این استقبال مشروعیت خود را در خطر دید و مردم را از ارتباط با امام منع کرد. اما برتری امامت بر خلافت های جعلی اثبات گردید.

ب) چند نمونه از آثار تمدنی و معماری حضور امام در ایران

حضور امام در ایران افزون بر آثار علمی وفرهنگی، نتایج وآثار تمدنی ومعماری وهنری نیز داشت؛ تاسیس بناهای زیبا وساختمانهای آموزشی و مراکز درمان که برای رفع نیازهای زائرین امام پس از قرار گرفتن مدفن حضرت در خراسان تاسیس و توسعه یافت؛ بناهای باشکوه و موقوفات خاص اعم از مدارس و مزارع و باغات و دراین اواخر کارخانه ها و... همه از برکات حضور امام در ایران بود که به چند نمونه اشاره می شود.

۱. تاسیس وتوسعه فضاهای وموقوفات فرهنگی

بعد از شهادت امام در سنا آباد، محل دفن حضرت مبدل به عبادتگاه بزرگ اسلامی و یکی از کانون های علمی در آن تاسیس شد.

روضه مطهره رضویه از همان روز نخست خادم داشته و شخصی کلیددار حرم مطهر بوده است. پس از مدتی در کنار قبر آن حضرت مسجدی ساخته و در اختیار زائران قرار می گیرد.

به موازات ساختن مساجد رباط هایی نیز جهت سکونت زائران امام(ع) ساخته و متصدیان در آنجا به فعالیت می پرداختند و برای رفاه و آسایش زائران کوشش می کردند؛ مشهد امام علی بن موسی الرضا(ع) محل مسکونی می شود و اندک اندک در آنجا سکونت می یابند و بعد از مدتی حالت یک قصبه را به خود می گیرد و به «مشهدرضا » معروف می گردد.

شاهرخ امیر تیمور که در هرات حکومت می کرد، به مشهد مقدس عنایتی بسیار داشت. در این ایام به دلیل وجود امنیت، مردم از گوشه و کنار، برای زیارت به مشهد مشرف می شدند. در این دوره فضاهای جدیدی برای عبادت و زیارت ساخته میشد و در اختیار زائران حضرت رضا(ع) قرار می گرفت، گوهرشاد آغا رواق بزرگ دارالسیاده، رواق دارالحفاظ و رواق دارالسلام را ساخت و در همین زمان، مسجد مجلل و باشکوه گوهرشاد نیز بنا گردید.

مسجد جامع گوهرشاد یکی از مهمترین و زیباترین مساجد تاریخی وآثار معماری وهنری اسلامی است در بلاد و اماکن اسلامی به شمار میرودبه پاسداشت حرم قدسی حضرت بنا گردیده است. اطراف این بنا چندین مدرسه علمی ودارالقرآن با معماری خاص با شکوه شاخته شد.

احیا و تأسیس موقوفات دامنه دار فرهنگی در پیرامون مرقد امام رضا (ع) وحضرت معصومه نیز بهترین بستر برای توسعه فرهنگی و اقتصادی در ایران شد.

۲. تاسیس مراکز درمانی وفرهنگی واختصاص موقوفات:

بر اساس گزارش متون تاریخی همواره در جوار بارگاه ملکوتی حضرت علی بن موسی الرضا(ع) مرکز و محلی برای درمان بیماران و مسافران وجود داشته است که بعدها به شفاخانه و یا دارالشفاء شهرت یافت ، زائرین ومردم ساکن در جوار حرم از آن بهره مند می شدند.

به احترام آن حضرت و برکت قبر مطهرش موقوفاتی نیز به این مراکز از طرف دوستداران اهل بیت (ع) اختصاص یافت و روز به روز این روند گسترش یافت که تا به امروز مبدل به مرکز درمانی بزرگ و قابل توجه با موقوفات خاص گردیده است.

۳. تاسیس مدارس علمی و دینی

پس از اینکه مدفن در روستای سنا آباد امام تبدیل به زیارتگاه وسپس شهر گردید؛ موقوفاتی به آن اختصاص یافت از نظر تمدنی شهرهای بزرگ از جمله شهر فعلی مشهد شکل گرفت وپیرامون حرم مدارس دینی وعلمی وکتابخانه های متعدد ساخته و تاسیس گردید ومدتها خراسان بعنوان کانون بزرگ علمی شد واز هرات وماوراء النهر ونیشابور وسبزوار ودیگر کانونهای علمی جویندگان علم جذب این مراکز شدند و همه آنها تحت الشعاع این مرکز قرار گرفتند ومدارس علمی ودینی در این منطقه تاسیس ورونق یافت.

در دوره تیموریان مدارس بزرگ با موقوفات ویژه در این شهر به فعالیت پرداختند قبل از آن ودر دوره صفویان و افشاریان همواره حاکمان به دیده احترام نسبت به این بارگاه نگریسته اند و همین بینش ها سبب شده که رونق فرهنگی و علمی و تاثیرات این بقعه با کرامت روز افزون گردد که در اینجا به اختصار به بخش کوچکی از آن اشاره گردید. [۱]

بر این اساس می توان گفت حضور امام رضا (ع) در ایران و به تبع آن دیگر وابستگان اهل بیت (ع) و فرزندان امام موسی بن جعفر (ع) در ایران زمینه ساز برکات بی شمار علمی وفرهنگی و تمدنی گردید که یکی از نمونه زیبای آن حرم حضرت معصومه در قم است که منشأ آثار و برکات علمی و تمدنی بی نظیر در تاریخ ایران است.