مقوله ارتباط با مردم برای جامعه ما یک ضرورت است؛ لذا از سیره امام صادق باید شیوه های ارتباط درست وگسترده را فرا گرفت و عملی نمود.

ارتباط امام صادق(ع) با مردم از طریق کانالهای مختلف از جمله پاسخ دادن به شبهات بر قرار بود؛ ارتباط وسیع امام از چند جهت در جامعه با مردم گرم بود؛ از طریق شاگردان و در خانه حضرت نیز به روی مردم باز بود لذا از آسیب ها شناخت وسیع و قوی داشت ودر رفع آسیبها وبیماری های اجتماعی وفرهنگی باراه بردهای روشن عمل نمود.

امام صادق علیه ‏السلام باتمام جریان های فکری و عقیدتی آن روز مرتبط و شناخت کامل داشت و برخورد مناسب کرد و موضع اسلام و تشیع را در برابر آنها روشن ساخته، برتری بینش اسلام را ثابت نمود. پیشوایان مشهور اهل‏ سنت، بدون واسطه یا با واسطه، شاگرد امام بودند.

امام جعفر صادق(ع) (۸۳- ۱۴۸ق) ششمین امام شیعیان اثنی عشری بعد از پدرش امام باقر(ع) است.

وی به مدت ۳۴ سال (۱۱۴ تا ۱۴۸ق) امامت شیعیان را بر عهده داشت که با خلافت پنج خلیفه آخر اموی یعنی از هشام بن عبدالملک به بعد و دو خلیفه نخست عباسی سفاح و منصور دوانیقی هم‌زمان بود. امام صادق(ع) به جهت ضعف حکومت اموی، فعالیت علمی بسیار بیشتری نسبت به دیگر امامان شیعه داشت. شمار شاگردان و راویان او را ۴۰۰۰ نفر دانسته‌اند. بیشتر روایات اهل بیت(ع)، از امام صادق(ع) است و از این‌رو مذهب شیعه امامی را مذهب جعفری نیز می‌خوانند.

امام صادق(ع) در میان پیشوایان فقهی اهل سنت نیز جایگاه بالایی دارد. ابوحنیفه و مالک بن انس از او روایت کرده‌اند. ابوحنیفه او را عالم‌ترین فرد در میان مسلمانان دانسته است.

امام صادق (ع) با وجود ضعف حکومت اموی و درخواست شیعیان، برضد حکومت قیام نکرد. او درخواست‌های ابومسلم خراسانی و ابوسلمه را برای برعهده‌گرفتن خلافت رد کرد. امام صادق(ع) در قیام عمویش زید بن علی شرکت نکرد و شیعیان را نیز از قیام پرهیز می‌داد؛ بااین‌همه روابط حسنه‌ای با حاکمان زمان خود نداشت. وی به جهت فشارهای سیاسی حکومت‌های اموی و عباسی از روش تقیه استفاده می‌کرد و به یارانش نیز چنین توصیه می‌کرد.

امام صادق(ع) به‌منظور ارتباط بیشتر با شیعیان، پاسخ به سؤالات شرعی آنها، دریافت وجوه شرعی و رسیدگی به مشکلات شیعیان، سازمان وکالت را تشکیل داد. فعالیت این سازمان در زمان امامان بعد گسترش پیدا کرد و در غیبت صغرا به اوج رسید. در زمان او فعالیت غالیان گسترش یافت. ایشان با اندیشه غُلُوّ به شدت برخورد و غالیان را کافر و مشرک معرفی کرد.

در برخی منابع آمده است امام صادق(ع) به علت احضار حکومت، به عراق سفر کرده و به کربلا، نجف و کوفه رفته است. وی قبر امام علی(ع) را که تا پیش از آن پنهان بود، به یارانش نشان داد. برخی از علماء شیعه معتقدند که امام صادق(ع) به دستور منصور دوانیقی و بر اثر مسمومیت شهید شده است. برطبق منابع روایی شیعه، وی امام کاظم(ع) را به عنوان امام بعد از خود به اصحابش شناسانده بود؛ اما به‌منظور حفظ جان وی، پنج نفر، از جمله منصور خلیفه عباسی را وصی خود معرفی کرد. پس از شهادت امام صادق(ع) فرقه‌های مختلفی در شیعه شکل گرفت که اسماعیلیه، فَطَحیه و ناووسیه از آن جمله‌اند.

ویژگی های عصر امام صادق(ع)

دوران امامت و زعامت امام ‏صادق علیه ‏السلام، به نسبت طولانی و بیش از سی سال بود و هر چند روزگار امامت جدش، امام زین ‏العابدین علیه ‏السلام، فرزندش امام موسی‏ بن جفعر علیه ‏السلام و نواده‏اش امام علی‏النقی علیه ‏السلام نیز از سی سال گذشت، ولی فرصت و موقعیتی که برای آن حضرت فراهم شد، برای آن بزرگواران پیش نیامد.

عصر امام صادق علیه ‏السلام، عصر شکوفایی فقه، کلام، مناظره و حدیث بود و در روزگار آن حضرت، بدعت‏ها، نوآوری‏ها و گمراهی‏ها نیز رواج پیدا کرده بود و این فرصتی شد تا امام، علم و دانش خویش را آشکار نموده و ریشه گمراهی‏ها را بخشکاند.

در زمان امامت حضرت صادق علیه ‏السلام، بنی‏هاشم در یک آسایش نسبی به دوره های قبل به سر می‏بردند که در دوران دیگر امامان، این زمینه ها وجود نداشت لذا امام با همت وبا استفاده از ظرفیت زمان وشرایط با تمام توان مذهب اصیل اسلام را به نام مذهب جعفری بنیان نهاد ونهال برومند مکتب اصیل شیعه را پرورش داد وبا استناد به سیره اجداد خود واحیای نام وسنن رسول خدا(ص) وامیر مومنان(ع) دین اصیل وناب تحریف نشده و علم واندیشه واقعی اسلام ناب را حیات دوباره بخشید. لذا مکتب جعفری درمقابل مکتب خلفا مطرح ومرئیس آن امام صادق (ع) معرفی گردید.

دیگر ویژگی ها؛‌ به قدرت رسیدن عباسیان؛‌ انتقال قدرت از اموی به عباسی؛ تکون وخیزش نهضتهای علمی در ممالک اسلامی، عصر امام صادق علیه ‏السلام، دوران جنبش فکری و فرهنگی وبروز مکاتب علمی بود. در آن زمان، شور و شوق علمی بی‏ سابقه‏ ای در جامعه اسلامی به وجود آمده بود و علوم مختلفی اعم از علوم اسلامی همچون: علم قرائت قرآن، علم تفسیر، علم حدیث، علم فقه و علم کلام، یا علوم بشری مانند طب وبهداشت وتغذیه ، فلسفه، نجوم، ریاضیات و... مشتاقان بسیاری داشت، به طوری که هر کس متاع فکری خود را به بازار علم و دانش عرضه می‏کرد؛ شهرت علمی و برحستگی علمی امام صادق علیه السلام ، دراین فضا جویندگان علم را به مدینه گسیل نمود.

ظهور فرقه های گوناگون و موضع علمی امام ومناظره بارهبران این فرق و چیره شدن برآنان؛‌ شیوع شبهات دینی در ممالک اسلامی - پاسخگوی امام و فر ستادن شاگردان برای پاسخگویی؛‌ تنش های سیاسی قدرت و قیامهای سیاسی علیه امویان وعباسیان و ظهور مکاتب ونحله های فقهی در مدینه ومرکزیت خاص مدینه در علم به خاطر حضور امام و دانشگاه بزرگ امام، لذا دانشمندان اهل سنت از کوفه وبصره و بلاد دیگر به مدینه می شتافتند. اینها همه از دیگر ویژگی های عصر امام صادق(ع) بود.

همه این ویژگی ها اقتضائاتی داشت و تهدید وفرصتی برای پیروان اهل بیت وجمیع مسلمانان بود که تدابیر فرهنگی و سیاسی امام صادق علیه السلام دراین دوران ضمن اینکه مکتب اهل بیت (ع) را انسجام خاص بخشید ودین را احیا نمود در مقابل افکار التقاطی اموی وعباسی ، از نظر غنای محتوایی وعلمی دوران طلائی را رقم زد؛ لذا پس از این دوران رونق وشکوفایی که در تمدن اسلامی شاهد هستیم و شهره است درتاریخ اسلام، تاثیر مستقیمی از این تلاشها دارد که امام باتربیت شاگردان فرهیخته در علوم وگرایشهای مختلف این زمینه رونق وشکوفایی را فراهم وبستر سازی نمود.

بارزترین فعالیت های علمی و سیاسی امام جعفر صادق(ع) وارتباط گسترده با مردم

عباسیان با فریب مردم بر کرسی خلافت نشستند؛ آنان شعار الرضا من آل محمد(ص) را برای انتقام خون امام حسین (ع) سر دادند؛ این خود یکی از مهمترین دلایل گرایش امت اسلامی به خاندان نبوت وامامت بود؛ در شرق خلافت اسلامی وخراسان به اندازه ای حب اهل بیت (ع) طرفدار داشت که عباسیان شعار دعوت خودرا برای سرکوبی امویان « الرضا من آل محمد» قرار دادند؛ شعار دعوت به قیام ومقابله وسرنگونی امویان که در ریختن خون اهل بیت (ع) مجرم بودند؛ انتقام خون امام حسین (ع) برای امت اسلام مهم بود؛ پس از شهادت امام حسین (ع) جامعه اسلامی تلخی های بسیار وخون های فراوانی از امت اسلام به ناحق بر سر رسیدن به کرسی خلافت دید؛

اوضاع سیاسی و اجتماعی عصر امام صادق علیه ‏السلام

در میان امامان، عصر امام‏صادق علیه ‏السلام، ممتاز بوده و شرایط اجتماعی و فرهنگی آن دوران، در زمان هیچ‏یک از امامان دیگر وجود نداشته است؛ زیرا از نظر سیاسی، این دوره، دوره ضعف و تزلزل حکومت بنی‏امیه و فزونی قدرت بنی‏عباس بود و این دو گروه، مدتی در حال کشمکش و مبارزه با یکدیگر بودند. از آنجا که بنی‏امیه در این مدت گرفتار مشکلات سیاسی فراوان بودند، فرصت ایجاد فشار و اختناق به امام و شیعیان را نداشتند. عباسیان نیز چون پیش از دست‏یابی به قدرت، در پوشش طرف‏داری از خاندان پیامبر صلی ‏الله علیه‏ و‏آله و گرفتن انتقام خون آنان عمل می‏کردند، فشاری از سوی آنان مطرح نبود. ازاین‏رو، دوران آرامش و آزادی نسبی امام صادق علیه ‏السلام و شیعیان و فرصت بسیار خوبی برای فعالیت علمی و فرهنگی آنان به دست آمد و امام نیز از این زمان، بهره فراوانی بردند.

دانشگاه بزرگ جعفری علیه ‏السلام کانال بر قراری ارتباط گسترده با اهل دانش

امام‏صادق علیه ‏السلام با توجه به فرصت مناسب سیاسی که به وجود آمده بود و با ملاحظه نیاز شدید جامعه به ارتباط علمی و زمینه اجتماعی موجود، نهضت علمی و فرهنگی پدرش امام باقر علیه ‏السلام را ادامه داد و حوزه وسیع علمی و دانشگاه بزرگی به وجود آورد و در رشته‏های مختلفِ علوم عقلی و نقلی آن روز، شاگردان بزرگ و برجسته‏ ای همچون هشام بن حکم، محمدبن مسلم، اَبان‏بن‏تَغْلَب، هشام بن سالم، مؤمن طاق، مُفضّل بن عمر، جابر بن حیان و... تربیت کرد که تعداد آنها را بالغ بر چهار هزار نفر نوشته‏اند. گروهی از آنان، دارای آثار علمی و شاگردان متعددی بودند. برای نمونه، هشام بن حکم، ۳۱ جلد کتاب نوشته و جابربن حیان نیز بیش از دویست کتاب در زمینه علوم گوناگون، به ویژه رشته‏ های عقلی، طبیعی و شیمی تصنیف کرده که به همین دلیل، به عنوان پدر علم شیمی مشهورشده است.

وسعت ارتباط و دانشگاه امام‏ صادق علیه ‏السلام

امام صادق علیه ‏السلام باتمام جریان‏های فکری و عقیدتی آن روز برخورد کرد و موضع اسلام و تشیع را در برابر آنها روشن ساخته، برتری بینش اسلام را ثابت نمود. پیشوایان مشهور اهل‏سنت، بدون واسطه یا با واسطه، شاگرد امام بوده‏اند. در رأس این پیشوایان، ابوحنیفه قرار دارد که دو سال شاگرد امام بوده است. خود او، این دو سال را پایه علوم و دانش خود معرفی می‏کند و می‏گوید: «اگر آن دو سال نبود، نُعمان هلاک می‏شد».

شاگردان امام از نقاط مختلف همچون کوفه، بصره، واسط، حجاز ومناطق مختلف ایران و.. و نیز از قبایل گوناگون بودند که به مکتب آن حضرت می‏پیوستند.وعلم واندیشه امام را در قالب حدیث وجوامع روایی در ممالک اسلامی منتشر نمودند و به غنای فرهنگ تمدن اسلامی افزودند.

در وسعت دانشگاه امام همین قدر بس که حسن‏بن علی وَشّاء، که از شاگردان امام رضا علیه ‏السلام و از محدثان بزرگ بود، می‏گفت: «در مسجد کوفه، نهصد نفر استاد حدیث مشاهده کردم که همگی از جعفر بن محمد علیه ‏السلام حدیث نقل می‏کردند».

فعالیت‏های سیاسی امام صادق علیه ‏السلام

برخلاف تصور عمومی، حرکت امام صادق علیه ‏السلام، تنها در زمینه‏ های علمی خلاصه نمی‏شود؛ بلکه امام فعالیت سیاسی نیز داشت، ولی این بُعد حرکت امام، بر بسیاری از گویندگان و نویسندگان پوشیده مانده است.

امام علیه ‏السلام به منظور تبلیغ جریان اصیل امامت، نمایندگانی به مناطق مختلف می‏فرستاد. از آن جمله، شخصی از اهل کوفه به نمایندگی از طرف امام علیه ‏السلام به خراسان رفت و مردم را به ولایت او دعوت کرد. در این قضیه، فرستاده امام از اهل کوفه، منطقه مأموریت خراسان و محل اقامت امام علیه ‏السلام مدینه است و این سه منطقه، وسعت حوزه فعالیت سیاسی امام علیه ‏السلام را نشان می‏دهد.

امام‏ صادق علیه ‏السلام و موضع سیاسی در مقابل منصور عباسی

منصور دوانیقی، دومین خلیفه عباسی، از تحرک و فعالیت سیاسی امام صادق علیه ‏السلام سخت نگران بود و محبوبیت عمومی و عظمت علمی امام، همواره بر بیم و نگرانی او می‏افزود. به همین جهت، هر از چند گاهی امام علیه ‏السلام رابه بغداد احضار می‏کرد و نقشه قتل او را می‏کشید، ولی هر بار، به نحوی خطر از وجود مقدس امام برطرف می‏گردید.

روزی منصور به امام‏صادق علیه ‏السلام نوشت چرا مانند دیگران نزد ما نمی‏آیی؟ امام در پاسخ نوشت: ما از لحاظ دنیوی چیزی نداریم که به خاطر آن از تو بیمناک باشیم، و تو نیز از جهات اُخروی چیزی نداری که به خاطر آن به تو امیدوار گردیم. تو نه دارای نعمتی هستی که به خاطر آن به تو تبریک بگوییم و نه خود را در بلا و مصیبت می‏بینی که به تو تسلیت دهیم؛ پس چرا نزد تو بیاییم؟ منصور نوشت: بیایید ما را نصیحت کنید. امام پاسخ داد: اگر کسی اهل دنیا باشد، تو را نصیحت نمی‏کند و اگر هم اهل آخرت باشد، نزد تو نمی‏آید. امام اینگونه با منصور عباسی مقابله و حاکمیت عباسیان بر سرنوشت امت اسلامی نامشروع می نمود؛

امام صادق (ع) ارتباط گیری با روش پاسخ به شبهات

اولین قدم برجسته امام جعفر صادق علیه ‏السلام برای جلوگیری از انحراف فرهنگ و مذهب شیعه، مخالفت با عقیده‏ای بود که گویا به تقلید از مسیحیان، بین شیعیان به وجود آمده بود. عده‏ای از شیعیان، فکر می‏کردند که در وجود پیامبر اسلام صلی ‏الله‏ علیه‏ و‏آله و هر یک از ائمه علیهم‏السلام، دو ماهیت وجود دارد: یکی ماهیت خدایی و دیگری ماهیت بشری. به عقیده آنها، سرشت پیشوایان شیعه، نیمی خدایی و نیمی آدمی است. این شبهه فکری بزرگ بود که دراین زمان وجود داشت که امام با آن مقابله وبه آن پاسخ داد .

از نخستین روزی که امام ‏صادق علیه ‏السلام شروع به تدریس کرد، به شدت با این عقیده به مخالفت برخاست؛ زیرا می‏دانست این عقیده، سبب تفرقه مذهب شیعه بلکه تخریب بنیان دین اسلام خواهد شد و بر اثر آن، اسلام و تشیع تضعیف شده و از بین خواهد رفت. شبهات کلامی دیگر نیز در ایندوره درباره توحید ونبوت وامامت ومعاد وجود داشت که امام مستقیم وغیر مستقیم همه را پاسخ می داد ؛ در روایات رسیده از امام اگر تامل شود همه آنها از فقه تا آداب وسنن و احکام طهارت وعبادت وبهداشت در تغذیه وپوشش جهت شبهه زدایی وتنقیح دین از شبهات را در خود دارد .

امام جعفر صادق(ع) به غیر از فعالیتهای علمی ارتباط گسترده به روشهای مختلف با مردم بر قرار نمود

۱- مرتبط با مردم و تربیت فراد شاخص و متخصص در علوم مختلف برای غنا بخشی به فرهنگ وتمدن اسلامی .

۲- ارتباط با عالمان دیگر فرق و تربیت فقیه ودانشمند متبحر از اهل سنت وشیعه در فهم قرآن و احکام اسلامی که حیات ومعنویت جامعه به حیات فقه و وجود فقهای بزرگ است؛اگر فقها در جامعه نباشند واحکام اسلامی بیان نشود حیات معنوی جامعه از بین می رود ، لذا امام با اشراف به نفش فقه وفقها در حفظ دین

فقهای بزرگی تربیت نمود .

۳- ارتباتط با لایه های مختلف و تربیت حلقه ی فاخر علمی وحدیثی از دانشمندان شیعه واهل سنت که حافظ میراث علوم اسلامی وانتقال آن به نسل های بعدی بودند.

۴- مدیریت سیاسی شیعیان وتربیت آنان در راه مبارزه باظالمان؛

۵- نامشروع نشان دادن خلافت عباسی وخلافت امویان برای جامعه اسلامی بویژه علمای شیعه جهت مبارزه منفی با جریان حاکم.

۶- تعیین افرادی خاص از بزرگان شیعه جهت ارتباط در مناطق مختلف برای پاسخ گویی به شبهات عقیدتی وسئوالات دینی .

۷- صله رحم وارتباط و حمایت مالی وکمک به خانواده های شیعیان ورفع نیازمندی های شیعه وتوجه دادن شیعیان به ارتباط و صله رحم و ارتباط قوی با خویشاوندان .

۸- توصیه به شیعیان براتی استمرار ارتباط با همدیگر و داشتن جلسات ذکر فضایل اهل بیت (ع) که همان هیئتهای مذهبی امروزی می تواند نمونه ای از آن باشد.

۹- توصیه به شیعیان جهت ارتباط با دیگران با خوش اخلاقی با دیگران و دعوت مردم به آداب مکتب اهل بیت (ع) با رفتار خود وپرهیز از بدنام کردن اهل بیت با رفتار ناپسند. «کونوا لنا زینا...»

اینها نمونه هایی از مدیریت ارتباطی و فرهنگی امام برای جامعه شیعه و پیروان اهل بیت(ع) وجمیع مسلمانان بود ، امام با همین ارتباط ها و فعالیتها با وجود محدودیت ها و موانع مکتب اهل بیت واصل دین را از بحرانهای فکری و عملی زیادی عبور دادند .