ح - توسعه انجام شده توسط دولت سعودي
1- توسعه ملک عبدالعزیز
تا سال1370 ه. ق. که از سوی ملک عبدالعزیز تلاش جدیدی برای بازسازی مسجد آغاز شد، اقدامی برای تعمیرات اساسی در مسجد به عمل نیامده بود . در این سال ملک عبدالعزیز بنا به سفارش و تشویق علی حافظ و عثمان حافظ دو برادری که مسولیت روزنامه (المدینه المنوره) را داشتند کار را آغاز و زیرنظر عده ای از مهندسان طرح هائی را براي توسعه مسجد آماده ساخت.
نتيجه مذاكرات و مطالعات تا 5 شوّال 1370 هـ . ق. به طول انجاميد و در اين تاريخ هيئتي كه براي همين منظور از طرف ملك عبدالعزيز انتخاب شده بودند، به خريداري خانه ها و دكان هاي موجود در جهات شرقي و غربي، خاصه سمت شمالي يا شامي (حدّ نهايي توسعه مسجد در زمان عبدالمجيد عثماني) مبادرت ورزيدند. شيخ محمد صالح -قزّاز به عنوان مدير عامل و شيخ محمد بن لادن در سِمت نماينده مخصوص ملك، نظارت عاليه را بر اداره توسعه حرم آغاز نمودند.
در ربيع الأوّل سال1372 هـ . ق. پس از تخريب خانه ها و مسطّح كردن زمين لازم جهت توسعه مسجد و احداث خيابان ها و ميدان هاي اطراف مسجد ـ كه حدود 22955 مترمربّع بود ـ اوّلين سنگ بناي ساختمان توسعه مسجد، توسّط «ملك سعود» وليعهد سعودي نهاده شد.
شركت ساختماني طرف قرارداد، تمامي امكانات ساختماني خود را در ذوالحُليفه متمركز كرده بودند و مهندسان مشاور با همكاري ايتاليايي ها، مصري ها، سوري ها و پاكستاني ها با استخدام كارگران سعودي، سوداني، يمني و حضرمي، مصري، سوري و پاكستاني، طرح مصوّب را با حدّاكثر كوشش و در كوتاه ترين زمان ممكن عملي كردند; به نحوي كه در اوايل سال 1375هـ . ق. كار ساختماني توسعه مسجد را به اتمام رساندند.
بناي سعودي ها در قسمت شمالي مسجد و در امتداد حدّ مسجد تا توسعه عبدالمجيد، به صورت يكي از پر شكوه ترين مساجد عالم اسلامي جلوه گري مي كند. اين بنا كه حدود 6024 مترمربّع مساحت دارد، با توسعه و تجديد بناهايي كه در سه سمت شرقي و غربي و شمالي مسجد به مساحت 6247 مترمربّع صورت گرفت، مجموع بناي سعودي ها را به 12271 مترمربّع افزايش داد كه با محاسبه مساحت جهت قبلي و قديمي مسجد كه تاكنون پابرجاست، (يعني 4056 مترمربّع) مساحت كل بناي مسجدالنبي را در زمان ما به 16327 مترمربع رسانيد.
در اين بناي پرشكوه و ظريف كه به صورت سه شبستان شمالي، شرقي و غربي احداث گرديد، 222 ستون زيبا، با سرستون هاي فلزّي توأم با سنگ هاي حجّاري شده و منقّش، جلوه آرايي خاصّي دارد و براي استواري چنين بنايي 74 ستون مربّع شكل در امتداد ديوارهاي شرقي و غربي، هر يك به طول 128 متر و ديوار شمالي به طول 91 متر احداث شد كه به وسيله 44 پنجره بزرگ و مزيّن به سنگ هاي تراشيده شده و سرستون هاي هلالي، به شبستان هاي مذكور شكوه خاصّي بخشيد.
در قسمت شرقي و غربي ديوار شمالي مسجد، دو مناره به سبك معماري عثماني، در نهايت استحكام و ظرافت كه هر يك با هفده متر عمقِ اساس، 70 متر ارتفاع دارد، عظمت بناي مسجد را دو چندان كرد.
پس از اتمام مرحله نخست توسعه، ضرورت تكميل آن و تعمير نماي خارجي ديوارهاي شرقي و غربي و جنوبی، مدّنظر دولت قرار گرفت. همچنين نماي خارجي درهاي باب السّلام و باب الرّحمه و باب جبرئيل و باب النّساء تجديد بنا گرديد و باب الصّديق كه در زمان گذشته مسدود شده بود، با تعمير و مرمّت جديدي گشوده شد. سعودي ها در اين توسعه و مرمّت، دري به نام باب عبدالعزيز در ديوار شرقي و باب عثمان بن عفّان، باب المجيدي و باب عمر بن الخطاب در ديوار شمالي مسجد و دري به نام باب السعود در ديوار غربي، حدّ ميان باب الرّحمه و باب السّلام، به نحو با عظمتي ايجاد كردند و آنچه در تعمير و مرمّت و تجديد رنگ و سفيدكاري و . . . در بناي قديمي، مناره ها، حجره و گنبد ضروري بود، انجام گرفت.
در زمان ملك سعود و ملك فيصل نسبت به خريداري بناهاي اطراف مسجد، خاصه در قسمت غربي و تسطيح آن جهت نمازگزاراني كه در اثر كثرت جمعيّت، جاي مناسب در مسجدالنّبي نمي يابند، اقدامات اساسي صورت گرفت. با اجراي اين طرح، مسجدالنّبي توسط زمين هاي مسطّح به شعاع زيادي از شمال و جنوب و شرق و غرب، احاطه شد.
2- توسعه ملک فهد
باتوجه به افزایش روز افزون تعداد حجاج و معتمرین در سنوات اخیر، ضرورت توسعه مسجد النبی (ص) بیش از پیش احساس می شد به همین دلیل ملک فهد در نهم ماه صفر سال 1405 ه.ق (نوامبر1984م) اولین سنگ بنای بزرگترین توسعه مسجد النبی (ص) را نهاد و در ماه محرم سال بعد یعنی 1406ه.ق عملیات ساختمانی این پروژه عظیم آغاز گردید و در سال 1414 ه.ق به پایان رسید و ملک فهد در تاریخ روز جمعه مورخ 4/11/1414 ه.ق و 15/4/1994 م با کار گذاشتن آخرین آجر توسعه جدید در جای خود، پایان عملیات این توسعه شگرف رسما اعلام گردید.
برای تامین مساحت لازم جهت این توسعه بیش از 100000 متر مربع از زمین های اطراف مسجد از مالکان آنها خریداری و پس از تخریب ساختمان ها و تصدیح زمین ضمیمه مسجد گردید. مجری طرح توسعه موسسه بن لادن بزرگترین موسسه عمرانی سعودی بود. توسعه جدید مقدار 82000 متر مربع مساحت داشت که تقریبا 5 برابر مساحت مسجد تا آن زمان بود و بدین ترتیب مساحت کلی مسجد به حدود 98500 متر مربع رسید. محدوده ای که قرار بود بناهای جدید در آن افزوده شود شامل شرق، غرب و شمال مسجد بود اما از طرف جنوب جز میدانی سنگ فرش شده ساختمانی نیافزودند.
مساحت پشت بام مسجد نیز پس از آماده سازی برای ادا نمودن فریضه نماز و فرش نمودن آن با سنگ ضد حرارت (گرم نشو) به 67000 متر مربع رسید.
بدین ترتیب تعداد نمازگزاران از 28000 نفر قبل از توسعه به تعداد 250000 نفر بعد از توسعه رسید که این تعداد در داخل مسجد و بر پشت بام آن فریضه خود را به جای می آورند و در مواقع ازدیاد حجاج و معتمرین حدود یک ميلیون نمازگزار میتوانند در آن واحد در داخل و پشت بام مسجد و همچنین محوطه های بیرونی آماده شده آن، نماز بگزارند.
این توسعه بزرگ بر 2174 ستون استوار گردید که همگی آنها با سنگ مرمرین سفید تزئین شده به طوری که هر ستون به وسیله دوازده قطعه روکش سنگی که به طور ماهرانه ای نصب گردیده اند، پوشیده شده و در نصب این روکش ها آنقدر ظرافت بکار رفته که در دید اول یکپارچه نشان می دهند. برای این نماسازی حدود 17000 تن سنگ مرمر مشهور (کراره) به کار رفت و از این مقدار سنگ حدود 25000 غلاف سنگی برای پوشش ستون ها ساخته شد.
در این توسعه شش مناره زیبا و متوازن برای مسجد ساخته شد که ارتفاع هر کدام از آنها به حدود 104متر می رسد.
بر بالای هرکدام از این مناره ها هلالی به ارتفاع شش متر و به وزن 4.5 تن نصب گردیده و بدین ترتیب تعداد مناره های مسجد به ده عدد رسید.
در سقف توسعه تعداد 27 گنبد تاشو (متحرک) برای حفظ برودت هوای داخل مسجد ، تهویه و نیز استفاده از نور طبیعی در هنگام ضرورت کار گذاشته شد که وزن هرکدام از آنها 80 تن است. این گنبدها از داخل با چوب مخصوصی که به وسیله احجار نفیسه و به رنگ های مختلف و زیبا تزئین گردیده پوشیده شده است.
از نکات جالب این گنبدها این است که باز یا بستن آن با وجود سنگینی زیاد فقط یک دقیقه طول میکشد و این در حالی است که اگر این باز و بسته شدن به صورت دستی انجام می گرفت برای هر باز یا بستن آن حداقل نیم ساعت زمان لازم است. از نکات جالب دیگر این توسعه درب های زیبای آن است که از بهترین انواع چوب ساج ساخته شده و برای ساخت این درب ها و پنجره ها بیش از 1600 متر مکعب چوب ساج خشک گردید. این درب ها و پنجره ها بدون میخ و با ادخال قطعات آنها در همدیگر ساخته شده اند.
با وجودی که وزن هر درب به 2.5 تن میرسد ، به حدی متوازن کار گذاشته شده اند که حتی 1نفر به تنهایی و به سهولت درب های معمولی آنها را باز و بسته می نماید.
این درب ها به 4 مجموعه عمده تقسیم می شوند:
مجموعه اول به تعداد 7 عدد، که هرکدام از آنها از 7 درب تشکیل شده اند.
مجموعه دوم به تعداد 3 عدد، که هرکدام از آنها از 3 درب تشکیل شده اند.
مجموعه سوم به تعداد4عدد ، که هرکدام از آنها از 2 درب تشکیل شده اند.
مجموعه چهارم به تعداد 19 عدد، که هرکدام از آنها از 1 درب تشکیل شده اند.
و بدین ترتیب تعداد درب ها به 85 عدد می رسد.
در زیر زمین این توسعه محوطه وسیعی به وسعت پروژه توسعه احداث گردیده است که در این محوطه دستگاه های تهویه و تبرید که تعداد آنها به 144 دستگاه می رسد، کار گذاشته شده است. همچنین ، در این محوطه زیر زمینی اتاق هایی برای کنترل دستگاه ها و مراقبت های امنیتی ، تنظیم صدا و سایر خدمات ساخته شده است.
اطراف توسعه را محوطه های جالبی برای ادای نماز حجاج و معتمرین به مساحت 235000 مترمربع احداث گردیده که کف آن به وسیله سنگ های مرمر زیبای (گرم نشو) و همچنین گرانیت رنگی، با اشکال هندسی و اسلامی زیبایی تزئین شده است. و همین محوطه هاست که در زمان ازدحام حجاج ظرفیت نمازگزاران را به حدود یک ملیون نفر می رساند.
همزمان با این توسعه ، پروژه ایجاد ایستگاه های تبرید و همچنین تامین برق مورد نیاز مسجد نیز به انجام رسید. این طرح در 7 کیلومتری مسجد النبی و در زمینی به مساحت 70000 مترمربع ایجاد شده و از تعدادی ساختمان تشکیل شده است که از جمله آنها می توان ساختمان دستگاه های تهویه و ساختمان دستگاه های ایجاد فشار و همچنین ساختمان تولید برق احتیاطی برای اوقات ضرورت را نام برد.
دستگاه های خنک کننده از شش موتور بزرگ که قدرت خنک کنندگی هرکدام از آنها 3.400 تن و یا به عبارتی 819000 متر مکعب در ساعت است تشکیل گردیده اند.
هوای خنک ایجاد شده از طریق این تونل هفت کیلومتری که عرض آن 6.10 متر و ارتفاع 4.10 متر است به وسیله یک لوله به قطر 90 سانتی متر و همراه با آب خنک به محوطه زیر زمین مسجد النبی منتقل شده و به 144 دستگاه تهویه منصوب در آنجا منتقل می شود و از طریق این دستگاه ها تمام مسجد النبی خنک می گردد، آب برگشتی نیز به وسیله لوله دیگری که قطر آن هم 90 سانتی متر است از طریق همان تونل به محل اولیه خود بر می گردد و این کار مرتبا تکرار میگردد. در این تونل 31 اتاق برای خنک کردن آب و پمپاژ آن وجود دارد.
همزمان با این توسعه یک پارکینگ دو طبقه به مساحت 390000 مترمربع و به ظرفیت 4200 اتومبیل ساخته شده که در آن پله های معمولی، پله های متحرک ، آسانسور برای سالمندان و نیز آسانسور مخصوص جانبازان نصب گردیده است. همچنین اتاق هایی برای برق، مراکز تعمیراتی، دفاتر کار ، شبکه های آب و فاضلاب ، سیستم ایمنی خودکار آتش نشانی که در زمان آتش سوزی به طور خودکار شروع به کار کرده و دیواره ای از آب بین مناطق آتش گرفته و بقیه مناطق به صورت حائل ایجاد می نماید نیز وجود دارد.
در بین محوطه پارکینگ ساختمان هایی در 4 طبقه برای سرویس های بهداشتی احداث شده که در آن حدود 6000 محل وضو و 2000 توالت کار گذاشته شده است.
همچنین به عنوان یک کار احتیاطی برای تامین برق مورد نیاز مسجد و واحدهای احداثی دیگر چهار منبع مختلف در نظر گرفته شده که دوتای آن از شرکت برق مدینه منوره و منبع سوم متشکل از شش دینام مولد بسیار بزرگ است و چهارمین منبع از تعداد زیادی باتری که در داخل مسجد النبی کار گذاشته شده است تشکیل می گردد. اگر یکی از منابع برق شهر قطع شود برق مسجد به طور اتوماتیک از منبع دوم تامین میشود و اگر هر دو منبع شهری از کار بیافتند که این پدیده فوق العاده نادر است، منبع سوم به طور اتوماتیک به کار خواهد افتاد و اگر همه منابع از کار افتادند که این حالت شبیه به محال است برق مسجد و مراکز ضروری از طریق چهارمین منبع تامین خواهد شد.
در دو صحن پیشین مسجد نیز، چترهای خودکاری گذاشته شده که برای جلوگیری از آفتاب و باران باز و بسته می شوند.
همچنین به منظور سهولت رسیدن به پشت بام مسجد افزون بر پله های سنگی چندین مورد پله برقی ساخته شده اند که می توان به راحتی توسط آنها به پشت بام مسجد رفت.
از نکات جالب این توسعه آن است که در تمامی بنای جدید، کوشش شده است تا افزون بر ابتکار های جدید معماری مسجد به گونه ای باشد که با معماری پیشین که میراث دوره مملوکی و عثمانی است هماهنگ باشد. در این بنا ، نام «الله» و «محمد» در همه جا تکرار شده و برخلاف دوره عثمانی که از نام خلفا هم برای تزئین استفاده می شد در معماری جدید استفاده نشده است.
3- توسعه ملک عبدالله
آخرین مرحله توسعه مسجد، توسط ملک عبدالله پادشاه کنونی سعودی انجام شده و تاکنون ادامه دارد. وی به نوبه خود اقدام به انجام کارهایی در جهت توسعه مسجد نمود، که در اصل مکمل کارهای ملک فهد به حساب می آید. این توسعه شامل :
1-3- توسعه بیرونی جهت شرقی مسجد
این توسعه به حدود 30500 متر مربع می رسد که همچون محوطه های قبلی با سنگ های مرمرین سفید و گرم نشو (ضد حرارت) و برای ادای فریضه نماز فرش گردیده و نمازگزاران از ماه مبارک رمضان سال 1429ه.ق در آن نماز به جای آوردند. در زیرزمین این محوطه دو طبقه ساخته شده که یک طبقه آن به صورت تونلی برای عبور انواع اتومبیل ها و طبقه دوم آن علاوه بر پارکینگ دارای چهار ساختمان برای سرویس های بهداشتی است که هر ساختمان دارای 888 دستگاه توالت و 1823 جایگاه وضو است. در این پروژه 44 پله برقی و 12 آسانسور و تعدادی پله معمولی نیز کار گذاشته شده است.
2-3- پروژه چترها
این پروژه نیز در حد خود شگرف و بی نظیر است و از 250 چتر بزرگ تشکیل شده که بر روی ستون های موجود در محوطه های بیرونی مسجد نصب گردیده اند.
این چترها پس از باز شدن، مساحت 143000 متر مربع از محوطه های اطراف مسجدالنبی (ص) را در چهار جهت آن می پوشاند. در زیر سایه هر یک از این چتر ها بیش از 800 نفر می توانند نماز بخوانند.
اضافه بر این چترها که مخصوص نمازگزاران است ، شش مسیر در جهت جنوبی مسجد برای عبور و مرور حجاج و معتمرین نیز به وسیله چتر پوشیده شده است.
این چترها به طور اختصاصی برای استفاده در مسجدالنبی ساخته شده و در ساخت آنها آخرین تکنولوژی ها به کار رفته است. این چترها به صورتی ساخته و نصب شده است که در هنگام باز شدن یکی بالای دیگری قرار میگیرند به طوری که محوطه زیر خود را کاملا پوشش می دهند. ارتفاع یک سری از آنها هنگام باز شده 14.40 متر و ارتفاع گروه دیگر 15.30 متر است.
جالب اینجاست که ارتفاع هر دو گروه چترها در حالت بسته 21.70 متر است.
3-3- نصب پنکه های پخش کننده آب
در این طرح تعداد 436 پنکه بزرگ که در زمان چرخش، آب را به صورت ذرات ریز و پودر مانند در جهات مختلف پخش می نمایند. این پنکه ها در تلطیف و خنک نمودن هوای محوطه های بیرونی مسجد مخصوصا در گرمای تابستان فوق العاده موثرند. این پنکه ها بر روی ستون هایی که چترها بر آن سوار شده اند نصب گردیده اند .
ط – نقشه کلی توسعه های انجام شده از آغاز تاسیس تا به امروز
منابع و مواخذ :
- قرآن کریم
- کتاب مدینه شناسی ،تالیف سید محمد باقر نجفی ، جلد1
- آثار اسلامی مکه و مدینه ، تالیف رسول جعفریان
- نشریه وکاله الرئاسه العامه لشوون المسج النبوی (الشریف)
