ز- توسعه مسجد در زمان عثمانی ها
پس از اشراف قایتبای، حاکمان و امرای عثمانی، که قلمروی حکومتشان از شام و عراق به حجاز کشیده شده بود، توجه خاصی در برپایی هر چه با شکوه تر بنای مسجد النبی و تداوم عمران مسجد، مبذول داشتند.
1- تعمیر مسجد در زمان سلطان سلیم عثمانی
نخست سلطان سلیم عثمانی،(926-918هـ.ق.) به مرمت مسجد همت گماشت و به تصریح جعفر برزنجی در «نزهة الناظرین فی مسجد سیّد الاوّلین و الآخرین» ستون های روضه را تجدید بنا و به سنگ مرمر سیاه و قرمز منقش نمود و آن را که از آثار اشرف قایتبای بود، تا حد امکان، تعمیر و تزیین نمود.
2- بازسازی مسجد در زمان سلیمان عثمانی
در سال های 938 – 974 هـ . ق. سلطان سلیمان بن سلطان سلیم بن سلطان با یزید عثمانی 926-974 هـ.ق. در جهت بازسازی اساسی حصار شهر مدینه و تعمیر و بنای مسجدالنّبی، ضمن صدور فرمان هایی، اقدامات گسترده ای را اعمال و اجرا نمود. این اقدامات بعد از آن صورت گرفت که محمود چلبی، شیخ الحرم مسجد نبوی، نامه ای به سلطان سلیمان عثمانی نگاشت، مبنی بر اینکه بنای مسجد نبوی نیازمند مرمت و تعمیر است. سلطان سلیمان ، فرمانی در این خصوص صادر کرد و معماران برجسته ی ترک را از طریق دریا عازم سرزمین حجاز نمود.
آنان ابتدا در نوزدهم شوال سال 946هـ. ق. هلالی را روی گنبد نصب کردند، تا اینکه کاروان تجهیزات همراه حسابدار مخصوص عبدی چلبی به مدینه رسید. شیخ الحرم همراه امرا، قضات، معماران و مهندسان به مطالعه ی کامل بنای مسجد النبی پرداختند. تا هر جا نیازمند تعمیر و تجدید بناست، تعیین شود و به بازسازی آنها مبادرت ورزند. آنان نخست به مرمت باب الرحمه و دیواری که در امتداد آن، در سمت غربی مسجد بود، پرداختند. سپس مناره ی باب الرحمه را خراب و از نو با بنیانی مستحکم تجدید بنا نمودند.
آنگاه به مرمت دیوار شرقی مسجد و باب النساء پرداخته، ستون هاي مسجد را سفید کاری کردند.
در اواخر سال 947 هـ. ق. فرمانی توسط امیر الحاج مصری به مدینه رسید که محراب امام حنفی ها را تجدید بنا کنند و آن را در محاذی محراب شافعی ها قرار دهند. این کار در 17 محرم سال 948 هـ . ق. شروع شد و نام «محراب سلیمانی»را بر آن نهادند.
3- تعميرات مسجد در زمان سليم ثاني عثماني
سلطان سليم ثاني، راه سليمان عثماني را ادامه داد. رفعت پاشا در «مرآت الحرمين» مي نويسد: سليم در سال980 هـ.ق. تعميرات لازم را در بناي مسجدالنّبي انجام داد و گنبدي در غرب منبر نبوي حدّ فاصل مسجد اصلي بنا كرد و آن را با كاشي هاي زيبا منقّش و به نقوش ملوَّن، مذهَّب نمود و در گوشه اي از آن، نام خود را به خط ثلث به يادگار حك كرد.
4- تعميرات مسجد در زمان محمود عثماني
پس از تعميراتي كه بناي مسجد در دوران سليمان و سليم عثماني به خود ديد، سلطان محمود عثماني (1255 ـ1223 هـ . ق.) در سال 1233 هـ . ق. به تجديد بناي گنبد همّت گماشت.
آنچه از سفرنامه هاي حج در طول سال هاي 1325 ـ 1240 هـ . ق. مانند كتاب «الرّحلة الحجازيه» اثر محمد لبيب البتنوني و كتاب «مرآت الحرمين» اثر ابراهيم رفعت پاشا در 1318 هـ . ق. و «مرآت مدينه» اثر ايوب صبري پاشا در 1296 هـ . ق. بر مي آيد، مسلّم مي نمايد كه گنبد مسجدالنّبي، كه در قسمت فوقاني حجره مباركه واقع شده و از يادگارهاي قايتباي بود، توسط سلطان محمود عثماني برچيده شد و به جاي آن گنبد سبز رنگي كه بعدها در ميان مردم به قبّة الخضراء شهرت يافت، بنا گرديد كه تا امروز همچنان بر فراز بناي مسجد جلوه گري مي كند.
بناي اين گنبد، بي شك با مرمّت هايي در قسمت هاي بام مسجد توأم بوده است كه مورّخان خاتمه كار آن را در سال 1255 هـ . ق. مي دانند.
5- تعميرات مسجد در زمان عبدالمجيد عثماني
پس از سلطان محمود عثماني، سلطان عبدالمجيد عثماني (1277 ـ 1255 هـ . ق.) براي اوّلين بار در طول حيات سلاطين عثماني و پس از مهدي عبّاسي به فكر توسعه مسجد، همراه با مرمّت قسمت هاي مختلف آن افتاد. چگونگي تجديد بنا و توسعه مسجد النبی به وسيله سلطان عبدالمجيد عثماني به شرح زیر می باشد:
در سال 1265 هـ .ق. كه يكي از گنبدهاي شبستان مسجد فرو ريخت، داود پاشا شيخ الحرم ـ نامه اي به عبدالمجيد عثماني نگاشت; بدين مضمون كه حدود چهار قرن از بناي مسجدالنّبي مي گذرد و آنچه از زمان قايتباي و سلاطين عثماني صورت پذیرفته، رو به فرسودگي نهاده و بناي مسجد از بنيان و اساس به مرمّت يا توسعه نيازمند است.
عبدالمجيد عثماني مصمّم به نوسازي مسجد گرديد و گروهي از معماران، مهندسان و هنرمندان را با وسايل و ابزار كامل، عازم مدينه نمود. ايّوب صبري پاشا ـ افسر ارتش ترك ـ در «مرآت مدينه» به تفصيل از اين بازسازي ياد كرده است. شكي نيست كه اين كتاب از اهمّ مراجع تاريخ مدينه در زمان سلاطين عثماني است.
نام شكرالله خطاط تزيين كننده بناي مسجد و حليم معمار و ابراهيم رييس بنايان، بيش از هر شخص ديگري جلوه گري مي كند و م.ك. اينان در رساله «آخرين خطاطان»، (ص64)، به ما نشان مي دهد كه چگونه شكرالله خطّاط از طرف شهروندان استانبول اين وظيفه خطير را در تزئين بناي مسجد به نحو احسن انجام داده است.
بتنوني در «الرّحلة الحجازيه» (ص214) در خصوص نام خوشنويسي كه نگاره هاي ديوار مسجد را از باب السّلام تا شرق آن به خطّ ثلث مجوّف كتابت كرده، مي گويد: مرحوم عبدالله بك زهدي الذي أوفده السلطان عبدالمجيد إلي المدينة لهذه الغاية و مكث بضع عشر سنين يعمل في بيت رسول الله.
به هر حال مهندسان ترك، پس از بررسي وضع بناي مسجد، چنين نظر دادند كه بايد در ستون هاي مسجد تغييراتي حاصل شود; ولي مشايخ مدينه با اين پيشنهاد به دليل آن كه ستون هاي سنگي دقيقاً در مكان ستون هايي است كه محمّد رسول الله (صلي الله عليه وآله) آن را بر پا ساخته بود، مخالفت و ممانعت جدّي كردند. عمل آنان از نظر حقير كاري بسيار پسنديده و اصولي بوده است; زيرا اگر جاي ستون ها تغيير مي كرد. تمامي منابع تاريخي و احاديث موجود در وصف جنبه هاي ديني ـ تاريخي بناي مسجد رسول اسلام، از ابتدا تا قرون بعدي، غير قابل درك و تشخيص و تطبيق با وضع بنا مي شد و اين وضع راه تحقيق را بر همه پژوهندگان تاريخ مدينه مسدود مي نمود.
به هر تقدير، توسعه مسجد را از جانب شرق حجره ها آغاز كردند; به اين نحو كه در طول جنوب به شمال مناره رئيسه تا ركن مخزن الأغوات عرضي در حدود 4 يا 5 ذراع در نظر گرفتند.
توسعه ديگر در سمت شامي يا شمالي بناي مسجدالنّبي و به دنبال حدّ توسعه انجام شده از سوي مهدي عبّاسي صورت پذيرفت. مجموعاً با آنچه در شرق مسجدالنّبي تحقّق پذيرفت، 1293 مترمربّع به كلّ مساحت مسجد افزوده شد كه با اين افزايش، مساحت مجموعه بناي مسجد به 10303 مترمربّع رسید. در این بازسازی و توسعه به استثناي حجره مباركه و محراب نبوي، عثماني، سليماني، منبر و مناره رئيسه، بقيّه تأسيسات و اماكن مسجد به دست تعمير و مرمّت افتاد.
ستون ها را با سنگ قرمز، تجديد بنا نمودند و آن را با سنگ مرمر روسازي كرده و با نقوش زيبا به آب طلا زينت بخشيدند.
زمين مسجد را از باب السّلام تا مناره رئيسه و از آنجا تا مخزن الأغوات و باب الرّحمة با سنگ مرمر مربّع شكل مفروش كردند و آنگاه به تعمير اساسي گنبدهاي كوچك و سقف مسجد همت گماشتند. آنان گنبد، محراب عثماني، قبّه باب السّلام و ديگر گنبدهاي كوچك را با لوح هاي آهنين روكش و مستحكم ساختند .
گنبد قديمي كه طبق آنچه گفتيم، باني بنايَش «مماليك مصر» بوده و در زمان سلطان عبدالحميد، به قبّة الخضراء موسوم گرديد، به نحو اساسي تري برافراشته شد. تمامي سطوح داخلي گنبدها را به انواع نقش هاي رنگارنگ و روغني، نقّاشي كردند و به خطّ زيباي اسلامبولي، آيات قرآني را بر سطح آنها خطّاطي نمودند.
ديوار جنوبی مسجد را از باب السّلام تا آخر حدّ مناره رئيسه به قلم عبدالله افندي خطّاط مشهور ترك و به خطّ ثلث اسلامبولي كاشي كاري كردند.
ابواب قديمي مسجد تجديد بنا گرديد و به سبك معماري عثماني، منقّش و گچ كاري شد و سردرها را تزئين كردند و درها را با چوب يك پارچه گردو نجّاري نمودند و آن ها را به جاي درهاي قديمي نصب و با نوشته هاي منقّش از مس قرمز، تزئين كردند.
مناره اي در قسمت شمال غربي مسجد به نام مناره مجيديّه بنا كردند و ديگر مناره هاي مسجد را تعمير و مرمّت نمودند.
عبدالمجيد عثماني پس از توسعه و تعميرات مسجد، اشياء قيمتي بسياري را وقف مسجد نمود. بهترين قنديل هاي كشيده شده در زنجيرهاي نقره اي، شمعدان هاي زرّين، پرده هاي زربافت و فرش هاي خوش بافت را ، جهت مسجد ارسال داشت.
اين توسعه توأم با تعمير و بازسازی اساسي از سال 1265 هـ . ق. تا سال 1277 هـ . ق. به طول انجاميد. همه آثار آن به استثناي توسعه شمالي مسجد كه در توسعه سعودي ها تغيير شكل يافت، تاكنون موجود بوده، و به يادگار از زمان عبدالمجيد عثماني به جاي مانده است.
بعدها در سال1336 هـ . ق. فخري پاشا قائد اعظم ترك در آخرين سال هاي حيات خلافت عثماني كه در طول جنگ جهاني اول به عنوان حافظ شهر مدينه منصوب شده بود، محراب هاي سليماني و نبوي و چاه موجود در صحن مسجدالنّبي را تعمير كرد و با اين آخرين تعميرات، دفتر اوراق حيات عثماني ها نيز در حجاز بسته شد.
