کُمیل بن زیاد نَخَعی یمانی از بزرگان تابعین و از یاران شجاع و با وفای حضرت علي (ع) بودند . رجال شناسان او را به صفات «شجاع، زاهد و عابد» ستوده اند. وی یکی از هشت عابد و زاهد معروف کوفه در زمان خود بود.
دعای کمیل، یادگار امام علی(ع) و از دعاهای معروف و مشهور است که بسياري از مسلمانان آن را شبهای جمعه قرائت می کنند. امام علي (ع) این دعا را که به دعای «حضرت خضر» نیز مشهور است، به کمیل بن زیاد نخعی آموخت. ايشان به كميل مي فرمايند كه : " در هر شب جمعه یا در ماهی یک بار یا سالی یک بار یا در عمرت یک بار، آن را بخوان که خدا برای تو چاره می سازد و یاری ات می کند و روزی ات می دهد و مغفرت الهی شامل تو می شود". سپس به كميل فرموده اند كه بنویس: " اَللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِرَحْمَتِکَ الَّتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْء..."
پس از شهادت امام علی (ع)، کمیل در زمره یاران امام حسن مجتبی (ع) محسوب می شد و همچنان در کنار آن حضرت بود و در واقعه صلح امام حسن (ع) ، کاملاً مطیع امام حسن مجتبی (ع) بودند.
جناب کمیل در زمان شهادت امام حسن (ع)، در مدینه نبودند .
ايشان در زمان امام حسین (ع) دستگیر و تا بعد از واقعه عاشورا در زندان عبیدالله بن زیاد بودند.
وي پس از آزادی در قیام های کوفه به افشاگری پرداخت، و به خونخواهي امام حسين (ع) در کنار مختار ابن ثقفي با قاتلين ايشان جنگید .
هنگامی که حجّاج بن یوسف والی عراق شد، یاران و اصحاب امام علي (ع) را تحت تعقیب قرار داد. روزی حجاج از "هیثم اسود" سراغ کمیل را گرفت تا او را به قتل برساند. اسود جواب داد: او پیرمرد سالخورده ای است. حجاج گفت: شنیده ام که بین جمعیت ها تفرقه می اندازد. سپس دستور داد که کمیل را دستگیر کنند، هنگامی که کمیل از قصد حجاج آگاه شد، از کوفه خارج گرديد . چون حجاج به او دست نیافت، برای اینکه وي را تحت فشار قرار داده و وادار به تسلیم نمايد ، حقوق قبیله ايشان را که از بیت المال تأمین می شد، قطع کرد. هنگامی که کمیل بن زیاد از این جریان آگاه شد، عرض نمود كه : از عمرم چند سالی باقی نمانده، چرا باعث قطع روزی جماعتی شوم، لذا وارد کوفه شد و به دارالاماره رفت و خود را تسلیم کرد ، حجاج به او گفت: ای کمیل خیلی دنبالت گشتم تا تو را کیفر دهم.
جناب كميل پاسخ داد كه هر چه خواهی بکن که از عمر من جز اندکی باقی نمانده و عنقریب بازگشت من و تو به سوی خداست. مولایم به من خبر داده که قاتل من، تو خواهی بود.
در این هنگام حجاج نام امام علی علیه السلام را برد و کمیل صلوات فرستاد. حجاج که به شدت عصبانی شده بود دستور به قتل ايشان داده و او را به شهادت رساند .
شهادت جناب کمیل در 82 هـ . ق. در سن نود سالگی به وقوع پیوست.
پس از شهات کمیل، او را در سرزمین ثویّه دفن کردند. ثویّه منطقه ای در اطراف کوفه بود که زندان نعمان بن منذر حاکم حیره در این منطقه قرار داشت.
در این منطقه ، بسیاری از صحابه و بزرگان مدفونند که در حال حاضر اثری از قبور آنها نمانده است. برخی که در این سرزمین مدفونند، عبارتند از:
1 . خبّاب بن اَرَت، از اصحاب بزرگ صدر اسلام است که در مکه آسیب فراوان دید تا آنجا که مشرکین پشت او را داغ کردند، وی از فضلای مهاجرین به شمار می رفت که جنگ بدر را درک کرده بود . همچنين وي در جنگ صفین و نهروان نيز شرکت داشت . ايشان در سال 39هـ . ق. فوت نمودند و امام علی علیه السلام بر جنازه او نماز خواندند. امام علی علیه السلام درباره او می فرماید: "خداوند خباب بن ارت را رحمت کند، با رغبت مسلمان شد و از روی فرمانبرداری هجرت کرد و با قناعت زندگی گذراند. از خدا راضی بود و مجاهد زندگی کرد."
2 . جویریة بن مُسْهِر عبدی، به دستور ابن زیاد، دست و پایش را قطع كرده و در کوفه به صلیب کشیده شد.
3 . احنف بن قیس تمیمی، وی از یاران امام علی عليه السلام در جنگ صفین بود و در سال 67 هـ .ق. در کوفه فوت کرد.
4 . سهل بن حنیف انصاری، والی امام علی (ع) در مدینه بودند ، در سال 38هـ . ق. در کوفه جان سپرد و امام علی (ع) بر جنازه وی نماز خواندند .
5 . عبدالله بن ابی اوفی، از شاهدان بیعت رضوان و آخرین صحابی پیامبر بودند که در کوفه به سال 86هـ . ق. از دنيا رفتند .
6 . عبدالله بن یقطر، برادر رضاعی امام حسین علیه السلام كه سفیر اعزامی امام به کوفه بودند . وی توسط ابن زیاد همچون قیس بن مسهّر صیداوی، از بالای قصر به زمین پرتاب و به شهادت رسیدند.
7 . عبید الله بن ابی رافع، کاتب مخصوص امام علی (ع) .
در حال حاضر قبر هیچ یک از این بزرگان معلوم و مشخص نیست فقط مقبره کمیل بن زیاد، معروف و مشهور است .
