شخصیت زید بن علی بن الحسین بن علی بن ابیطالب، مکنی به ابو الحسن در سال 75 ق از کنیزی که مختار به امام سجاد علیه السلام هدیه کرده بود متولد شد. زید در مکتب پدر و برادرش امام سجاد و امام باقر علیهما السلام تحصیل کرد. او مردی دانشمند، پارسا، ظلم ستیز و انقلابی بود. امام رضا علیه السلام وی را از علمای آل محمد شمرده است. زید از کثرت انس با قرآن به حلیف القرآن شهرت داشت. زید در دوران هشام بن عبد الملک در کوفه قیام کرد و در ذیحجه [ یا صفر] سال 122 ق در 42 سالگی به شهادت رسید. بدن او چهار سال بر دار بود تا در سال 126 یوسف بن عمر جسدش را سوزاند. نهضت زید بوسیله فرزندش یحیی و پیروانش ادامه یافت و در کوفه و عراق سپس در ایران و یمن گسترش یافت. اصحاب، یاران و معتقدان به امامت زید بن علی را زیدیه می خوانند.

زیدیه در لفظ به گروهی که منسوب به زيد بن علی بن حسین بن علی بن أبي طالب (علیهم) هستند، اطلاق می شود (عبد الرحمن بن محمد بن خلدون، ديوان المبتدأ و الخبر فى تاريخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوى الشأن الأكبر، تحقيق خليل شحادة، بيروت: دار الفكر، ط الثانية، 1408هـ.ق/1988م (، ج1 ص248). سمعانی در انساب خود زیدیه را اینگونه تعریف کرده است: «زَیدی لفظی است که نسبت داده می شود به زید بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب (علیهم السلام) و جماعت زیدیه منسوب هستند به زید بن علی نسباً یا مذهباً». (عبد الكريم بن محمد بن منصور التميمي السمعانى‏، الانساب، تحقيق عبد الرحمن بن يحيى المعلمى اليمانى (حيدر آباد: مجلس دائرة المعارف العثمانية، ط الأولى، 1382هـ ق/1962 م) ج 6،ص365). از این رو در اصطلاح دانش فرقه شناسی، زیدیه به شاخه‏ای از مذهب تشیع گفته می‏شود که پیروان آن معتقد به امامت زید بن علی بن حسین(ع) هستند (أبو الحسن على بن الحسين بن على المسعودي، مروج الذهب و معادن الجوهر ( تحقيق اسعد داغر، قم، دار الهجرة 1409م) چ دوم، ص208 ؛ ابی منصور عبد القاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق و بیان الفرقة الناجیة منهم،) بیروت: دار الآفاق الجدیده، الطبعة الثالثة، 1978 م(، ص25). نوبختی زیدیه را اینگونه تعریف کرده است:

«....فرقة قالت ان الامامة صارت بعد مضی الحسین فی ولد الحسن و الحسین فهی فیهم خاصة دون سائر ولد علی بن ابی طالب وهم کلهم فیها شرع سواء من قام منهم و دعا الی نفسه فهو الامام المفروض الطاعة».

....گروهی بعد از درگذشت حسین (ع) گفتند: امامت فقط در فرزندان حسن و حسین می باشد و سایر فرزندان علی (ع) را شامل نمی شود، همه در امامت مساویند، هر کس از ایشان قیام کند و دعوت به خود نماید امام است و اطاعت از او واجب است. این گروه آن هنگام که زید بن علی در کوفه قیام کرد به او پیوستند و او را به امامت برگزیدند و همگی زیدیه نام گرفتند (ابی محمد حسن بن موسی نوبختی، فرق الشیعة، (استانبول، 1931 م)، ص 48-49).

گاه زیدیه، حسینیه هم خوانده شده اند، اینان قائلند؛ هر کس از خاندان محمّد مردمان را به خدا دعوت کند و امر خویش را اظهار کند، امام واجب الاطاعة است و هر کس از امام فوق سرپیچی کند و در قیام او را یاری نکند و مردمان را به خویشتن بخواند کافر است (فرق الشیعة، ص58). امامان زیدیه نیز با تعابیر گوناگون و بیان اینکه این فرقه بر اساس دیدگاه های اعتقادی و نه بر اساس دیدگاه های فقهی به زید بن علی منسوب هستند، این تعاریف را مورد تاکید قرار داده اند.

به طور کلی در مورد اغلب مسائل مربوط به زید بن علی اختلاف اقوال فراوان دیده می شود، مانند اختلاف در علل و اسباب خروج و قیام زید، اختلاف زمان تولد و شهادت او، اختلاف در شخصیت و دیدگاه های فقهی، کلامی و اختلاف در تأثیر پذیری زید از واصل بن عطاء (رئیس معتزله) و ابو حنیفه (رئیس مذهب فقهی حنفی). این اختلاف در مورد بیشتر حوادث واقع شده در دوران امویان وجود دارد و منشأ این اختلاف را می توان وجود روایات مختلف و احیاناَ متضاد در منابع و وابستگی مورخان به حکومت های وقت جستجو کرد. این امر باعث شده تا هر یک از نویسندگان و اندیشمندان بعدی برای اثبات نظریه خود، به ردّ و توجیه این روایات بپردازند. (برای دیدن این اختلاف رجوع کنید به: طبري،ج7، ص160-180)

در مورد تاریخ ولادت زید گر چه به طور روشن و صریح تعیین نشده است، امّا طبق بهترین قول و شواهد موجود در منابع تاریخی همچون مقاتل الطالبین، طبقات کبری و طبقات ابن سعد که سنّ زید را هنگام شهادت چهل و دو سال ذکر کرده اند و شهادت او بر اساس منابعی همچون طبری در سال 122 هـ ق در کوفه اتفاق افتاده است، پس می توان نتیجه گرفت که ولادت زید بن علی (ع) حدود سال 80 هـ ق در مدینه منوّره بوده است. او دارای شش زن بوده که سه نفرشان ام ولد (کنیز) بودند. زید از همسران خود صاحب چهار پسر به نام های: یحیی بن زید، مقتول در خراسان به سال 125هـ و امام بعدی زیدیان، عیسی بن زید، حسین بن زید و محمد بن زید و دختری از او باقی نماند (برای مطالعه و بررسی بیشتر به حسین کریمان، سیره و قیام زید بن علی، ص9-15).

انشعابات و مبانی فکری زیدیه:

عمده این انشعابات زیدیه بر اساس دیدگاه آنان درباره امامت و رهبری جامعه شکل گرفت و به سه گروه تقسیم شدند:

1. جارودیه (سرحوبیه)

فرقه ای از زیدیه که به ابو الجارود زیاد بن منذر منسوب بودند. این گروه قائل بودند که پیامبر (ص) در نصّ خود بدون آن که نام حضرت علی (ع) را به زبان آورد در توصیفی که از جانشین خود کرد، او را به امامت و رهبری برگزید؛ و قائل شدند چون صحابه دست بیعت ندادند، کافر شدند. به همین دلیل خلیفه اوّل و دوّم را دشنام می دادند و حکم به گمراهی و کفر این دو می کردند

2. صالحیّه (بتریّه)

این گروه به پیروان دو نفر یکی حسن بن صالح بن حیّ و دیگری کثیر النواء ملقب به ابتر گفته می شود.

این گروه از جارودیه به انحراف کمتری دچار شدند و به آراء زید نزدیک تر بودند و عقیده داشتند هر چند خلافت و امامت بعد از پیامبر، حق علی بن ابی طالب بود و او افضل و اولی برای رسیدن به خلافت بود، ولی چون آن حضرت، خود از این مقام کناره گیری کرد، لذا خلافت سه خلیفه نخست بلا اشکال است.

3. سلیمانیه (جریریه)

این گروه بر محور افکار و اعتقادات شخصی به نام سلیمان بن جریر رقّی شکل گرفتند. اینان همچون سایر شیعیان امامت را پس از رحلت پیامبر، حق حضرت علی (ع) می دانند و معتقدند، امامت باید بر اساس شوری و حداقل با رأی دو نفر از بزرگان مسلمانان تعیین شود. (برای مطالعات بیشتر نگاه کنید: سعد بن عبد الله اشعری القمی، المقالات و الفرق، ص158 ؛شهرستانی، الملل و النحل، ج1، ص225 ؛ بغدادی، الفرق بین الفرق و بیان الفرقة الناجیة منهم، ص23-28 ؛ سمعانى‏، الانساب، ج2، ص78).

دولت ها و حکومت های زیدی

1- ادریسیان

ادریس بن عبدالله بن حسن بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب (علیهم السلام) از یاران شهید فخ که پس از شهادت او، به مصر فرار کرد و از آن جا عازم دیار اندلس (مغرب) شد. او با توجه به دارا بودن امتیاز انتساب به اهل بیت پیامبر (ص) و با شعار نشر اسلام، توانست جامعه قبایلی مغرب را برای برپایی یک حکومت مستقل متحد سازد و برای اولین بار حکومت شیعی علوی را در سال 172 هـ ق در آن منطقه به وجود آورد که نزدیک به دو قرن ادامه پیدا کرد (تا سال 317 حکومتشان توسط مروانیان از بین رفت) ( تاریخ ابن خلدون، همان، ج4، ص10-24).

2- علویان طبرستان

پس از قیام زیدیان در مناطق مرکزی جهان اسلام و سرکوب آنها، بسیاری از سادات و زیدیان به نقاط مختلف کوچ کردند. به علّت شرایط خاص جغرافیایی شمال ایران وجود زمینه های مناسب اجتماعی برای دعوت مردم و جلب حمایت آنان، جمعی از سادات مانند یحیی بن عبدالله بن حسن بن ثالث برادر مؤسس ادریسان به بلاد دیلم و گیلان روی آوردند (بلاذری، ج3، ص136).

در سال 250 هجری، حسن بن زید بن محمد بن اسماعیل بن حسن بن زید بن حسن بن علی بن ابی طالب (ع) که معروف به داعی کبیر بود، به هنگام خلافت مستعین بالله علیه عباسیان قیام کرد. مخالفت مردم چالوس و طبرستان با جابر بن هارون نصرانی فرستاده والی عباسی، سبب شد تا حسن بن زید از شهر ری که محل اقامتش بود به سوی طبرستان حرکت کند. پس از ورود، مردم طبرستان و دیلم با او بیعت کردند و توانست در آمل، سلیمان بن عبدالله را شکست دهد. پس از آن منطقه ری تا نزدیک همدان را از دست طاهریان خارج کرد (طبري، ج 9، ص271-277 ؛ ابن اثير، ج7، ص130-134 ؛ تجارب الأمم، ج4، ص330-334).

پس از این دوره تا امامت داعی صغیر، امامان زیدی دیگری به خلافت رسیدند، اما پس از کشته شدن داعی صغیر، زیدیان شمال ایران جزء مقاطع کوتاهی موفق به بر پایی حکومتی یک پارچه نشدند. با توجه به حمله مغول و جریانات داخلی مانند حضور اسماعیلیان، گرچه امامان دیگری در بین زیدیان طبرستان پدیدار شدند، اما با تسلط صفویه به مرور مذهب زیدیه در ایران از بین رفت و شیعه اثنی عشری بر این مناطق مسلط گردید.

3- دولت زیدیه یمن

سی سال پس از تشکیل دومین حکومت زیدی، در سال 284 هـ ق یحیی بن حسین بن قاسم رسی معروف به الهادی الی الحق المبین، حکومت زیدیان یمن را تشکیل داد. هیچ کدام از ائمه زیدی از حیث علمی قابل مقایسه با الهادی دانسته نشده اند. شخصیت علمی اش را نزد پدر و عمو هایش در مدینه پرورش داد و اولین کتابش را در سن هفده سالگی نوشت و به درجه اجتهاد رسید. از این رو، وی را مهمترین شخصیت علمی پس از زید بن علی در مذهب زیدی دانسته اند.

پس از الهادی الی الحق و طی تحولات بعدی جزیرة العرب و جهان اسلام، سایر ائمه زیدی در دوران های مختلف، هدایت زیدیان یمن را در دست خود حفظ کردند و توانستند مهمترین پایگاه زیدیان را که تا عصر حاضر وجود دارد، تاسیس نمایند. به طور خلاصه می توان دوران های تاریخی زیدیان یمن را به سه بخش کلی تقسیم نمود، که عبارتند از:

1. دوره تشکیل حکومت تا سقوط توسط اسماعیلیان (از سال 284 هـ ق تا 444 هـ.ق).

2. دوره احیاء زیدیه (از سال 532 هـ ق تا 965 هـ ق).

3. دوره مبارزه با عثمانی تا حضور جمهوری در یمن (از سال 965 هـ.ق تا 1382 هـ.ق).

(المصابیح، ص581 ؛ درر الاحادیث النبویه بالاسانید الیحیویه، ص151 ؛ الحیاة السیاسیه و الفکریه للزیدیه فی المشرق الاسلامی، ص183 به بعد).

حكيم