مذهب شافعي از نظر قدمت ، سوّمين مذهب فقهي اهل سنت است . بنيان گذار اين مذهب فقهي ، ابو عبدالله ، محمد بن ادريس ، از طبقه چهارم فقيهان تابعي مكه است .

نگاهي به زندگاني شافعي :

محمد بن ادريس به قبيله قريش منتسب بوده و در سال 150 هـ . ق . در شهر غزه از شهرهاي فلسطين ديده به جهان گشود . در آغاز ، فقه را در نزد مسلم بن خالد زنجي در شهر مكه فرا گرفت و در چهارده سالگي از او رخصت فتوي يافت . در بيست سالگي به مدينه رفت و در شمار شاگردان مالك بن انس درآمد . شافعي به مدت 9 سال و تا مرگ مالك بن انس در نزد او بسر برد . مالك او را بزرگ مي داشت و او را به فتوي اذن مي داد . شافعي پس از اين ، قضاوت يمن را بر عهده گرفت . او در آنجا با زيديان ارتباط پنهاني داشت تا آن كه در 187 هـ . ق . با تني چند از زيديان به اسارت درآمد و به نزد هارون در بغداد برده شد . اما مدت اسارت شافعي ديري نپاييد و هارون پس از آگاهي بر مقام علمي اش او را آزاد ساخت . شافعي در بغداد با محمد بن حسن شيباني م189 فقيه معروف حنفي آمد و شد علمي داشت . آشنايي شافعي با مذهب حنفي ـ مكتب اهل رأي كه در عراق متداول بود ـ سرانجام به آن انجاميد كه او مذهب نويني ، كه ميانه و حد وسط مذهب حنفي و مذهب مالكي است ، يعني مكتب اهل حديث كه در حجاز رايج بود، پديد آورد .

شافعي اين مذهب نوين فقهي خود را با بيان قواعد استنباط كه بعدها نام اصول فقه را به خود گرفت اعلام نمود . او پس از آن به مكه بازگشت تا اين كه در 195 هـ . ق . بار ديگر به بغداد رفت در اين بازگشت ، او اولين كتاب اصول فقه ، « الرساله » ، را نگاشت و شاگرداني را در حلقه درسي خود پروريد . محمد بن ادريس براي انتشار اين مذهب نوين در سال 195 هـ . ق . به مصر عزيمت كرد . شافعي در مصر به تجديد آراي پيشين خود كه در عراق تدوين كرده و در كتاب هاي « الرساله » و « الحجه » آورده بود پرداخت و به آنها ساماني نو داد . « الرّساله » از نو نوشته شد و كتاب « الأمّ » گرد آمده آراي جديد فقهي او گرديد اين آراء استحكام و اعتبار فقهي بيشتري داشت .

شافعي ، نخستين كسي است كه در اصول فقه و آيات احكام دست به تصنيف زده و از اختلاف احاديث به سخن پرداخته است .

شافعي علاوه بر فقه در شاعري ، قرائت ، نجوم و تيراندازي دستي بلند داشت . او علاقه شگرفي به اهل بيت نشان مي داد تا آن جا كه برخي از مردم بر اين محبت بسيار بر او خرده گرفته اند و او در پاسخ اين شعر را انشاد كرد كه :

إن كانَ رَفْضاً حُبُّ آلِ محمد * * * فَلْيَشْهَدِ الثَّقَلان إنّي رافضيّ

اگر دوستي آل محمد رفض به شمار مي آيد پس انس و جن رفض مرا گواه گردند .

از شافعي آثار بسياري برجا مانده است :

1 ـ الحجه ، كه كتاب فقهي قديم اوست؛

2 ـ الأمّ ، در فقه . اين كتاب در هفت جلد به چاپ رسيده است؛

3 ـ الرساله ، در اصول فقه؛

4 ـ السنن؛

5 ـ اختلاف الحديث؛

6 ـ فضايل قريش؛

7 ـ ابطال الاستحسان؛

8 ـ كتاب الاجماع؛

9 ـ كتاب خلاف مالك الشافعي . . .

شافعي در سال 204 هـ . ق . در فسطاط مصر ديده از جهان برگرفت .

تاريخ مذهب شافعي

ظهور مذهب شافعي نخست در مصر بود . در آنجا ، اين مذهب با استقبال روبرو گشت . پس از مصر ، اين مذهب بر عراق . شهرهاي خراسان ، توران ، شام و يمن چيره گشت و به ماوراءالنهر ، بلاد فارس ، حجاز و برخي از قسمت هاي هند راه يافت و پس از سال 300 هـ . ق . اين مذهب كم و بيش در اندلس و آفريقا هم ديده شد .

تا پيش از آمدن شافعي به مصر ، مذهب مردم مصر ، حنفي و مالكي بود . پس از استيلاي خلفاي فاطمي و رونق فقه اهل البيت ، مذهب شافعي همچون ديگر مذاهب اهل سنت از رواج باز ايستاد تا اين كه صلاح الدين ايوبي به اين استيلا خاتمه داد . پس از اين مصر دوباره شاهد رواج مذهب شافعي گرديد . دولت ايوبيان ، بيش از همه مذاهب چهارگانه ، به مذهب شافعي توجه نشان داد و شغل قضا را به اين مذهب كه مذهب رسمي دولت بود ، مختص كرد . با روي كارآمدن دولت بحري ترك هم توجه به مذهب شافعي ادامه يافت تا آن كه ظاهر بيبرس منصب قضا را به همه مذاهب چهارگانه تعميم داد هرچند كه قلمرو قضايي ديگر مذاهب غير شافعي از شهرهاي قاهره و فسطاط فراتر نرفت .

شيخ الازهر تا سال 1287 هـ . ق . از ميان فقيهان شافعي برگزيده شد .

شام از قرن چهارم در قلمرو مذهب شافعي قرار گرفت .

ويژگي هاي فقهي مذهب شافعي

1 ـ « سنت » تفصيل دهنده قرآن است .

2 ـ نسخ كتاب به سنت ، هرچند هم اخبار متواتر برآن باشد ، پذيرفتني نيست .

3 ـ اجماع پس از كتاب و سنت ، حجت شمرده مي شود .

4 ـ « اقوال صحابه » حجتي بر احكام الهي بوده و بر قياس مقدم است .

5 ـ « اجتهاد به رأي » بي آن كه نصي از كتاب و سنت به عنوان مقيس عليه وجود داشته باشد ، ممنوع است و به اين نوع اجتهاد ، استحسان گفته شده و از زمره منابع فقهي در نزد حنفي هاست .

6 ـ « مصالح مرسله » يعني تقنين بر اساس مصلحت امت ، آن چنان كه مالكيان مي گويند در مذهب شافعي در شمار منابع فقهي قرار ندارد .

7 ـ فقه شافعي ، فقهي افتراضي نبوده و تنها به حل مسايلي مي پردازد كه روي داده است .

چند ديدگاه برجسته شافعي و شافعيان

1 ـ رهبري ديني در نگاه شافعي تنها با دو شرط پذيرفتني است :

ـ قريشي بودن رهبر

ـ همرأيي مردم نسبت به او

شافعي رهبري بدون بيعت را جز در زمان ضرورت ، نامشروع مي داند . اين است كه خلافت حضرت علي عليه السلام را برحق دانسته و رويا رويان با آن را ـ چون معاويه و پيروانش ـ « اهل بغي » شمرده است و جنگهاي آن حضرت را در جمل ، صفين و نهروان ، جنگي ديني تلقي نموده است .

2 ـ حديث در ديدگاه شافعي تنها بر سخن رسول خدا صلّي الله عليه وآله اطلاق مي گردد .

3 ـ علاقه شديد به صحابه و اهل بيت رسول خدا صلّي الله عليه وآله از برجستگي مهم مذهب شافعي است .

4 ـ شافعيان ، باورمند به توسل و تبرك به اولياي الهي بوده و كرامت آنان را به ديد انكار نمي نگرند .

5 ـ پايبندي به نمازهاي جمعه و جماعت و دو عيد برجسته مسلمانان ، از ديگر ويژگي هاي شافعيان بوده و گفتني است كه در فقه شافعي ، در هر شهر تنها بايد يك نماز جمعه اقامه گردد .

قلمرو كنوني مذهب شافعي

اين مذهب هم اينك بر دشتهاي مصر ، فلسطين و مناطق كردنشين غلبه داشته و بيشتر ، مسلمانان اندونزي ، مالزي ، فيليپين ، هند ، چين ، استراليا و اكثريت اهل تسنن ايران نيمي از مسلمانان يمن از پيروان آن به شمار مي آيند . اين مذهب دومين مذهب اهل تسنن عراق بوده و در حجاز رقيب مذهب حنبلي است . در شام يك چهارم مسلمانان شافعي اند . شافعيان هند نسبت به حنفي ها كم شمارند . مذهب شافعي در افغانستان از رواج كمي برخوردار است .

زارع زاده