پدر بزرگوار امام باقر(ع)
حضرت علی بن الحسین (ع) سیّدالسجادین امام زین العابدین (ع) پدر بزرگوار امام باقر (ع) است که در کربلا مسئولیت پیام رسانی سرور شهیدان و اصحاب با وفایش را بر عهده داشتند. وی در سخت ترین دوران حاکمیت بنی امیه در اوج خفقان و استبداد با شیوه ای که در پیش گرفتند ، از به فراموشی سپرده شدن خاطره کربلا جلوگیری کردند و رسالت پیام رسانی را اغلب در قالب دعا و مناجات انجام دادند . آن حضرت را داوود اهل بیت علیهم السلام و صحیفه سجادیه اش را که مشتمل بر بخشی از دعاهای آن حضرت است ، زبور اهل بیت علیه السلام می نامند.
مادر بزرگوار امام باقر(ع)
مادر بزرگوار امام باقر علیه السلام فاطمه دختر امام حسن مجتبی علیه السلام است. نقل شده است امام حسن مجتبی علیه السلام به احترام مادر بزرگوارشان حضرت فاطمه زهرا(س) نام دخترشان را فاطمه گذاشتند و در تربیت و پرورش فضایل اخلاقی او بسیار کوشش کردند تا او را فاطمه گونه تربیت کنند. برای آن بانوی بزرگوار کینه های زیادی چون : ام الحسن ، ام عبده و ام عبدالله ذکر کرده اند و به پاس پاکی و صداقت و پارسایی شان با القابی همانندِ صدیقه ، صالحه ، عالمه ، و زاهده از او یاد می کنند . امام صادق علیه السلام درباره او می فرمایند : «وی زنی راستگو و صدیقه است . هیچ کس در شایستگی و فضیلت به حد او نمی رسد . در خاندان امام مجتبی علیه السلام همانندی برای او دیده نشده است».
نام و القاب امام باقر(ع)
حضرت سجاد علیه السلام پس از تولد فرزند بزرگوارشان امام باقر علیه السلام او را در آغوش گرفتند. پس از نوازش، بر گوش راست او اذان و بر گوش چپش اقامه خواندند. آن گاه این مولود مبارک را «محمّد» نامیدند. کنیه آن حضرت «ابوجعفر» است. با توجه به ویژگی ها و کمالات امام باقر علیه السلام برای آن حضرت القاب متعددی ذکر شده است که معروف ترین آنها لقب «باقر» است. در علت تعیین این لقب بر آن حضرت گفته شده امام باقر علیه السلام شکافنده معضلات فکری و حلّ کننده مسائل و پیچیدگی های علوم بودند و در گستردگی معارف و دانش شخصیت منحصر به فرد عصر خود محسوب می شدند. از دیگر القاب آن حضرت شاکر، هادی ، امین ، صابر ، ذاکر ، جامع حاضر است که هر یک از آنها بر بعد خاصی از کمالات و فضایل آن حضرت دلالت دارند.
سلام پیامبر اکرم(ص) به امام باقر(ع)
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم به امام باقر علیه السلام سلام رساندند که روایات آن ، روایت جابربن عبدالله انصاری است . محمد بن مسلم می گوید : در کنار جابر نشسته بودیم که امام سجاد علیه السلام همراه با فرزندشان محمد وارد شدند. حضرت سجاد علیه السلام به پسر بزرگوارشان دستور دادند که جابر را که در آن ایام پیرمرد و نابینا شده بود احترام کند . وقتی این کودک پیشانی جابر را به عنوان احترام بوسیدند ، جابر پرسید : این کودک کیست؟ امام سجاد علیه السلام فرمودند: «پسرم محمد است» . جابر محمد را در آغوش گرفت و گفت : «ای محمد ، رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم به تو سلام می رساند» . حاضران از جابر توضیح بیشتر خواستند . جابر گفت : روزی در خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم بودم که فرمودند : «ای جابر ، تو آن قدر زنده می مانی که حتی فرزندم ، محمدبن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب را که نامش در تورات باقر است ، می بینی . وقتی او را دیدی سلام مرا به او برسان».
منزلت علمی امام باقر(ع)
دانش امام باقر علیه السلام همانند دیگر امامان از سرچشمه وحی نشأت می گرفت و در عصری که زندگی می کرد هیچ کس به پایه علمی آن حضرت نمی رسید . آوازه منزلت علمی امام باقر علیه السلام به حدّی بود که همه تاریخ نویسان ، اعم از مسلمان و غیر مسلمان ، در توصیف کمالات آن حضرت بدون استثنا به مقام علمی امام علیه السلام اشاره کرده اند . نقل است كه : « مردی از عبدالله بن عمر مسئله ای پرسید و ناگهان چشمش به امام باقر علیه السلام که در آن ایام کودکی بیش نبود افتاد . به سؤال کننده گفت : مسئله خودت را از این کودک بپرس و مرا نیز از پاسخی که او می دهد آگاه ساز . آن مرد خود را به امام باقر علیه السلام رساند و پس از مطرح کردن سؤال خود جواب قانع کننده ای دریافت کرد . بعد آن را به عبدالله بن عمر نیز بازگفت . عبدالله گفت : اینان خاندانی هستند که دانش شان خدادادی است».
عبادت امام باقر(ع)
امام باقر علیه السلام همانند اجداد پاکش عابدترین فرد روزگار خود محسوب می شد به گونه ای که ابن صباغ می گوید : « تمام عمر امام علیه السلام در راه طاعت خدا بود » . ابن حَجَر عَسقلانی در کتابش پس از ذکر آیاتی در شأن اهل بیت علیه السلام از امام باقر علیه السلام یاد می کند و می نویسد: « او عبادت ، زهد و علم را از پدرش امام زین العابدین علیه السلام به ارث برده است ». او در عبادت الگوی راستین عابدان بود . علی رغم کثرت عبادت هرگز به گوشه نشینی و دوری از فعالیت های اجتماعی روی نیاورد ، گرچه به قول امام صادق علیه السلام آن قدر شب ها نماز می خواندند که در نتیجه ایستادن در حال نماز پاهای او ورم می کرد . با این همه خود را در عبادت خدا قاصر می دید و می فرمود : « چه کس می تواند چون علی علیه السلام خدا را عبادت کند ؟ » .
سفارش به کسب علم
در فرهنگ اسلام کم تر موضوعی به اندازه تحصیل دانش و بصیرت تأکید شده است ؛ چرا که علم مهم ترین عامل تحقق کمال واقعی و تعالی روحی انسان است . امام باقر علیه السلام در این باره می فرمایند : « به فراگیری دانش بپردازید ؛ چون تحصیل علم کاری نیک ، و جست وجوی آن عبادت ، و بحث و گفتگو درباره مسائل علمی تسبیح ، و کوشش برای بدست آوردن معرفت جهاد ، و آموزش آن به دیگران صدقه ، و در اختیار شایستگان قرار دادنِ آن مایه تقرب به خداوند است . علاوه بر این ، دانش از جمله میوه های بهشت است که در موقع وحشت مایه آرامش ، و در غربت و تنهایی همدم و رفیق انسان است ؛ همچنان که در سختی ها یاور و در تاریکی ها راهنما و در میان دوستان عامل ارجمندی است ».
لزوم دقت در انتخاب معلم
گرچه تحصیل دانش کار ارزشمندی است، اما این دلیل نمی شود که انسان آزاد باشد که آن را از هر طریقی که خواست بدست آورد ؛ به عنوان مثال چون شخصیت اخلاقی و معنوی معلم در روح دانش آموز تأثیر عظیمی دارد ، امام باقر علیه السلام سفارش کرده اند که در انتخاب معلم بسیار دقت گردد ؛ زیرا علم غذای روح است و اگر این غذا به شکل نادرستی تهیه شود باعث بیماری روح می شود . نقل شده است روزی در حضور امام باقر علیه السلام آیه «فلْینظُر الانسانُ الی طَعامِهِ ؛ انسان باید در غذای خود دقت کند» ، تلاوت شد . شخصی از آن حضرت پرسید : منظور از غذا چیست ؟ امام علیه السلام در جواب فرمودند : «منظور از غذا همان علمی است که از دیگران می آموزد . باید انسان به این نکته توجه کند که از چه کسی آن را فرا می گیرد».
ضرورت وجود امام
امام باقر علیه السلام در سخنان خود بارها به جایگاه امام و نقشی که در هدایت انسان دارد اشاره کرده اند ؛ از جمله می فرمایند : « در عالم طبیعت هرگاه فردی بخواهد مسیری طولانی را بپیماید اغلب تلاش می کند که راهنما و راه شناسی پیدا کند تا در مسیر و هدفی که در پیش دارد دچار گمراهی نشود . اگر انسان در امور دنیوی و کارهای روزمره این اندازه محتاط است ، چگونه می شود که در مسیر شناخت ارزش های معنوی و تشخیص راه صحیح زندگی که پیچیدگی های بسیار دارد ، برای پیدا کردن راه درست کمال و تعالی به راهنمای مطمئنِ آشنای به راه نیاز نداشته باشد ؟ بنابراین سعی کنید در مسیر کسب معرفت دینی و حقایق معنوی برای خود امام و راهنمایی داشته باشید » .
اوصاف پيرو حقیقی
گاهی عده ای گمان می کنند تنها به صرف ادعای محبت زبانی ، انسان پیرو امام به حساب می آید ، ولو این که هیچ گونه پشتوانه ای از عمل نداشته باشد . امام باقر علیه السلام روزی در این باره به جابربن عبدالله فرمودند : « ای جابر آیا گمان می کنی همین که کسی صرفا ادعا کرد که شیعه است و ما اهل بیت را دوست دارد کافی است ؟ به خدا سوگند، شیعه ما نیست مگر کسی که از مخالفت خدا بپرهیزد و از دستورهای او اطاعت کند».
مدارا و اخلاق نیکو
داشتن اخلاق نیک باعث می شود آدمی بتواند نسبت به برقرار کردن دوستی با دیگران موفق شود. از امام باقر علیه السلام روایت شده است که فرمودند : « به کسی که اخلاق خوب و روحیه رفق و مدارا عطا شده باشد ، در حقیقت تمام ارزش ها و عوامل آسایش داده شده است و وضع او در دنیا و آخرت نیک خواهد بود . در مقابل ، آن کس که از اخلاق نیک و روحیه مدارا محروم باشد ، این محرومیت راهی است که فرد را به سوی بدی ها سوق می دهد ، مگر این که چنین فردی به لطف و عنایت خداوند از مرتکب شدنِ کارهای ناشایست باز داشته شود ».
نکوهش نفاق
امام باقر علیه السلام در نکوهش و توصیف منافق فرمودند : « کسی که دو چهره و دو زبان دارد آدم بدی است . چنین کسی برادران دینی خود را در پیش روی آنها می ستاید ، ولی در پشت سرشان از آنها بدگویی می کند . چنین فردی حتی اگر به برادر دینی اش نعمت و امکاناتی از جایی برسد نسبت به او حسد می ورزد ».
نشانه مؤمن
برای مؤمن واقعی در مجموعه آیات و روایات علامت هایی ذکر شده است . امام باقر علیه السلام در این باره می فرمایند : « مؤمن واقعی کسی است که وقتی خشنود است خوشحالی و نشاط باعث نمی شود که به گناه و باطل آلوده شود و وقتی غمگین و خشمناک است ، هرگز حق را زیر پا نمی گذارد . مؤمن حقیقی کسی است که به هنگام برخورداری از قدرت مرتکب تعدی به حقوق دیگران نمی شود و هرگز پا از دایره حق بیرون نمی گذارد ».
گوشه اي از فرمايشات امام باقر (ع)
عالِمٌ یُنتَفِعُ بِعِلمِه اَفضَلُ مِن سَبعینَ اَلْفَ عابدٍ ؛ دانشمندی که مردم از دانش او بهره مند شوند ، از هفتاد هزار عابد برتر است.
ایّاکَ وَالکَسَلَ و الضَّجَر فَانَّهُما مِفتاحُ کلِّ شَرٍّ مَن کَسِلَ لم یُؤَدِّ حَقّا و مَن ضَجِرَ لَم یَصبِر عَلی حَقّ ؛ از تنبلی و کم حوصلگی پرهیز کن چرا که این دو کلید تمام بدی ها هستند . کسی که تنبلی کند هیچ حقی را ادا نمی کند و انسانی که کم حوصله باشد ، در راه حق ثابت قدم نمی ماند.
انّ اللّه عزّوجلّ جَعَلَ للشَّرِّ اَقفالاً وَ جَعَلَ مفاتیحَ تِلکَ الاقفالِ الشّرابُ والکِذبُ شَرٌّ مِن الشَّرابِ ؛ خداوند متعال برای بدی ها قفل هایی قرار داده است و کلید همه این قفل ها را شراب قرار داده است. اما دروغ بدتر از شراب است.
فَوَاللّه ما شیعَتُنا اِلاّ مَن اتقی اللّه و اَطاعَهُ ؛ سوگند به خدا ، شیعه ما نیست مگر کسی که پرهیزگاری پیشه سازد و از خداوند اطاعت کند.
ما تُنالُ وِلایَتُنا اِلاّ بالعَمَلِ وَالوَرَع ؛ به ولایت و دوستی ما جز از راه کردار نیک و پرهیزکاری نمی توان رسید.
اَشَدُّ الاعمالِ ثلاثةٌ: ذِکرُ اللّهِ عَلی کلِّ حالٍ و اِنصافُکَ مِن نَفسِکَ و مُواساةُ الاخِ فی المالِ؛ مهم ترین اعمال سه چیز است : در همه حالات به یاد خدا بودن ، رعایت انصاف در حق مردم ، مواسات با برادر مؤمن در انفاق مال .
اَدّوا الامانَةَ وَلَو اِلی قَتَلَةِ اَولادِ الاَنبیاء ؛ امانت را به صاحب آن برگردانید ، هرچند صاحب آن کشنده فرزندان پیامبران خدا باشد .
الأمر بِالمعروف و النَّهی عَن المنکرِ خُلقانِ مِن خُلقِ اللّهِ فَمَن نَصَرهُما اَعَزَّهُ اللّهُ وَ مَن خَذَلَهُما خَذَلَهُ اللّه ؛ امر به معروف و نهی از منکر دو صفت از صفات (یا دو مخلوق از مخلوقات) خداوندند . هرکس آن دو را یاری کند خداوند او را عزّت می بخشد و کسی که آن دو را خوار شمارد خداوند او را خوار می کند .
الکمالُ کلُّ الکَمالِ التَّفقُهُ فی دینِ اللّهِ والصَبرُ علی النائبةِ وَ تَقدیرُ المَعیشَةِ ؛ همه کمالات در سه چیز نهفته است : شناخت عمیق و کامل دین ، شکیبایی بر سختی ها ، حساب و کتاب داشتن در امور معیشت .
لاذُلَّ کَذُلِّ الطَمَع ؛ هیچ ذلتی همچون طمع خوارکننده نیست .
لاطاعَةَ کَأَداء الفرائض وَ لامُصِیبَةَ کَعَدَمِ العَقلِ ؛ هیچ طاعتی در درگاه خداوند بالاتر از انجام دادن واجبات نیست ؛ چنان که هیچ مصیبتی هم سخت تر از بی عقلی نیست .
مَن عَمِلَ بِما یَعلَمُ عَلَّمَهُ اللّهُ ما لَم یَعلَم ؛ کسی که به دانش خود عمل کند خداوند متعال حقایق و اسراری که نمی داند به او می آموزد .
