ماه مبارک رمضان، فرصتی ارزشمند و مغتنم برای تهذیب و پالایش روح و روان انسانی است. ماه سلوک و زدودن زنگارهای شیطانی از آیینه دل و برافروختن چراغ معرفت در شبستان وجود است، گاه تلاوت و تدبّر و هنگامه دعا خواندن و تحوّل است. عاشقان کوی دوست در این ماه، مهر صیام بر لب می زنند و آتش محبّت در قلب مشتعل می سازند و با گام نهادن بر نردبان کمال و فضیلت، پلّه پلّه به معبود و معشوق خویش نزدیک تر می شوند. انسان روزه دار در این ماه مهمان حضرت دوست است و سفره ای از رحمت و مغفرت در پیش روی وی گشوده شده است. در ماه مبارک رمضان، عشّاق از سفره پرفیض الهی، بهره مند می شوند و مشام جان را با عطر عبادت و معنویت می نوازند.
آثار و برکات روزه
در وصف روزه و آثار آن گفته اند: روزه برای انسان، حکمت به ارمغان می آورد؛ روزه، قلب را از وسواس حفظ می کند؛ روزه، تقرّب به خداست؛ روزه، نیاز به مردم را کم می کند.
روزه، نور، برهان، شفا و رحمت را در پی دارد؛ روزه، سبب شناخت عیوب نفسانی است؛ روزه، مانع تأثیر شیطان بر آدمی است؛ انسان به وسیله روزه، آنچه را که تاکنون نمی فهمید می فهمد و آنچه را که نمی دید می بیند.
ماه رمضان در آئینه هنر
هنرمندان، شاعران، نویسندگان و داستان سرایان مسلمان با به خدمت گرفتن هنر متعهد و ناب اسلامی، از دیرباز در راستای توسعه و ترویج ارزشهای اصیل دینی قدم برداشته و اصول راستین اخلاقی و انسانی را به زیباترین و دلنشین ترین شکل ممکن تبلیغ کرده اند؛ از جمله مولانا در مورد اهمیت ماه مبارک رمضان و ضرورت بهره گیری از این فرصت طلایی چنین می سراید:
اندرین ایّام می آرد سبق . . . . . گفت پیغمبر که نفحتهای حقّ
در رُبایید این نفحات را . . . . . گوش و هُش دارید این اوقات را
هرکه را می خواست جان بخشید و رفت . . . . . نفحه ای آمد شما را دید و رفت
تا از این هم وانمانی خواجه تاش . . . . . نفحه دیگر رسید آگاه باش
و در کلیّات شمس تبریزی آمده است :
مَهِل ای طفل، به سستی طرف چادر روزه . . . . . سوی اطفال بیامد به کرم مادر روزه
به همان وی وطن کن، به نشین بر در روزه . . . . . بنگر روی ظریفش بخور آن شیر لطیفشک
بنگر جنّت جان را شده پر عنبر روزه . . . . . بنگردست رضا را که بهاریست خدا را
چون رَسن باز بهاری بچّه از چنبر روزه . . . . . هِله ای غنچه نازان چه ضعیفی و چه یازان
مگر اسحاق خلیلی خوشی از خنجر روزه . . . . . تو گلاغرقه خونی زچه ای دلخوش و خندان
بستان گندم جانی، هله از بیدرروزه . . . . . زچه ای عاشق نانی، بنگر تازه جهانی
مقام روزه دار
امام صادق(ع) در رابطه با صبر روزه دار می فرماید: هیچ روزه داری نیست که بر گروهی که مشغول غذاخوردن هستند، حاضر شود مگر اینکه اعضا و جوارح او، تسبیح پروردگار می کنند و ملائکه بر او درود و رحمت می فرستند که درود ملائکه نیز به معنای استغفار است.
ماه مبارک و گل واژه های نیایش
امام سجاد(ع) در اوّلین روز از ماه مبارک رمضان به درگاه خداوند عرضه می داشت:
سپاس و ستایش از آن خداوندی است که ماه مبارک رمضان را از جمله راههای خیر و رحمت خود قرار داد و این ایّام را به نام مقدس خود، فضیلت و شرافت بخشید. حمد و ستایش ویژه پروردگاری است که ماه رمضان را ماه روزه، ماه تسلیم، ماه صلاح، ماه طهارت و ماه تهذیب و نماز و عبودیت قرار داد.
امام العارفین و زین العابدین حضرت امام سجاد(ع) در فرازهای دیگری از دعاهای خود به مناسبت آغاز ماه مبارک رمضان چنین زمزمه می کند:
پروردگارا، در این ماه سعادتی نصیب ما فرما تا با ارحام و آشنایان خویش نیکی کرده و به آنها یاری رسانیم و همسایگان را با عطایا و هدایا خشنود سازیم، و اموال و دارایی مان را از آلودگی ها تطهیر کنیم، و کسانی را که آزرده ایم، از رنجش و آزردگی به در آوریم، و حق خویش را از ظالم باز ستانیم و با مخالفان خود از در صلح و صفا وارد شویم.
پروردگارا! بر روان مطهر محمّد و آل محمد درود فرست و ماه مبارک رمضان را با زینت طاعت و عبادت ما بیارای و در شبها و روزهای آن یار و مددکار ما باش تا در نماز و روزه خود سستی و کوتاهی نکنیم.
عید یک ماهه
مقام معظم رهبری حضرت آیت ا... خامنه ای در رابطه با اهمیت و فضیلت ماه مبارک رمضان می فرمایند:
شروع ماه مبارک رمضان، در حقیقت عید بزرگی برای مسلمانان است و جا دارد که مؤمنین، ورود این ماه را به هم تبریک بگویند و یکدیگر را به استفاده هرچه بیشتر از این ماه توصیه کنند. چون ماه ضیافت الهی است. در این ماه فقط مؤمنین و کسانی که اهل ورود در این ضیافت اند بر سر سفره پروردگار منّان و کریم می نشینند. این، غیر از سفره عام کرم الهی است که همه انسانها، بلکه همه موجودات عالم از آن بهره مندند.
این، سفره خواص و ضیافت خاصان پروردگار است.
ایشان همچنین در فراز دیگری از سخنانشان در زمینه ضرورت بهره گیری از وضعیت استثنایی و ارزشمند ماه رمضان می فرمایند: ماه رمضان را مغتنم بشمارید. این روزها با روزه داری و این شبها را با ذکر و دعا به سر ببرید. فصل دعا، همین ماه مبارک است. رابطه دعا، رابطه قلبی شما با خداست. دعا یعنی خواستن و خدا را خواندن، خواستن یعنی امیدواری. تا امید نداشته باشید، از خدا چیزی را درخواست نمی کنید. به برکت دعا، جامعه با نشاط و اهل حرکت می شود.
عاشق عبادت
در حالات عالِم یگانه و فقیه فرزانه حضرت آیت الله العظمی بروجردی آمده است که آن اندیشمند گرامی به ماه مبارک رمضان و فریضه ارجمند روزه، علاقه فراوانی داشت.
به همین دلیل در این ماه هرگز حاضر به مسافرت و برهم زدن عبادت خود نشده و روزه خود را افطار نمی کردند. این عشق و علاقه سبب شده بود تا آن مجتهد بزرگ حتی در دوران پیری نیز روزه بگیرد.
معنای لغوی روزه
روزه از نظر لغت به معنای اِمساک و ترک مطلق امور اعم از خوردنی ها، آشامیدنی ها و حتی سخن گفتن و سایر اعمال می باشد. چنانچه خداوند سبحان به حضرت مریم(س) می فرماید. در پاسخ به سخنان طعنه آمیز مردم بگو. من برای خدا، نذر روزه سکوت کرده ام.
اما از نظر شرعی، روزه یا «صوم» به معنای خودداری و بازداشتن نفس از ارتکاب هرنوع عملی است که «مفطِر» یا باطل کننده معرفی شده است.
روزه، سپری پولادین
در برخی از احادیث و گزاره های دینی، از روزه به عنوان سپر یا محافظ یاد شده است که شخص روزه دار را از آتش دوزخ و سختی های روز قیامت در امان نگاه می دارد. پیامبر گرامی اسلام(ص) می فرمایند:
روزه برای شخص روزه دار به منزله سپر و محافظت کننده است. پس هرگاه یکی از شما در حال روزه بود، زبان به فحّاشی و بدزبانی نگشاید و صدا به خصومت و دشمنی بلند نکند و اگر کسی او را شمامتت و سرزنش نمود و یا به دعوا و درگیری و مجادله فرا خواند آن شخص روزه دار بگوید ای برادر من روزه هستم.
امام صادق(ع) نیز می فرمایند: روزه سپر و حایلی است از آفات و بلایای دنیا و حجابی است از عذاب آخرت.
دستاوردهای یک عبادت
انسان روزه دار به دلیل اِمساک از خوردن و آشامیدن و خودداری از انجام سایر مُفطرات، خُلق و خوی روحانی و ملکوتی می یابد و بیش از هر زمان به پروردگار خویش نزدیک می شود.
خدا و پیامبر، شخص روزه دار را دوست دارند و اهل آسمانها و زمین، از وی به عظمت و تجلیل یاد می کنند. ظاهر روزه، سکوت، آرامش، قناعت و رضایت مندی است و باطنِ آن سرور، بهجت و حَلاوت وصل و توان مندی است. انسان روزه دار، خود را از دام هر قید و بندی، آزاد و رها می بیند و آنچه که بر دیگران دشوار است نزد خود، سهل و آسان می یابد. روزه، چشمه های خیر و حکمت را از قلب به زبان جاری می سازد و برای روزه دار، نور بصیرت و طراوت یقین و معنویت به ارمغان می آورد.
پاداش اختصاصی
از میان احکام و برنامه های عبادی که به منظور تحکیم پیوند معنوی انسان با عالم ملکوت، تعیین شده، روزه یا صوم از اهمیت و عظمت دیگری برخوردار است و اجر و پاداش آن نیز در پیشگاه الهی از بسیاری از عبادات دیگر افزون تر است.
چنانچه در حدیث قدسی آمده است که خداوند سبحان می فرماید: هرکار نیک و ارزشمندی، از ده تا هفتصد برابر پاداش دارد به جز روزه، همانا که روزه، برای من و مخصوص من است و من خود اجر و پاداش آن را خواهم داد.
ماه رحمت
ماه مبارک رمضان، ماه برکت، رحمت و بشارت است و فصل روی آوردن به درگاه الهی و تلاوت قرآن و خواندن دعا و عبادت؛ امام علی بن موسی الرضا(ع) پیشوای هشتم شیعیان در تشریح فضایل بی همتای این ماه می فرمایند: کارهای نیک و شایسته مؤمنین در ماه رمضان، پذیرفته و خطاهای آنان آمرزیده می شود.
کسی که در این ماه یک آیه از قرآن بخواند همانند آن است که در ماه های دیگر، یک ختم کامل قرآن کرده است و کسی که در این ماه با رویِ گشاده و اخلاقِ خوش با برادران مؤمنش برخورد کند و با مزاح و خنده، دل آنها را شاد نماید، در روز قیامت، خوشحال و شادمان است و به بهشت، بشارت داده می شود.
دارویِ درد
روزه و خودداری از خوردن و آشامیدن در طول یک مدت زمان معیّن، نه تنها گوهر جان و روان انسان را صفا و طراوت می بخشد بلکه همان گونه که در دانش پزشکی روز به اثبات رسیده است، از بروز بسیاری از بیماری های جسمانی نیز پیشگیری می کند.
در این زمینه یکی از پژوهشگران آمریکایی به نام «دکتر کارلوس» می نویسد : روزه ای که اسلام واجب کرده، بزرگترین ضامن سلامتی بدن است. بدون شک بشر امروزه به فلسفه این شعار خردمندانه اسلامی که «صوموا تَصحّوا؛ روزه بگیرید تا سالم باشید». به خوبی واقف شده و تأثیر روزه بر سلامتی جسم و روان را تجربه کرده است.
حکمتِ روزه
احکام و دستورات وحیانی اسلام، با توجه به حوزه تأثیراتشان، معمولاً به دو گروه فردی و اجتماعی تقسیم می شوند؛ برخی مانند نمازهای مستحبی در گروه عبادات فردی و برخی دیگر مانند نمازهای جمعه و جماعت، در گروه برنامه های اجتماعی قرار می گیرند.
از شگفتی های روزه آن است که دامنه تأثیرات آن، هر دو زمینه فردی و اجتماعی را در برگرفته و از هر دو بعد به توسعه حیات معنوی مسلمانان کمک می کند. امام صادق(ع) در حدیثی پیرامون فواید اجتماعی روزه می فرمایند: همانا خداوند روزه را واجب کرد تا به وسیله آن بین فقرا و ثروتمندان، مساوات و برابری به وجود آید، زیرا ثروتمندی که هرگز درد گرسنگی را احساس نکرده، به محرومین ترحّم نخواهد کرد.
روزه و دشمنی با شیطان
پیامبر گرامی اسلام(ص) به منظور انجام رسالت الهی خویش و ابلاغ احکام و معارف دین از شیوه های تبلیغی ویژه ای استفاده می کردند؛ از جمله روزی آن حضرت با جمعی از اصحاب خود نشسته بودند، در این حال رو به آنها کرده و فرمودند: آیا شما را آگاه نکنم از چیزی که اگر آن را انجام دهید، شیطان از شما دور می شود؟
اصحاب عرض کردند: بله، یا رسول اللّه. حضرت وقتی این آمادگی را در آنها دید فرمود: روزه، صورت شیطان را سیاه می کند و صدقه، کمر او را می شکند. از برای هرچیزی زکاتی است و زکاتِ بدن، روزه است.
ماه زیبایی و نیکویی
متأسفانه برخی از مردم علی رغم روزه داری هیچ تفاوتی بین این ماه و ماههای دیگر قائل نیستند. در صورتی که از تعالیم و آموزه های دینی چنین بر می آید که در ماه مبارک رمضان، علاوه بر روزه داری باید به مسائل مهم دیگری، مانند رعایت نکات اخلاقی و حفظ حقوق برادران ایمانی بیش از سایر ایام بها داده شود.
چنانچه رسول خدا(ص) خطاب به مسلمانان می فرمودند: ای مردم هرکس در این ماه اخلاق خود را نیکو سازد، در روزی که قدم ها بر روی صراط بلغزد او به آسانی عبور خواهد کرد، و هرکس که در این ماه یتیمی را گرامی بدارد خداوند در روز قیامت، او را گرامی می دارد و هرکس که در این ماه به اقوام و خویشان خود سرکشی نماید خداوند او را به رحمت خویش متصل می نماید.
ماه ضیافت و مهمانی
امام خمینی(ره) درباره اهمیت ماه مبارک رمضان می فرمایند:
در ماه رمضان، خدای تبارک و تعالی شما را دعوت به مهمانی خودش کرده است، توجه کنید که به آداب ماه مبارک عمل کنید، یعنی آداب روحی اش. فقط دعا نباشد ـ بلکه ـ دعا به معنای واقعی اش باشد. خواندن خدا و تذکرخدا به معنای واقعی، آن تذکری که نفوس را مطمئن می کند.
این ضیافت خدا را قدر بدانید، این ضیافت خیلی لطافت و ظرافت دارد. این را ما باید قدر بدانیم. این ادعیه ای که در ماه مبارک رمضان و در ماه شعبان وارد شده است اینها راهبر ماست به مقصد ـ دعا ـ به تعبیر شیخ ما ـ رحمه الله ـ قرآن صاعد است.
ماه رمضان و آرام بخشی به دلها
بدان که ماه رمضان را دو حرمت است: یکی حرمت رمضان و دیگری حرمت قرآن، و آن را دو عصمت است: یکی عصمت از شیطان و دیگری عصمت از نیران، و برای آن دو نعمت است: گشایش درهای بهشت و آرامش دلها، و آن را دو برکت است: برکت نور، و برکت سحور و نیمه شب ها، و برای آن دو هدیه است: خواب در آن عبادت، و خاموشی در آن تسبیح است، و در آن دو فرح و خوشحالی است: یکی هنگام افطار، و دیگری در ملاقات با ملک جبّار.
ای عزیز از گرسنگی این ماه غمگین مباش و صبر و شکیب پیشه ساز که در روزه گرسنگی است و گرسنگی موجب بازگشت است. همانا حضرت کلیم(ع) چون گرسنه شد، از خداوند نان خواست. (ربّ انّی لما انزلت الیّ من خیرٍ فقر) و مسیح(ع) خوان خواست: (ربّنا انزل علینا مائدة من السماء) و احمد(ص) آمرزش و غفران خواست (غفرانک ربّنا و الیک المصیر) پس بکوش که تو نیز در این ماه، چشم از نان وخوان طعام فرو پوشی و دل در گرو رحمت و غفران الهی بندی.
ماه رمضان، ماه احیای قرآن
ماه مبارک رمضان افزون بر همه آثار و برکات روحانی و ملکوتی اش، فرصت مغتنمی برای احیای نقش و جایگاه قرآن در زندگی اجتماعی، و اصلاح و تحکیم بنیان های فکری و فرهنگی جامعه اسلامی است.
متأسفانه قبل از پیروزی انقلاب، مردم کشور ما به دلیل فاصله گرفتن از مکتب آسمانی قرآن، در وضعیت فرهنگی آشفته و متزلزلی به سر می بردند؛ با پیروزی انقلاب و بازگشت دوباره به سوی قرآن، زمینه های تحوّل در همه ابعاد نظام فرهنگی کشور فراهم آمد و مفاهیم و تعالیم قرآنی در تمامی ارکان نظام اسلامی جریان یافت. در شرایط کنونی جامعه اسلامی ما در پرتو آیات نورانی و هدایت بخش این کتاب آسمانی به غنای فرهنگی شگفت انگیزی دست یافته و حیات معنوی در آن به نحو قابل توجهی توسعه یافته است.
حلقه های انس در ماه مبارک
در کشور ما و نیز در تمام ممالک اسلامی، ماه مبارک رمضان یادآور خاطره های شیرین برپایی جلسات قرائت قرآن و انس با این کتاب جاودانی است. در طول این ماه حلقه های انس با قرآن را در هر مسجد و مدرسه و کوی و برزن می توان مشاهده کرد که در آن پیر و جوان و کودک و نوجوان، با آهنگی دلربا به تلاوت کلام اللّه مجید می پردازند و فضای کشور را عطرآگین می سازند.
تجربه های شخصی بسیاری از افراد و بزرگان جهان اسلام حکایت از آن دارد که این محافل انس قرآنی، نقش بسیار عمیق و سازنده ای در شکل گیری شخصیت مذهبی آنان داشته و پایه های ایمان و عشق و علاقه آنان به اصول دینی و ارزش های آسمانی در همین مجالس، استوار شده است.
شروط دشوار روزه
روزه داشتن و خودداری از آنچه که در اصطلاح فقه اسلامی «مفطر» و باطل کننده نامیده می شود، اگرچه در ظاهر سهل و آسان است، اما رعایت دقیق آن نیاز به دقت، جدیت و مواظبت نفس بیشتری دارد.
چنانچه روزی پیامبر گرامی اسلام(ص) به جابربن عبدالله فرمود: ای جابر، این ماه رمضان است هرکس روزهای این ماه را روزه بدارد و پاره ای از شبهای آن را به عبادت بایستد و عفّت خویش را حفظ کرده و شکم خود را نیز از حرام باز دارد، از گناهان خود بیرون رود، همان طور که از این ماه بیرون می رود. جابر عرض کرد: یا رسول اللّه چه نیکو و با ارزش است این حدیثی که بیان کردید. پیامبر دوباره فرمود: و چقدر دشوار است آن شرط هایی که ذکر کردم.
اسرار روزه
از منظر تعالیم اخلاقی و عرفانی مکتب اسلام، روزه فقط به معنای پرهیز از خوردنی ها و آشامیدنی ها نیست، بلکه عبادتی شگفت انگیز و پررمز و راز است که نکات سازنده بسیاری در دل آن نهفته است.
امام صادق(ع) می فرمایند: همانا روزه فقط خودداری از طعام و شراب نیست، بلکه برای آن شرایطی است که باید رعایت کنی. پس هرگاه روزه گرفتید، زبان خود را از دروغ باز دارید و چشمانتان را از حرام بپوشانید و منازعه و دعوا نکنید و به همدیگر حسادت نورزید و غیبت نکنید و به زیردستان و خدمتگزاران، ظلم و ستم ننمایید و از یاد خدا غافل نشوید و نماز را فراموش نکنید.
روزه و اخلاص
یکی از والاترین صفات اخلاقی ایشان، اخلاق و تصفیه قلب و جان از هرآنچه که رنگ و بوی غیرالهی دارد می باشد. انسانهای مؤمن برای دست یافتن به آن، رنج و زحمات بسیاری را بر خود هموار می سازند. از میان احکام و برنامه های عبادی اسلام، آنچه که بیش از همه مؤمنان را در کسب گوهر گرانبهای اخلاص یاری می رساند، روزه است.
روزه به دلیل برخی ویژگی های اختصاصی و نیز از آن رو که انسان را در خلوت و جلوت به یاد حضرت حق می اندازد تأثیر شگرفی در اصلاح جهت گیری های قلبی و تثبیت تعلقات الهی انسان دارد. در این زمینه سرور بانوان جهان حضرت زهرا(س) می فرمایند: همانا خداوند روزه را بر مؤمنین واجب ساخت تا نهال اخلاص را در بوستان قلب آنها، محکم و استوار نماید.
روزه در تعالیم قرآنی
قرآن کریم پیام دعوت خویش برای فراخوانی مؤمنین به روزه داری در ماه مبارک رمضان را با اشاره به این نکته آغاز می فرماید: روزه بر پیروان سایر ادیانی که قبل از شما می زیسته اند نیز واجب و ضروری بوده است.
علاوه بر این قرآن، رمز و حکمت ضروری شدن روزه که همانا دست یافتن به مقام تقوا و پرهیزگاری است را گوشزد کرده و تأکید می فرماید که مرز زمانی این عبادت، محدود و منحصر به روزهای ماه مبارک رمضان است، و سپس در ادامه مسافران و بیماران را از گرفتن روزه استثنا می کند و از این حقیقت پرده بر می دارد که اراده الهی بر آسان سازی و سهولت امور قرار گرفته است و خداوند هرگز در صدد نیست تا زندگی را بر شما دشوار و غیرقابل تحمل سازد.
معراج یک روزه دار
نفیسه، دختر حسن بن زید و از نوادگان امام مجتبی(ع) یکی از زنان بزرگ جهان اسلام است. وی به همراه همسرش اسحاق فرزند امام صادق(ع) وارد مصر شد و مدتها در آنجا زندگی می کردند. نفیسه در هنگام مرگ، روزه بود. از او خواستند که افطار کند. گفت: عجب، من سی سال است که از خداوند می خواهم او را با زبان روزه ملاقات کنم، حال که دعایم مستجاب شده، چگونه افطار کنم.
آن گاه مشغول تلاوت سوره انعام شد و هنگامی که به آیه شریفه «لهم دارالسّلام» رسید، مرغ روحش از قفس جان پرواز کرد. پس از مرگش هنگامی که همسر او ـ اسحاق ـ می خواست جنازه او را به مدینه منتقل کند، مردم مصر از او خواستند که نفیسه را در همانجا دفن کند تا از قبر او کسب رحمت و برکت کنند. در همان شب اسحاق، پیامبر را خواب دید که به او فرمود: با اهل مصر معارضه نکن، زیرا به برکت وجود نفیسه، رحمت الهی بر مردم مصر نازل می شود.
جهاد در دو جبهه
در جنگ موته که از جنگ های بزرگ صدر اسلام است نیروهای دشمن بیش از ده برابر مسلمانان بود. در این جنگ جعفر طیّار برادر امیرالمؤمنین(ع) وارد میدان نبرد شد و با دشمنان به جهاد پرداخت تا آنکه هفتاد تیر به بدن او اصابت کرد و دست راست و چپش قطع شد.
گروهی از یاران جعفر، بدن او را به خیمه ای منتقل کرده و خواستند به او آب بدهند. جعفر که نیمه جان بود چشمان خود را به زحمت باز کرد و گفت: من روزه هستم اگر زنده بودم هنگام مغرب افطار می کنم و سپس با لب تشنه و زبان روزه به شهادت رسید.
