حضرت علی (علیه السلام) می‌فرمایند: «یَابنَ آدَمَ، إذا رَأَیتَ رَبَّکَ سُبحَانَهُ یُتابِعُ عَلَیکَ نِعَمَهُ وَ أنتَ تَعصِیهِ فَاحذَرهُ؛ ای فرزند آدم، هنگامی که ببینی پروردگارت پی در پی نعمت‌هایی را بر تو می‌فرستد در حالی که تو معصیت او را می‌کنی بترس (که مجازات سنگینی در انتظار توست)». (1)
در مقابل معاصی و گناهانی که بندگان انجام می‌دهند، خداوند با انسان سه نوع معامله می‌کند:
1. گاهی فوراً او را مجازات می‌کند که این یک نوع محبّت نسبت به بنده است که او را بیدار می‌کند؛ بسیاری از بلاها کفّاره‌ی معصیت است.
2. گاهی خداوند مهلت می‌دهد تا از این مهلت استفاده کند و برگردد و توبه کند.
3. خداوند در مقابل معصیت بنده‌اش به او نعمت می‌دهد چون قبلاً هشدار داده ولی اثر نکرد. و مستحق مجازات است؛ امّا خداوند به او نعمت می‌دهد و این نعمت دادن به دو علت است، یکی اینکه غافل و مغرور بشود و بیشتر گناه کند و دوم اینکه بعد از دادن نعمت‌های فراوان، یک دفعه مجازات می‌کند که این نوع مجازات خیلی دردناک است که انسانی را که غرق در نعمت است یک دفعه غرق در عذاب کنند، و در اصطلاح قرآن نام این نعمت را عذاب استدراجی می‌گذارند: «(وَالّذِینَ کذَّبُوا بِأیَاتِنَا سَنَستَدرِجُهُم مِن حَیثُ لَا یَعلَمُونَ)؛ و کسانی که آیات ما را تکذیب کردند، ما آنان را از جایی که نمی‌دانند، به تدریج به سوی عذاب پیش می‌بریم». (2)
برای کلمه‌ی استدراج دو معنا ذکر شده یکی اینکه چیزی را به تدریج بگیرند چرا که اصل این ریشه از «درجه» گرفته شده که به معنای پلّه است که هرگاه چیزی را به تدریج و مرحله به مرحله بگیرند یا گرفتار سازند به این عمل استدراج گفته می‌شود.
معنای دیگر استدراج «پیچیدن» است؛ همان‌گونه که یک طومار را به هم می‌پیچند. (3) و هر دو معنی به یک مفهوم کلی که همان انجام تدریجی باشد برمی‌گردد. خداوند گناهکاران و افراد سرکش را، فوراً گرفتار مجازات نمی‌کند، بلکه درهای نعمت را به روی آنها می‌گشاید که یا این نعمت‌ها باعث بیداری آنها می‌شود و یا اینکه به بی‌خبری آنها می‌افزاید که در این صورت مجازاتشان به هنگام رسیدن به آخرین مرحله از نعمت، دردناک است، چرا که در حالی که غرق در ناز و نعمت هستند خداوند همه‌ی نعمت را از آنها می‌گیرد و طومار زندگی آنها را درهم می‌پیچد.
امام صادق (علیه السلام) در حدیثی می‌فرمایند: موقعی که خداوند خیر بنده‌ای را بخواهد به هنگامی که گناهی انجام می‌دهد او را گوشمالی می‌دهد تا به یاد توبه بیفتد، و هنگامی که شر بنده‌ای را (بر اثر اعمالش) بخواهد موقعی که گناهی می‌کند نعمتی به او می‌بخشد تا استغفار را فراموش کند و به آن گناه ادامه دهد، این همان است که خداوند عز و جل فرموده: (سَنَستَدرِجُهُم مِن حَیثُ لَا یَعلَمُونَ)؛ یعنی از طریق نعمت‌ها به هنگام معصیت‌ها آنها را به تدریج از راهی که نمی‌دانند گرفتار می‌سازیم».
(4)
یکی از یاران امام صادق (علیه السلام) عرض کرد: من از خداوند مالی طلب کردم به من روزی فرمود، فرزندی خواستم به من بخشید، خانه‌ای طلب کردم به من مرحمت فرمود، من از این می‌ترسم نکند این استدراج باشد، امام فرمود: اگر اینها توأم با حمد و شکر الهی است استدراج نیست (نعمت است). (5)

پی‌نوشت‌ها:

1. نهج‌البلاغه، حکمت 25.
   2. سوره‌ی اعراف، آیه‌ی 182.
   3. مفردات راغب، ریشه‌ی «استدراج».
   4. تفسیر نمونه، ج7، ذیل آیات 182 و 183 سوره‌ی اعراف.
   5. تفسیر نمونه، ج24، ذیل آیات 42- 45 سوره‌ی قلم.