نام سوره: دهر
تعداد آیات: 31
محل نزول: مدینه منوره
معانی نام سوره: دهر به معنای عصر و روزگارو برهه از زمان است.
نامهای دیگر: انسان – دهر – هل اتی – ابرار (نیکان)
ویژگیهای سوره: این سوره در مورد اهل بیت پیامبر (ص) نازل شده و صفات برجسته انسانی و پایبندی به عهد و پیمان و اوج ایثار و اخلاص آن خاندان و فضیلت و کرامت و مقامات عالیه ای که آنان در پیشگاه پروردگار دارند بحث و گفتگو میکند.
موضوعات مطرح شده: قانون حادث و مسبوق به عدم بودن انسان – هدایت فکری و تکوینی و تشریعی انسانها – اراده و آزادی انسان در انتخاب راه و سرنوشت خود – وضعیت کافران در روز قیامت – داستان نذر خاندان پیامبر و اوج وفا – مشیت علم حکمت و رحمت خداوند.
فضیلت قرائت و خواص سوره دهر
سوره - انسان - یا - دهر - یا - هل أتی -
(درمان با قرآن، ص 133)
هفتاد و ششمین سوره قرآن کریم است که مدنی و 31 آیه دارد.
شأن نزول این سوره از امام باقر علیه السلام روایت شده است: امام حسن و امام حسین علیهم السلام در دوران کودکی بیمار شدند پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم از آنها عیادت کرد و به امام علی علیه السلام فرمود: ای ابالحسن اگر برای فرزندانت نذری کنی خداوند به ایشان عافیت می بخشد.
امام علی علیه السلام و فاطمه سلام الله علیها و فضه نذر کردند که سه روز روزه بگیرند تا بیماری حسنین شفا یابد. در روز اول هنگام افطار مسکینی به در خانه آمد و تقاضای غذا کرد. ایشان غذای خود را به او دادند. روز دوم هنگام افطار یتیم و اسیری به در خانه آمدند و آنها غذای خود را به آنها دادند. روز بیست و پنجم ماه ذی الحجه بود که سوره هل أتی بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نازل شد.
(مناقب آل ابی طالب، ج 3، ص 149)
رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در فضیلت این سوره فرمودند: هر کس سوره انسان را قرائت نماید پاداش او بهشت و حوریان بهشتی خواهد بود.
( مجمع البیان، ج 10، ص 206)
امام صادق علیه السلام نیز فرمودند: هر که سوره انسان را قرائت نماید خداوند او را با تعداد زیادی از حوریان بهشتی تزویج نماید و در سرای باقی با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم خواهد بود.
(ثواب الاعمال، ص 121)
در سیره امام رضا علیه السلام آمده است: ایشان در نماز صبح روز دوشنبه و پنجشنبه در رکعت اول سوره حمد و انسان و در رکعت دوم بعد از حمد سوره غاشیه را قرائت می نمود و می فرمود: هر کس در نماز صبح روز دوشنبه و پنجشنبه این گونه نماز بخواند خداوند در این دو روز ایشان را از شرور در امان می دارد.
(من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 308)
شأن نزول و محتوای سوره دهر
این سوره در عین کوتاهی محتوای عمیق و متنوع و جامعی دارد و از یک نظر می توان آن را به پنج بخش تقسیم کرد: در بخش اول از آفرینش انسان و خلقت او از نطفه امشاج (مختلط) و سپس هدایت و آزادی اراده او سخن می گوید. در بخش دوم سخن از پاداش ابرار و نیکان است که شان نزول خاصی در مورد اهل بیت علیهم السلام دارد که به آن اشاره خواهد شد. در بخش سوم دلائل استحقاق این پاداشها را در جمله هائی کوتاه و مؤثر بازگو می کند. در بخش چهارم به اهمیت قرآن، و طریق اجرای احکام آن، و راه پرفراز و نشیب خود سازی اشاره شده. و در بخش پنجم سخن از حاکمیت مشیت الهی (در عین مختار بودن انسان) به میان آمده است. برای این سوره نامهای متعددی است که مشهورترین آنها سوره (انسان) و سوره (دهر) و سوره (هل اتی) است که هر کدام از آنها از یکی از کلمات اوائل سوره گرفته شده است، هر چند در روایاتی که بعدا در فضیلت سوره می خوانیم تنها از (هل اتی) یاد شده است.
( تفسیر نمونه جلد ۲۵ صفحه ۳۲۸)
آیا این سوره در مدینه نازل شده است؟ در اینکه سوره (هل اتی) مدنی یا مکی است؟ در میان مفسران گفتگو است، ولی اجماع علما و مفسران شیعه بر این است که همه یا حداقل قسمتی از آیات آغاز سوره که مقام ابرار و اعمال صالح آنها را بیان می کند در مدینه نازل شده، که شان نزول آن یعنی داستان نذر علی علیه السلام و فاطمه زهرا و امام حسن و امام حسین علیه السلام و فضه مشروحا خواهد آمد. و همچنین مشهور در میان علمای اهل سنت نیز نزول آن در مدینه است، همانگونه که قرطبی مفسر مشهور اهل تسنن در تفسیرش می گوید: و قال الجمهور مدنیة: (مشهور علما معتقدند که در مدینه نازل شده است). از کسانی که تمام این سوره یا قسمتی از آیات آن را که در بالا اشاره شد مدنی می دانند علما زیر را می توان نام برد: ۱. حاکم ابوالقاسم حسکانی از ابن عباس تعداد آیاتی را که در مکه و در مدینه نازل شده به ترتیب مشروحا نقل کرده است، و این سوره را جز سوره های مدنی شمرده که بعد از سوره (رحمن)، و قبل از سوره (طلاق) نازل گردیده. صاحب کتاب (ایضاح) استاد احمد زاهد نیز همین معنی را از ابن عباس آورده است. ۲. در (تاریخ القرآن) ابو عبدالله زنجانی از کتاب (نظم الدرر و تناسق الایات و السور) از جمعی از بزرگان اهل سنت نقل کرده که سوره انسان را در ردیف سوره های مدنی آورده اند. ( تفسیر نمونه جلد ۲۵ صفحه ۳۲۹) ۳. و نیز در همان کتاب از (فهرست ابن ندیم) از ابن عباس نقل شده که سوره هل اتی را یازدهمین سوره مدنی می شمارد. ۴. در (اتقان) سیوطی از بیهقی در (دلائل النبوة) از عکرمه نقل شده که سوره هل اتی در مدینه نازل شده است. ۵. در (در المنثور) نیز همین معنی از ابن عباس به طرق مختلف نقل شده. ۶. (زمخشری) در (تفسیر کشاف) شان نزول معروف آیات آغاز این سوره را در مورد نذر علی علیه السلام و همسر و فرزندانش نقل کرده است. ۷. گذشته از موارد بالا جمع کثیر دیگری از بزرگان اهل سنت نزول آیات آغاز این سوره را (ان الابرار...) درباره علی علیه السلام و فاطمه زهرا و حسن و حسین علیهما السلام نقل کرده اند که شهادتی است بر مدنی بودن آن (زیرا می دانیم تولد امام حسن و امام حسین علیهما السلام در مدینه بوده است) مانند واحدی در (اسباب النزول) بغوی در (معالم التنزیل) سبط بن جوزی در (تذکره) گنجی شافعی در (کفایة الطالب) و جمعی دیگر. این مساله به قدری معروف و مشهور است که (محمد بن ادریس شافعی) یکی از ائمه چهار گانه اهل سنت، در شعر معروفش می گوید.
( تفسیر نمونه جلد ۲۵ صفحه ۳۳۰)
فضیلت تلاوت سوره انسان در حدیثی از پیغمبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلّم آمده است: من قرأ سورة (هل اتی) کان جزاؤ ه علی الله جنة و حریرا: (کسی که سوره هل اتی را بخواند پاداش او بر خداوند بهشت و لباسهای بهشتی است). و در حدیثی از امام باقر علیه السلام آمده که (یکی از پاداشهای کسی که سوره هل اتی را در هر صبح پنجشنبه بخواند این است که در قیامت با پیغمبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلّم خواهد بود).
(تفسیر نمونه جلد ۲۵ صفحه ۳۳۲)
