از تمرکز بر منطقه گرایی تا لزوم تضعیف هژمون گرایی آمریکا

در برنامه اعلامیِ دیپلماسی دولت یازدهم چند عبارت کلیدی وجود دارند که شناخت و درک آن را نسبت به محیط منطقه ای و جهانی به نمایش می گذارند. این عبارات شامل « تحول در مفهوم قدرت »، « درهم تنیدگی تعاملات و رفتار بازیگران بین المللی» و « توازن و اعتدال» است. ترجمان این عبارات در محیط پیرامونی جمهوری اسلامی ایران که قرار است برمبنای هدایت و راهبری یک دیپلماسی تعامل گرا قرارگیرد، الزاماتی را ایجاب می نماید که توجه بدآن، بر میزان موفقیت و تأثیرگذاری این دیپلماسی در سطوح منطقه ای و جهانی خواهد افزود:

1- شناخت و درک محیط امنیتی کشور

محیط امنیتی جمهوری اسلامی ایران را باید از پویاترین و فعالترین مناطق در عرصه روابط بین الملل برشمرد. منطقه ای که با بحران های متعدد و تصاعد یابنده عجین است. حضور فزاینده نظامی و مداخله جویی قدرت های فرامنطقه ای به ویژه رویکرد هژمونیک ایالات متحده و متحدین غربی و ناتو، اشاعه تروریسم، افراط گراییدینی و جنایات سازمان یافته، مسابقه تسلیحاتی درمنطقه، دولت های ضعیف، بحران اقتدار و همچنین تهدیدات سایبری ازچالش های امنیتی اصلی در محیط پیرامونی ایران بشمارمی روند که با یکدیگرارتباطی چند وجهی و تنگاتنگ دارند.

همانگونه که در برنامه پیشنهادی دکتر ظریف نیز آمده شناخت محیط سیاست خارجی از اهمیت کلیدی در پیشبرد دیپلماسی تعاملی برخوردار است. بنابراین، درک و شناخت ِمحیط امنیتی ایران که نزدیک ترین محیط سیاست خارجی کشور برشمرده می شود، در اولویت برنامه های دیپلماسی قرار خواهد داشت.

2- تمرکز بر منطقه گرایی

درخصوص بازیگران دولتی منطقه باید اذعان نمود از یک سو، دولت های ضعیف و شکننده درعراق، سوریه، افغانستان و پاکستان موجب اشاعه تسلیحات، تروریسم، افراط گرایی شده و زمینه تداوم حضور بازیگران و قدرت های فرامنطقه ای را نیز فراهم ساخته است و ازسوی دیگر، همکاری نامتجانس و نامتقارن کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس با قدرت های فرامنطقه ای، زمینه افزایش مداخلات آنان فراهم ساخته است.

این وضعیت متأسفانه امکان توسعه منطقه ای را با مشکلات نهادینه شده ومتعددی مواجه نموده است. بنابراین، یکی از ارکان دیپلماسی تعامل گرا، توجه جدی به سیاست های همگرایی منطقه ای بوده که از غلظت فضای امنیتی منطقه کاسته و راه را برای توسعه منطقه فراهم می سازد.

3- لزوم تضعیف هژمون گرایی امریکا و امنیت سازی مشترک با کشورهای منطقه

رویکرد هژمونیک ایالات متحده در منطقه و تلاش برای نهادینه کردن این رویکرد، نه تنها به تأثیرگذاری منفی و غیرسازنده بر وضعیت امنیتی منطقه گذارده، بلکه با ایجاد فضای امنیتی و بی اعتمادی، امکان توسعه همکاری ها و برقراری مشارکت پایدار دولت های منطقه را با دشواری مواجه کرده است.

بنابراین ضرورت دارد بخش زیادی از انرژی و پتانسیل دیپلماسی دولت یازدهم بر زمینه سازی در ایجاد ساختارهای جدید امنیت منطقه ای با مشارکت همه کشورهای منطقه و نهادینه سازی امنیت مشترک اختصاص یابد.

4- بهره برداری متوازن و متعادل از اهرم های خدادادی

ژئوپلتیک و ژئواستراتژی، ژئو اکونومی و ژئو کالچر ایران ، برای جهان از اهمیت حیاتی برخوردار است؛ بخش اعظم منابع غنی کشف شده و کشف نشده انرژی های فسیلی نفت و گاز جهان در این منطقه قرار دارد.اکثریت مسلمانان فارسی زبان و یا شیعیان در این منطقه سکنی گزیده اند.

به علاوه، نظریه های ژئوپولتیک براین نکته تأکید دارد که این منطقه آُسیا (هارتلند) اهمیت فوق العاده داشته و به باور برخی از اندیشمندان، کنترل آن حتی به مفهوم حاکمیت برجهان است. بنابراین درک صحیح از این اهرم ها و بکارگیری آن در جهت شکل دهی مطلوب محیط پیرامونی از اهمیت حیاتی در آینده کشور خواهد داشت.

5- تعامل با قدرت های نوظهور منطقه ای

اگر گزارش های برآورد بین المللی، ایران را به عنوان یکی از قدرت های نوظهور این هزاره تلقی می کنند ولی باید توجه داشت که در کنار ایران، چند قدرت نوظهور دیگر نیز در محیط امنیتی ایران قد علم خواهند کرد: ترکیه و عربستان.

بنابراین ضرورت تام دارد در دیپلماسی تعامل گرا که در جهت شکل دهی مطلوب به محیط پیرامونی کشور می کوشد، چگونگی تعامل با این دو عنصر به ویژه در حوزه های امنیت سازی را مورد توجه قرار دهد.

6- بازتعریف نقش بازیگران غیردولتی منطقه در دیپلماسی عمومی کشور

توجه به بازیگران غیر دولتی در محیط امنیتی جمهوری اسلامی ایران از آن جهت دارای اهمیت است که ملاحظه کنیم طی سه سال گذشته، حرکت های مردمی در کشورهای منطقه و تغییر دولت ها، گاه موازنه منطقه ای را بهم زده و شرایط جدیدی را بر محیط امنیتی پیرامونی ایجاد کرده است.

بنابراین، از یک سو، شناخت و فهم دقیق نسبت به این حرکت ها در تحولات منطقه که تأثیرات شگرف بر ژئوپلتیک و محیط پیرامونی کشور داشته و بکارگیری دیپلماسی عمومی از اهمیت تام برخوردار است.

در یک جمع بندی باید گفت توجه به الزامات مترتب بر محیط امنیتی جمهوری اسلامی ایران ، ایفای نقش آن در شکل دهی رویکردهای حاکم بر سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران که مبنایی بر اجرای دیپلماسی تعامل گرای دولت یازدهم خواهد بود، اجتناب ناپذیر خواهد بود.

سعادت آقاجانی حمزه کلائی تحلیل گر مسائل امنیت ملی