معماری اسلامی هند از دوران سلاطین قرون ۶ تا ۱۰ هجری قمری آغاز می‌شود. معماران آن دوران از شیوه‌ای خاص به نام «هندو اسلامی» كه تلفیقی از معماری هندی و معماری اسلامی ایرانی است، بهره برده‌اند.
با توجه به اینكه معماری اسلامی با مسجد آغاز می‌شود و از طرفی كشور هند از جمله كشورهایی است كه مساجد قدیمی باشكوه و برگرفته از معماری اسلامی دارد؛ در نوشتار حاضر به معرفی ۱۰ مسجد معروف هند كه به بهترین شكل ممكن معماری اسلامی را به نمایش گذاشته‌اند، می‌پردازیم.
بیشتر مساجد معروف هند در دوره شاه جهان مغول ساخته شده است، چراكه وی درصدد بود احیاكننده اسلام در هند باشد، از این روی مساجد بزرگی در این كشور بنا كرد كه دارای شبستان‌های بزرگ با طاق‌های سه گنبدی یا پنج گنبدی بود.
مسجد جامع دهلی نو
مسجد جامع دهلی نو، بزرگترین مسجد کشور هند است که در سال ۱۶۴۴ میلادی توسط شاه جهان (امپراطور مغول) ساخته شد. محوطه این مسجد زیبایی منحصر به فردی دارد و جمعیتی در حدود ۲۵ هزار نمازگزار و بازدیدکننده را در زمان برپایی نمازهای جماعت و مراسم مذهبی در خود جای می‌دهد.
این محوطه از شرق، شمال و جنوب به سه ردیف پله منتهی می‌شود که همگی با ماسه سنگ‌های قرمز ساخته شده‌اند. درب شمالی مسجد ۳۹ پله، درب جنوبی ۳۳ پله و درب شرقی ۳۵ پله کشیده دارد. شهرت این مسجد به سبب وجود سه دروازه عظیم، چهار برج بزرگ و دکور سنگ مرمر در فضای داخلی مسجد است.
ساختمان اصلی مسجد جامع دهلی ۸۰ متر طول و ۲۷ متر عرض دارد. سقف آن از سه گنبد تشکیل شده است. جنس گنبدها سنگ مرمر راه راه سفید و ارغوانی است که در زیر آنها شبستانی با هفت ورودی قوسی‌شکل وجود دارد. دیوارهای مسجد تا ارتفاع بیش از یک متر با سنگ مرمر پوشیده شده است. در دو طرف گنبدها دو مناره سر به فلک کشیده با ارتفاع ۴۰ متر و ۱۳۰ پله قرار گرفته که از سنگ مرمر سفید و قرمز ساخته شده و به صورت طولی جاگذاری شده‌اند.
صحن داخلی مسجد با سنگ مرمر سیاه و سفید فرش شده و قسمتی که قرار است سجاده هر نمازگزار باشد با سنگ‌های مرمر مشخص شده است. ساخت مسجد شش سال به طول انجامید. هزینه ساخت آن، در آن زمان بالغ بر یک میلیون روپیه بود.
مسجد جامع دهلی نو یکی از بهترین نمونه‌های معماری مغول است که باید مرمت و بازسازی شود.
مکه مسجد یا مسجد مکه ـ حیدرآباد
مسجد مکه یکی از قدیمی‌ترین مساجد هند است که در نزدیکی قصر چهار منار واقع شده است. بنای این مسجد در سال ۱۰۲۷ هجری قمری (۱۶۱۷میلادی) به دستور سلطان محمد قطب شاه آغاز و در زمان ابوالحسن قطب شاه پایان یافت. صحن این مسجد حدود ۷۵۰۰ متر مربع است که در ابتدای درب ورودی آن حوض بزرگی قرار دارد. نمای بیرونی مسجد از پنج قوس محرابی‌شکل و نمای داخلی آن از ۱۵ قوس تشکیل شده است. دو مناره بلند در دو گوشه جلوی بنا و یک ساعت آفتابی از دیگر مشخصه‌های آن است. سلطان محمد این مسجد را «بیت العتیق» نامید و هنگامی که حیدرآباد به دست اورنگ زیب (پادشاه گورکانی) سقوط کرد، وی نام آن را به «مسجد مکه» تغییر داد. علت این تغییر نام آن است که در هنگام ساخت مسجد آجر و خاک استفاده شده در بنای مسجد از شهر مکه به حیدرآباد انتقال یافت.
معروف است برای قرار‌دادن سنگ بنای این مسجد، سلطان محمد دستور داد تنها آن دسته از نوجوانانی که نمازهای یومیه‌شان ترک نشده، برای کلنگ زدن مسجد حاضر شوند. جز خود سلطان محمد دو نفر دیگر هم قسم یاد کردند که نماز قضا ندارند. بدین ترتیب بنای اولیه این مسجد توسط این مسلمانان شکل گرفت. بازسازی مسجد مکه در سال ۱۶۹۴ توسط اورنگ زیب به پایان رسید.
مسجد بارا امامبارا ـ لكهنو
این مسجد توسط نواب آصف الدوله در سال ۱۷۸۴ میلادی ساخته شد که از جمله معروف‌ترین و باشکوه‌ترین مساجد هند است.
مسجد بارا امامبارا یکی از بزرگترین بناهای ساخته‌شده از آجرهای کوچک و گچ آهکی است که در نوع خود بی‌نظیر و فوق‌العاده زیباست. نکته قابل توجه این است که در ساخت این بنا از هیچ گونه چوب یا فلزی استفاده نشده است. چشم‌نوازترین بخش مسجد، سقف قوسی شبستان مرکزی مسجد است که بدون استفاده از تیرآهن یا ستون احداث شده است.
مسجد جمالی کمالی ـ دهلی نو
این مسجد باستانی در نزدیک منطقه قطب منار در دهلی نو واقع شده است و در حال حاضر نیاز به بازسازی و مرمت اساسی دارد. مسجد و دو مقبره مجاورش (جمالی و کمالی) با ماسه سنگ‌های قرمز و سنگ مرمر قرمز ساخته شده است. طراحی مقبره‌ها، شبستان، طاق مرکزی و حیاط مسجد با شکوه و زیبا به نظر می‌رسد.
درحال حاضر این بنا در منطقه مهرولی ـ یکی از مناطق خالی از سکنه دهلی ـ قرار دارد و در واقع آرامگاه شیخ فضل الله مشهور به جلال خان یا شیخ جمالی کومب است. این شاعر و صوفی سنی‌مذهب مشهور در اواخر سلطنت سلسله لودی و اوایل دوره سلطنت گورکانیان هند زندگی می کرده است. این مقبره و مسجد دارای باغی زیباست که در سال ۲۹-۱۵۲۸ میلادی بنا شده است. شیخ جمالی در سال ۱۵۳۵ میلادی از دنیا رفت.
مسجد جامع سرینگر ـ كشمیر
این مسجد قدیمی بزرگترین مسجد کشمیر است و در محله نواتا قرار دارد. مسجد جامع سرینگر در سال ۱۳۹۴ میلادی توسط سلطان اسکندر شاه کشمیری شاهمیری به سفارش میر محمد همدانی(پسر میر سید علی همدانی) ساخته شده است. پسر سلطان اسکندر؛ زین العابدین، مسجد جامع را با افزودن مناره‌های کوچک گسترش داده است.
معماری این مسجد برگرفته از معماری ایرانی است. یاسین احمد شاه، از چهره‌های شناخته شده کشمیری ۶۵ سال مؤذن این مسجد بوده است. مسجد جامع در منطقه‌ای تاریخی واقع شده که به عنوان منطقه مرکزی فعالیت‌های سیاسی ـ مذهبی مردم سرینگر شناخته شده است. مسجد جامع در زمره یکی از محبوب‌ترین و مقدس‌ترین مساجد جهان اسلام به حساب می‌آید. این بنا با استفاده از ۳۷۰ ستون چوبی ساخته شده که در نوع خود منحصر به فرد است.
در ماه مبارک رمضان نمازگزاران از سراسر کشمیر برای اقامه نماز و انجام مناسک دینی در مسجد جامع حضور پیدا می‌کنند. اقامه نماز تراویح و برپایی سفره‌های افطار از جمله برنامه‌های روزانه مسجد در ماه مبارک رمضان است.
محوطه زیبا، ستون‌های چوبی و باغ های زیبا و سرسبز اطراف مسجد توجه هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند.
مسجد نگینا یا مسجد جواهر ـ آگرا
مسجد نگینا در زمان شاه جهان در سال ۱۶۳۵ میلادی با استفاده از سنگ مرمر سفید برای استفاده بانوان دربار از محوطه داخلی و خارجی مسجد، ساخته شد. این مسجد دارای دو راهروی عمیق با نمایی متشكل از سه قوس است.
سه گنبد پیازی شكل بنای مسجد را تشكیل داده كه ارتفاع گنبد مركزی بلندتر از گنبدهای جانبی است. در مسجد جواهر بازار بزرگی به نام «مینا بازار» قرار دارد كه شاه جهان برای استفاده بانوان دربار آن را ساخته بود.
مسجد ارهای الدین كاجونپرا ـ اجمیر
این مسجد در شهرستان مذهبی اجمیر از توابع راجستان قرار دارد و یكی از قدیمی‌ترین مساجد هند است كه در سال ۱۱۹۹ میلادی ساخته شده و در زمره قدیمی‌ترین بنای تاریخی در اجمیر محسوب می‌شود. معنای نام این مسجد، آن است كه مدت احداث آن تنها دو نیم روز به طول انجامیده است. مسجد ارهای الدین توسط قطب‌الدین ایبك و به دستور محمد غوری احداث شد. این مسجد نمونه‌ای از معماری هندی-اسلامی است كه یكی از جاذبه‌های بزرگ گردشگری راجستان به شمار آمده و مدیریت و حفاظت آن توسط سازمان باستان‌شناسی هند انجام می‌شود.
از جمله ویژگی‌های مسجد یاد شده داشتن ۱۰ گنبد و ۱۲۴ ستون كنده‌كاری است كه از میان ۳۴۴ ستون آن تنها ۷۰ ستون در شرایط خوب بوده و باقی ستون‌ها در حال نابودی و تخریب است. طاق اصلی مسجد در حدود ۶۰ فوت ارتفاع داشته و در كناره‌های آن شش طاق كوچكتر قرار دارد. مسجد ارهای الدین با استفاده از سنگ آهك زرد ساخته شده و در معماری آن كتیبه‌های قرآنی و طرح‌های گلدار به چشم می‌خورد كه تداعی كننده سبك معماری عربی برای بازدیدكنندگان و بینندگان است.
مسجد جامع آگرا
بنای مسجد جامع آگرا یكی از بناهای مربوط به دوره گوركانیان است كه در سال ۱۶۴۸ به دستور شاه جهان ساخته شد. در بنای مسجد از ماسه سنگ‌های قرمز و سنگ‌های مرمر استفاده شده است. مسجد جامع آگرا عناوین دیگری نظیر مسجد محبوب جامی و مسجد جمعه نیز دارد و از نظر مساحت جزء بزرگترین مساجد كشور هند محسوب می‌شود. ورود به مسجد جامع از طریق راه پله‌های یكی از پنج دروازه قوسی‌شكل ورودی انجام می‌شود.
ورودی اصلی در ضلع شرقی مسجد قرار داشته و با طاق‌ها و ستون‌های حكاكی شده، آراسته شده است. این ورودی به محوطه وسیعی كه جمعیتی بالغ بر ۱۰ هزار نفر را در خود جای می‌دهد، منتهی می‌شود. در محوطه غربی مسجد نمازخانه‌ای با سه گنبد به چشم می‌خورد كه گنبدها با گل‌های نیلوفر آبی وارونه و طراحی زیگزاگ‌وار سنگ‌های مرمر سفید تزئین شده‌اند. نقاشی دیوار طاق‌های مسجد به سبك نقاشی‌های دوران مغول انجام شده، كتیبه‌ها و كاشی‌های رنگارنگ به كار رفته در آن توجه هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند.
مسجد «حضرت بال» كشمیر؛ مدینة الثانی
این مسجد در ساحل غربی دریاچه دل در سرینگر كشمیر واقع شده است. حضرت بال مسجدی قدیمی در هند بوده كه دارای یك گنبد و یك مناره است. سنگ مرمر به كار رفته در نمای بیرونی مسجد جلوه‌ای بی‌نظیر به آن بخشیده است. این مسجد منتسب به رسول خدا(ص) است؛ چراكه تار مویی منسوب به آن حضرت، در این مكان نگهداری می‌شود و چون ساختمان مسجد به مسجد النبی(ص) شباهت دارد، لقب «مدینة الثانی» به مسجد حضرت بال اختصاص یافته است.
«بال» در زبان اردو به معنای «مو» است و به جهت نگهداری تار موی پیامبر اسلام در این زیارتگاه، به حرم حضرت بال معروف شده است. زمان ساخت این بنا به سفر شاه جهان به كشمیر در سال ۱۶۳۴ میلادی بازمی‌گردد كه دستور داد این زیارتگاه بازسازی و نمازخانه‌ای در آن احداث شود. این مسجد نزد مسلمانان شیعه و اهل سنت جایگاه ویژه‌ای دارد.
تاج المسجد ـ بوپال
تاج المسجد در شهر بوپال هند واقع شده و یكی از بزرگترین مساجد قاره آسیاست كه به عنوان مدرسه اسلامی نیز از آن استفاده می‌شود. تاج المسجد به دستور شاه جهان ساخته شد اما به دلیل كمبود بودجه، ساخت آن متوقف گردید تا اینكه در سال ۱۹۷۱ میلادی احداث آن از سر گرفته شد.
معنای تاج المسجد، ترجمه شده معادل لاتین آن یعنی «Crown of Mosque» است و معماری با شكوه مسجد این حقیقت را تأیید می‌كند. بنای مسجد با استفاده از سنگ قرمز ساخته شده و در نزدیكی تالاب مویتا قرار دارد.
تاج المسجد دارای سه گنبد و دو مناره است. نكته قابل توجه این است كه غیر مسلمانان در روزهای جمعه اجازه ورود به مسجد را ندارند.
