چرا امام سجاد (ع) زبان دعا را برگزیدند؟
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای درباره‌ی چرایی نحوه‌ی مبارزه‌ی حضرت امام سجاد علیه‌السلام می‌گویند: «اختناق در آن دوران و نامناسب بودن وضع، اجازه نمی‌داد كه امام سجاد بخواهند با آن مردم بی‌پرده و صریح و روشن حرف بزنند؛ نه فقط دستگاه‌ها نمی‌گذاشتند، مردم هم نمی‌خواستند. اصلاً آن جامعه یك جامعه نالایق و تباه‌شده و ضایع‌شده‌ای بود كه باید بازسازی می‌شد.»(۶۵/۴/۲۸) آیت‌الله صفایی بوشهری، مترجم كتاب صحیفه‌ی سجادیه در یادداشت خود به این موضوع پرداخته است.
اصل اساسی بعثت انبیاء و امامت امامان علیهم‌السلام، همانا هدایت مردم به عبودیت الهی در تمامی عرصه‌های معرفتی، رفتاری و اخلاقی و پیشرفت جوامع انسانی در حوزه‌های عمرانی و فرهنگی بر مدار عدالت، زایش بصیرت در مقابل تهاجم سخت و نرم جبهه‌های دین‌ستیزی و البته صبر و مجاهدت در برابر هجمه‌های آنان است؛ «لَقَد أرسَلنا رُسُلَنا بِالبَيّناتِ». در بسیاری از مقاطع تاریخی با شرایط زمانی و مكانی متفاوت، تنها راه مدیریت جوامع انسانی به سوی مقام عبودیت و رشد و كمال فردی و اجتماعی، تشكیل حكومت و داشتن ساختار مناسب سازمان‌یافته است. این مهم با پیشرفته‌تر و پیچیده‌تر شدن تعاملات مردمی و نوع عملكرد سازمان‌یافته‌ی سران جبهه‌ی دین‌ستیزی، اهمیتی دوچندان می‌یابد.
معصومین علیهم‌السلام و اقتضائات زمانی و مكانی
روند مبارزات ائمه‌ی معصومین علیهم‌السلام پس از رحلت پیامبر اسلام صلّی‌الله‌و‌علیه‌و‌آله، همواره تابع شرایط و زمینه‌های موجود بوده است. در زمان پیامبر اسلام صلّی‌الله‌و‌علیه‌و‌آله حكومت‌های بسیاری در اطراف جغرافیای اسلام و همچنین تشكیلات قبیلگی، قومی و فرهنگی در مكه و مدینه وجود داشت كه بدون ساختاری نظام‌مند و هدفمند، نه مبارزه برای تحقق اسلام در جامعه ممكن بود و نه كنترل اجتماعی و رشد شاخصه‌های فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی مقدور می‌نمود. به همین خاطر پیامبر گرامی اسلام حكومت اسلامی را در مدینه برقرار كردند.
پس از رحلت پیامبر، امیرالمؤمنین امام علی علیه‌السلام در آغاز آن فرایند مجعول گزینش خلیفه‌ی پس از پیامبر، ابتدا موضع‌گیری كردند و پس از اثبات مخالفتشان با آن انحراف حكومتی، موضع سكوت و صبر و انتظار و حمایت از اساس نظام اسلامی پیشه ساختند. البته امام علی علیه‌السلام پس از بازگشت خلافت به ایشان، به‌شدت با خط نفاق و انحراف و فتنه مبارزه كرد، ولی با وقوع جریانات مختلف ولایت‌ستیزی به‌ویژه در دوران حكومت امیرالمؤمنین امام علی علیه‌السلام و به بن‌بست كشاندن آن توسط گروه‌های قاسطین، ناكثین، مارقین و ساكتین، آسیب‌های جدی بر نظام علوی وارد آمد.
پس از واقعه‌ی كربلا، جریان ولایت‌ستیز فرهنگی، سیاسی و نظامی شكل گرفت كه همگی در كنارگذاری خط ولایت اهداف مشتركی داشتند. به همین جهت امام سجاد علیه‌السلام در قالب دعا به مخاطبانشان بصیرت می‌دادند و با اتخاذ سیاست صبر و انتظار به بازسازی جبهه‌ی ولایتمدار می‌پرداختند.
امام مجتبی علیه‌السلام نیز در آغاز، همین راه را ادامه دادند، ولی با جوسازی‌های سیاسی و فریب‌خوردن خودی‌ها از دشمنان و موضع‌گیری ساكتین و ایجاد ناامنی‌های امنیتی توسط سران فتنه‌ی اموی، حضرت برای حفظ اساس اسلام و مكتب اهل‌بیت علیهم‌السلام به یك طراحی سیاسی نجات‌بخش متوسل شدند و با واگذاری مشروط آن موافقت كردند. در ادامه امام حسین علیه‌السلام با حاكمیت یزید وارد مبارزه‌ی سختی شدند. وقوع جریان كربلا و نهضت عاشورا و شهادت حضرت اباعبدالله‌الحسین علیه‌السلام و یارانشان و به اسارت‌بردن خاندان رسول خدا صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله، جبهه‌ی ولایتمدار را در یك محدوده‌ی بسیار خفقان‌آور سیاسی قرار داد.
بنابراین همواره موضع‌گیری‌های ائمه علیهم‌السلام بستگی به شرایط محیط، شیوه‌ی دشمنی دشمنان و توان مجاهدت دوستان دارد و شیوه‌ی صبر و انتظار، بازسازی و تربیت نیروهای مورد نیاز و حمایت از نهضت‌های شیعیان و گسترش سازمان‌یافته‌ی فرهنگ ولایی در قالب‌های مناسب شرایط زمان، شیوه‌ی معصومان پس از امام سجاد علیه‌السلام گشت.
چرا امام سجاد علیه‌السلام زبان دعا را برگزید؟
پس از واقعه‌ی كربلا، جریان ولایت‌ستیز فرهنگی، سیاسی و نظامی شكل گرفت كه همگی در كنارگذاری خط ولایت اهداف مشتركی داشتند. جریان امویان سفیانی، امویان مروانی و آل زبیر چنان سرزمین‌های اسلامی را دچار انحطاط و انحراف كرده بودند كه ایمان و تقوا و معنویت، عدالت و ولایت به‌كلی از جامعه رخت بربسته بود و تمامی حركت‌های اسلام‌خواهی، ولایتمداری، عدالت‌گستری و استكبار‌ستیزی سركوب می‌شد. نمونه‌ی آن، واقعه‌ی حُرّه و آن جنایات بی‌شمار است. به همین جهت امام سجاد علیه‌السلام در قالب دعا به مخاطبانشان بصیرت می‌دادند و با اتخاذ سیاست صبر و انتظار به بازسازی جبهه‌ی ولایتمدار می‌پرداختند.
امام سجاد علیه‌السلام در غربت غریبانه‌شان، باید احیای اسلام راستین را طراحی می‌كردند. ایشان به خاطر فضای عذاب‌آور حاكم باید در قالب‌هایی بدون تحریك سردمداران جبهه‌ی ولایت‌ستیزی، مفاد اسلام ناب محمدی صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله را در ابعاد مختلف بیان می‌كردند. كتب معتبر تاریخی نگاشته‌اند كه آن حضرت در مدینه و كوفه بیش از بیست نفر صحابی نداشتند ولذا غیر از عرضه‌ی دین و مقابله با دشمنان و بازسازی جبهه‌ی ولایتمدار به عنوان یك سیاست راهبردی، راهی نمانده بود.
به همین جهت «صحیفه‌ی سجادیّه» هم -كه در پنجاه‌‌وسه دعای آن، مطالب بسیار عمیق معرفتی، رفتاری، اخلاقی، خانوادگی، سیاسی و نظامی موجود است- دو نسخه بیشتر نبود و سال‌ها در دست خاندان رسول‌الله صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله پنهان بود. در پرتو واسازی جمله‌ی ولایتمدار توسط امام سجاد علیه‌السلام، نهضت علمی امام باقر و امام صادق علیهما‌السّلام شكل گرفت و قیام‌های متعدد «زید بن علی» و «یحیی بن زید» در سرزمین‌های اسلامی به وقوع پیوست كه سقوط نظام پلید اموی از آثار آن بود.
