هر مومنی باید سنت و سیره زندگی پیامبر(ص) را که همان روش و سبک زندگی ایشان است، بشناسد. این سبک زندگی را می‌توان از راه‌های گوناگون به دست آورد که از جمله خود آموزه‌های قرآن است؛ زیرا پیامبر(ص) نماد همه خوبی‌ها و نیکی‌های فکری و رفتاری است که خداوند بیان کرده و آن را به عنوان برترین‌ها معرفی کرده است.

سنّت پیامبر(ص) همان سبک زندگی اوست که بازتابی از فلسفه هستی شناسی و حکمت زندگی اوست؛ زیرا سنت در لغت به معناى راه و روش است. پس سنّت محمّد مصطفی (ص) در حقیقت همان روش آن حضرت(ص) است  مشتمل بر سه بخش: قول [گفتار]، فعل و تقرير؛ حال خواه به نحو اصالت باشد يا نيابت.( مصطلحات الفقه، ص 307 - 308.) در آیات قرآن برای بیان این مفهوم و اصطلاح از سنت، از مشتقّات «تبع»، «طوع»، «اقتدا»، «اتاكم الرّسول» و مانند آنها استفاده شده است.

لزوم و وجوب پیروی از سنت و سیره پیامبر(ص)

از نظر قرآن، لازم است هر مسلمانی از سنت و سیره پیامبر(ص) به عنوان سرمشق رفتاری پیروی کند. خداوند می‌فرماید: لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَهْ حَسَنَهْ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا ؛ قطعا براى شما در اقتدا به رسول خدا سرمشقى نيكوست براى آن كس كه به خدا و روز بازپسين اميد دارد و خدا را فراوان ياد مى ‏كند؛(احزاب، آیه ۲۱) زیرا از نظر قرآن این پیروی از پیامبر(ص) آثار بسیاری در زندگی بشر دارد که از جمله آنها جلب و جذب محبت الهی به سوی خود است، به گونه‌ای که انسان محبوب خدا می‌شود: قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ. قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْكَافِرِينَ؛ بگو: اگر خدا را دوست داريد، از من پيروى كنيد! تا خدا دوستتان بدارد و گناهان شما را بر شما ببخشايد؛ و خداوند آمرزنده مهربان است. بگو: خدا و پيامبر را اطاعت كنيد! پس اگر رويگردان شدند و ولایت را نپذیرفتند، قطعا خداوند كافران را دوست ندارد. (آل عمران، آیات 31 و ۳۲)

برخى مفسّران در تفسير این آيه گفته اند: نشانه محبّت مسلمانان به خدا، پيروى از سنّت پيامبرش است. (الكشاف، زمخشری، ج 1، ص 353؛ الدرالمنثور، سیوطی، ج 2، ص 179)

این لزوم اطاعت از سنت پیامبر(ص) و سبک و روش زندگی‌اش، از آیات دیگری نیز به دست می‌آید. مثلا از آیه 101 همین سوره و نیز آیات 14 و 42 و 59 و 61 و 80 و83 سوره نساء  این وجوب اطاعت و پیروی مطلق از پیامبر(ص) به دست می‌آید؛ زیرا از اين آيات استفاده مى‌شود كه رسول خدا(ص) به صورت مطلق، حجّت خدا قلمداد شده و اين معنا مستلزم حجّيّت هرگونه فعل، قول و تقرير آن حضرت و لزوم پيروى از او است. پس وقتی از اطاعت رسول الله در کنار اطاعت خدا سخن به میان می‌آید، مراد اطاعت از سبک زندگی ایشان است.(التّفسير الكبير، ج 4، جزء 10، ص 112؛ روح المعانى، ج 4، جزء 5، ص 95)

از نظر قرآن، اطاعت و پيروى از سنّت پيامبر(ص) در راستاى اطاعت از خداوند است.(آل عمران، آیات 32 و 132 ؛ نساء، آیات 14 و 42 و 59 و 61 و 80 و83) از همین رو خداوند بصراحت در آیه 7 سوره حشر می‌فرماید: وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا؛ و آنچه را پیامبر به شما داد، آن را بگيريد؛ و از آنچه شما را باز داشت، بازايستيد.

از نظر قرآن، اطاعت و پيروى از سنّت پيامبراكرم(ص) و سبک زندگی آن حضرت، نشانه ايمان آدمی است(نساء، آیه 59؛ انفال، آیه 1؛ نور، آیه 47) و هر کسی بخواهد در راه راست و صراط مستقیم حرکت کند، باید از ایشان اطاعت کند و سبک زندگی‌اش را سرمشق خویش قرار دهد تا در دنیا و آخرت خوشبخت باشد؛ زیرا خداوند در آیه 7 سوره حجرات ، پيروى از سنّت پيامبراكرم(ص) را، نشانه رشد و تعالى انسان دانسته است و کسی که این مسیر را می‌رود بی‌گمان به کمال رشد و تعالی دست می‌یابد. خداوند می‌فرماید: وَاعْلَمُوا أَنَّ فِيكُمْ رَسُولَ اللَّهِ لَوْ يُطِيعُكُمْ فِي كَثِيرٍ مِنَ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمَانَ وَزَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ وَكَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَالْفُسُوقَ وَالْعِصْيَانَ أُولَئِكَ هُمُ الرَّاشِدُونَ ؛ و بدانيد كه پيامبر خدا در ميان شماست؛ اگر در بسيارى از كارها از شما پيروى كند، قطعا دچار زحمت مى ‏شويد؛ ليكن خدا ايمان را براى شما دوست‏ داشتنى گردانيد و آن را در دلهاى شما بياراست و كفر و پليدكارى و سركشى را در نظرتان ناخوشايند ساخت؛ آنان كه چنين‏اند ره‏يافتگانند. پس از نظر قرآن به جای آنکه پیامبر از شما پیروی کند شما باید در همه امور از  ایشان پیروی کنید که در این صورت به رشد دست می‌یابید و از ره یافتگان خواهید بود.

از نظر قرآن، سنت و سیره آن حضرت(ص) بر انسان‌ها حجت است و خداوند می‌تواند آن را علیه اعراض کنندگان از اطاعت ایشان به کار گیرد؛ چنان که انسان می‌تواند در دنیا و آخرت به آن احتجاج کرده و علت و چرائی عمل به کاری را سنت و سیره پیامبر(ص) قرار دهد؛ زیرا سنت ایشان حجت است.(آل عمران، آیات 31 و 32 و 101؛ نساء، آیات 13 و 14 و 59 و 61 و 80 و 83 و آیات دیگر).

سنّت و سیره پيامبر اسلام(ص)، رسا و قابل فهم براى همگان است و آن چنان شفاف و روشن است که کسی نمی‌تواند بگوید من درک درستی از آن نداشته و ندارم و نمی‌توانم به آن عمل کنم.(نور، آیه 54؛ تغابن، آیه 12)

از نظر قرآن، مخالفت با سنت پیامبر(ص) حرام و گناه است(مائده، آیه 92؛ حجرات، آیه 1) و باید توجه داشت که برگشت ضرر و زيان مخالفت با سنّت پيامبراكرم(ص)، به خود انسان است و آن حضرت (ص) هیچ ضرر و زیانی از این جهت نمی‌کند.(نور، آیه 54)مخالفت با آن حضرت(ص) و سنت  و سیره‌اش، آثاری چون پشیمانی در قیامت(فرقان، آیه 27)، بطلان عمل(محمد، آیه 33)، خروج از ولایت الهی به ولایت طاغوت(نساء، آیه 115)، قرار گرفتن در میان بدترین جنبندگان و حیوانات(انفال، آیات 20 و 22)، شرمساری و سرافکندگی در قیامت(نساء، آیه 42)، کفر و بی‌ایمانی(نور، آیه 47)، نفاق(نساء، آیات 60 و 61)، آتش دوزخ(نساء، آیه 14؛ احزاب، آیه 66) و مانند آنها می‌شود.

آثار پیروی از سنت و سبک زندگی رسول خدا(ص)

در بیان لزوم اطاعت از سنت پیامبر(ص) و سبک زندگی و روش ایشان به برخی از آثار این اطاعت اشاره شد، اما برای اینکه نقش تاثیرگذار این اطاعت به طور کامل روشن شود و انگیزه‌ای برای اطاعت مطلق و کامل از سنت و سیره آن حضرت(ص) در دل‌ها ایجاد شود، به آثار این پیروی و اطاعت پیروی از منظر قرآن می‌پردازیم. از نظر قرآن آثاری که این اطاعت دارد عبارتند از:

1. اصلاح و آشتی در زندگی اجتماعی

پيروى از سنّت پيامبر(ص) موجب اصلاح و آشتى در میان افراد جامعه است. این اصلاح هم نسبت به ارتباطات و معاشرت میان فردی است و هم میان گروهی است. به این معنا که اگر دو نفر اختلاف داشته باشند، با پیروی از سبک زندگی پیامبر(ص) صلح و صلاح و آشتی میان آنان برقرار می‌شود و کدورت‌ها و نفرت‌ها از میان می‌رود.(انفال، آیه 1) در معاشرت میان اقشار مختلف و گروه‌ها و جناح‌های اجتماعی و قومی و مانند آنها نیز این روش و سبک زندگی می‌تواند تاثیرگذار باشد و موجبات آشتی مردمی و ملی را فراهم آورد؛ زیرا سبک زندگی پیامبر(ص) که برگرفته از قرآن است، همان سبک تسلیم در برابر خدا و پرهیز از هر گونه از فسق و فجور و ظلم و جور است و به انسان یاد می‌دهد که نه تنها عادل باشند، بلکه نسبت به یکدیگر احسان در مراتب چهارگانه را مراعات کنند. پس هم نیکوکار در رفتار فردی باشند، هم به دیگری نیکی کنند، هم عفو و گذشت داشته باشند و هم در مقام اکرام به گناهکار چیزی از حق خود بدهند و ایثار کنند تا جامعه رنگ خوش و خوشی را ببیند.

2. حیات معنوی

پيروى از سنّت پيامبراكرم(ص)، موجب حيات معنوى مؤمنان می‌شود؛ زیرا زندگی آن حضرت(ص) سرشار از معنویت است و کسب اطلاعات و شناخت و نیز پیروی از آن دل‌ها را زنده کرده و حیات معنوی در دنیا و آخرت را برای انسان موجب می‌شود. خداوند می‌فرماید: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَجِيبُوا لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُمْ لِمَا يُحْيِيكُمْ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏‌ايد چون خدا و پيامبر، شما را به چيزى فرا خواندند كه به شما حيات مى ‏بخشد آنان را اجابت كنيد.(انفال، آیه 24)

3. محبت خدا

پيروى از سنّت و سیره  پيامبر(ص)، عامل جلب محبّت خداوند می‌شود و کسی که می‌خواهد محبوب خدا شود باید از این راه برود.(آل عمران، آیات 31 و 32)

4. رحمت الهی

پيروى از سنّت پيامبر(ص)، موجب برخوردارى از رحمت‌الهى می‌شود. این رحمت هم دنیوی و اخروی است و هم رحمانی و رحیمی. به این معنا که رحمت خاص الهی نیز نصیب کسانی است که از سنت آن حضرت(ص) پیروی می‌کنند و سبک زندگی خویش را بر مدار زندگی ایشان سامان می‌دهند.(آل عمران، آیات 31 و 132؛ توبه، آیه 71؛ نور، آیه 56؛ حجرات، آیه 14)

5. رستگاری

پيروى از سنّت محمّد(ص)، موجب رستگارى و فلاح است. (نساء، آیه 13؛ احزاب، آیه 71) پس رستگاری آدمی تنها در پیروی از قرآن نیست، بلکه علاوه بر آن، باید از سنت و سیره پیامبر(ص) و معصومان(ع) بر اساس آیات 59 سوره نساء و 3 و 55 و 67 سوره مائده  پیروی کند.

6. ایمنی از اختلاف و تفرقه

از نظر قرآن، ايمنى از اختلاف و تفرقه، در سايه پيروى از سنّت پيامبر(ص) به دست می‌آید(آل عمران، آیه 103)؛ زیرا یکی از معانی «حبل اللّه» غیر از قرآن، خود آن حضرت(ع) و اهل بیت(ع) و نیز سنّت پيامبر(ص) در زندگی اش است.(الميزان، ج 3، ص 369) پس همان طوری که پیروی سنت آن حضرت (ص) موجب رفع اختلافات و تفرقه‌ها می‌شود و میان افراد صلاح و سازش و آشتی برقرار می‌شود؛ همچنین پیروی از آن حضرت(ص) موجب دفع اختلاف و تفرقه است؛ یعنی اجازه نمی‌دهد تا اختلاف و تفرقه‌ای میان فرد و گروهی ایجاد شود.

7. تقوا

پيروى از سنّت محمّد(ص)، زمينه تقواپيشگى است. (انعام، آیه 153؛ انفال، آیه 1) پس هر کسی بخواهد به تقوائی دست یابد که علم الهی و سعادت دنیا و آخرت را برای خود رقم زند، باید از سنت و سیره پیامبر(ص) پیروی کند و هر چه دراین اطاعت و پیروی، کامل‌تر باشد، از مراتب سه گانه تقوا به برترین آن دست می‌یابد و در مقام متقین و حق الیقین قرار می‌گیرد.

8. مرجع حل اختلاف

سنّت و سيره پيامبر(ص)، مرجعى براى حلّ اختلافات و منازعات است.(نساء، آیه 59 و 60)؛  زیرا منظور از «فردّوه الى اللّه و الرّسول» كتاب خدا و سنّت رسول اكرم(ص) است.(مجمع البيان، ج 3 - 4، ص 100؛ كشف الاسرار، ج 2، ص 563) پس یکی از مراجع حل اختلاف، سنت و سیره پیامبر(ص) به عنوان ملاک سازش و صلح است.(نساء، آیات 61 و 105؛ نور، آیه 48)

9. توانایی حل اختلافات

از نظر قرآن، پیروی از سنت پیامبر(ص) نه تنها موجب دفع اختلاف و رفع تفرقه میان فردی می‌شود و صلح و صفا به زندگی باز می‌گردد، بلکه این امکان را فراهم می‌آورد تا مطیع سنت آن حضرت(ص)، دیگران را نیز راهنمایی کرده و اختلافات میان آنان را برطرف سازد. (نساء، آیات 59 و 60) پس کسی که به سنت پیامبر(ص) مراجعه کند و بر اساس آن سبک زندگی خود را قرار دهد از نفوذی بهره‌‌مند می‌شود که می‌تواند نه تنها اختلاف خود را حل کند، بلکه اختلافات دیگران را نیز حل و فصل نماید.

10. رهایی از خرافات

پيروى از سنّت و سیره پيامبر(ص)، موجب رهائى از افكار جاهلى و انديشه هاى خرافى می‌شود که مانع جدی در سر راه عقلانیت انسان و جامعه و سعادت دنیوی و اخروی است.( مائده، آیات 103 و 104) منظور از «و الرّسول» تصديق و اقتدا به پيامبر اسلام(ص) در افعال او است. (مجمع البيان، ج 3 - 4، ص 391)

11. فرجام نیک

اطاعت از سنّت پيامبر(ص)، دربردارنده فرجام نيك و پایان خوش در کارهای انسان و جامعه است.(نساء، آیه 59)

12. رهایی از دوزخ

پيروى از سنّت پيامبراكرم (ص)، نجات بخش آدمى از آتش دوزخ است؛ همان طوری که پیروی از قرآن این گونه است. این بدان معناست که اطاعت قرآن و رسول باید در کنار هم باشد.(آل عمران، آیات 31 و 32؛ احزاب، آیه 66)

13. هدایت

آن حضرت(ع) هادی است و پیروی از ایشان موجب هدایت است. از این رو قرآن، پيروى از سنّت پيامبر(ص)را  موجب هدايت انسانها دانسته است(نور، آیه 54). همچنین از آیه 158 سوره اعراف، همین معنا به دست می‌آید ؛ زیرا جمله «اتّبعوه» دليل بر اين است كه اقتدا به رسول اللّه در هر فعلى واجب است، مگر آن مواردى كه با دليل خاصّ، ويژه عمل خود آن حضرت باشد. (التّفسير الكبير، ج 5، جزء 15، ص 386) از نظر قرآن، هدايت به صراط مستقيم، تنها در پرتو پيروى از سنّت پيامبر و قرآن است.(نساء، آیه 69)

14. همنشینی با نیکان و اولیای الهی

همنشينى با اولیای الهی از جمله پيامبران، صدّيقان، شاهدان اعمال و صالحان در بهشت، از آثار پيروى از سنّت محمّد(ص)  است.(نساء، آیه 69)

15. پاداش بزرگ

اطاعت از سنّت و سیره محمّد(ص) داراى پاداشى بزرگ و برای فرد مطیع است.(آل عمران، آیه 172)

16. پادش نیک و بهشت

پيروى از سنّت پيامبر(ص)، داراى اجرى نيكو و حسن است.(فتح، آیه 16) و عامل ورود مطیع به بهشت می‌باشد. (نساء، آیه 13)

17. حفظ اعمال صالح

پيروى از سنّت پيامبراكرم(ص)، موجب حفظ اعمال صالح انسان و برخورداری از  پاداش آنها خواهد شد. (حجرات، آیه 14)؛ زیرا منظور از «اطاعت رسول(ص)» تصديق و پيروى ایشان است، از هر آنچه بدان امر یا نهی مى كند. (الميزان، ج 18، ص 329)

18. رهایی از نکوهش الهی

خدا کسانی را که از اطاعت ایشان سرباز می‌زنند سرزنش می‌کند؛ لذا برای رهائی از خشم و نکوهش الهی با اطاعت می‌توان به آن رسید.(نساء، آیات 59 و 60 و 80؛ انفال، آیه 20)

19. رهایی از حسرت

کسی که تحت ولایت خدا و رسول الله(ص) باشد اهل بهشت است و هرگز دچار ندامت و حسرت نمی‌شود، در حالی رويگردانى افراد ستمگر و گناهكار از سنّت و راه پيامبر(ص)، موجب حسرت آنان در قیامت خواهد شد.(فرقان، آیه 27)

آنچه بیان شد گوشه‌ای از آثار پیروی  از سنت و سیره پیامبر براساس آیات قرآن است و قطعا آثار دیگری دراین‌باره قابل ذکر است که به علت ضیق مکان به همین مقدار بسنده می‌شود.