هیچکدام از عبادات به اندازه حج جامع و کامل نیست. در حج هم اصول دین وهم فروع دین قرار دارد. حج یک عبادت محض نیست بلکه با ابعاد اجتماعی وسیاسی پیوند وثیقی دارد.
حج هم دارای صورتی است که در مناسک آن خلاصه می شود و هم دارای مغزی است که روح آن توحید آن است "بنی الاسلام علی الکلمتین کلمه التوحید و توحیدالکلمه"،حج با شرک و بندگی ارباب ها و قدرت ها و همه رب النوع ها وهواپرستی ها ناسازگار است
اساسا حج می گذاریم تا رها شویم، آزاد شویم، بنده خدا شویم و به همه نه بگوییم ولبیک به خدا بگوییم و بنده خدای کریم شویم، نه بنده زر و زور و تزویرلئیمان. بندگی نیز آداب دارد ومجاهدت می خواهد، همانطور که ماه رمضان تمرین تقوا و خویشتنداری از محارم و معاصی است حج نیز پایه توحید است. حاجی نه با زبان که با دل باید موحد شود وروح توحید در قلب و روح وی جاری شود. توحید نظری و توحید عملی مهمترین وجه های این سیر آفاق و انفاسی است. هم ایمان قلبی به خدای متعال و هم اینکه خدا را در همه احوال موثر بداندوبداند که "لا موثر فی الوجود الا الله" و...
آثار این روح توحیدی باید درعمل و رفتار اجتماعی ما ظاهر شود. توحید نظری باید در توحید عملی نمود و بروز پیدا کند.
کسی که به طواف کعبه رفته و مهر صاحب کعبه را در دل خویش جای داده است باید هرچه را رنگ غیر خدایی دارد به دور افکند وخود را در محضر الهی حاضر و ناظرببیند و دل خود را خانه خدا بنماید. اگر دل خانه خدا شد آنوقت است که می توانیم بگوییم بنده خداییم ودیگر حاضر نیستیم بنده هواها و خواهش های نفسانی شویم. مهمترین ثمره حج بنده خداشدن است و درس بزرگ ابراهیم خلیل قهرمان بزرگ توحید، بندگی محض خداست ولاغیر.
