لذت بردن از نماز و عبادت و نیایش به درگاه خدای متعال، از نشانه‌های اولیا الهی است که همواره آن را از خدای متعال طلب می‌کنند. در دعای روز چهارم ماه رمضان می‌خوانیم: «اللَّهُمَّ... ارْزُقْنِي فِيهِ حَلَاوَةَ ذِكْرِك‏؛ خدایا! حلاوت و شیرینی ذکرت را در این روز به من بچشان». امام سجاد( در مناجات المطیعین به خداوند عرض می‌کند: « اللَّهُمَّ... مَتِّعْنَا بِلَذِيذِ مُنَاجَاتِكَ‏، وَ أَوْرِدْنَا حِيَاضَ حُبِّكَ وَ أَذِقْنَا حَلَاوَةَ وُدِّكَ وَ قُرْبِكَ؛ بار خدایا! ما را از لذّت مناجاتت بهره‌مند گردان و در آبگیرهاى محبّتت وارد گردان و شیرینى دوستى و قرب خودت را به ما بچشان». هم‌چنین در مناجات المریدین عرضه می‌دارد: «فَبِکَ اِلی لَذیذِ مُناجاتِکَ وَصَلُوا؛ خداوندا! اولیا و بندگان صالح و مخلصت به وسیله تو به لذّت مناجاتت دست یافتند». آری، لذت‌های معنوی لطف حضرت حق و مدال افتخاریست که به بندگان مخلص الهی به خاطر عملکرد شایسته‌شان عطا می‌شود. جناب سلمان همواره می‌گفت : چنانچه لذت سجده براى خداوند و هم‌نشینى با افراد پاک سخن نبود ( زندگی برایم ارزشی نداشت و) آرزوى مرگ مى‏کردم. این نوشتار، به عوامل و راه‌های کسب لذت در نماز می‌پردازد:

راه‌های کسب لذت درنماز

برای کسب لذت در نماز راه‌های سلبی و ایجابی وجود دارد که در اینجا به مواردی از آن‌ها می‌پردازیم:

1. خالص کردن نیت

اگر کسی می‌خواهد از نماز و کارهای خیر دیگر لذت ببرد باید با نیت خالص وارد شود؛ چون نیت به منزله روح عبادت به شمار می‌رود و افراد به میزان خلوص نیت، از آثار و نتایج آن بهره‌مند شده لذت می‌برند. پیامبر اکرم( فرمود: «فَمَنْ كانَ لَهُ قَلْبٌ صالِحٌ تَحَنَّنَ اللَّهُ عَلَيْهِ؛ کسى که قلب صالح و نیت خالصی دارد، خدا به او لطف و محبت مى‌کند».

یکی از بهترین جلوه‌های لطف و محبت الهی این است که لذت عمل را به صاحبان قلب صالح و نیت خالص می‌چشاند؛ هم‌چنانکه در دعای شب نیمه شعبان از خدای متعال می‌خواهیم: «اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُك‏... حَلَاوَةَ ذِكْرِكَ وَ شُكْرِك‏؛ پروردگارا! از تو درخواست می‌کنم که شیرینی و لذت یاد و شکرت را به من عنایت کنی».

شاعر چه زیبا سروده است:

دل جایگاه عشق تو باشد نه غیر تواین خانه خداست به شیطان نمی‌دهماز آنجایی که بالاترین لذت‌ها در نماز جمع شده است باید نیت را خالص نمود تا از این لذت بهره‌مند شد؛ همان‌طور که آیت‌الله بهجت( در مورد شیرینی نماز می‌فرماید: «نماز، جامی است از اَلَذّ لذایذ که چنین خمری خوش‌گوار در عالمِ وجود نیست! تمام لذت‌ها روحی است و آنچه از لذات که در طیب [عطر] و یا از راه نساء به صورت حلال تکویناً مطلوب است، بیش از آن و به مراتب بالاتر، در نماز است... ». بنابراین هر کس نیتش را از آلودگی‌های دیگر در نماز پاک کند به لذت آن دست خواهد یافت.

مهم‌ترین امری که مانع از نیت خالص می‌شود و در نتیجه لذت عبادت و نماز را از انسان می‌گیرد، خودپرستی و دوستی دنیاست:

میان عاشق و معشوق هیچ حائل نیستتو خود حجاب خودی حافظ از میان برخیزاگر شخصی لذت نماز را نمی‌چشد علت در خود اوست؛ چرا که نیتش را خالص و خودش را وقف خدا نکرده است. در حقیقت عدم درک لذت نماز، همان مجازات غیرمحسوس الهی برای دنیادوستان و خودپرستان است که نیت خود را با خودپرستی و دنیادوستی مخلوط می‌کنند. خدای متعال در این باره به حضرت داود( فرمود: «....إِنَّ أَدْنَی مَا أَنَا صَانِعٌ بِهِمْ أَنْ أَنْزِعَ حَلَاوَةَ مُنَاجَاتِی عَنْ قُلُوبِهِمْ؛ ... کم‌ترین کارى که با دنیادوستان که نیت ناخالص در مناجات دارند) می‌کنم این است که شیرینی و لذت مناجات خود را از دل‌هایشان برکنم».

2. درمان بیماری‌های معنوی

همان‌گونه که وجود بیماری و عفونت در بدن مانعِ لذت بردن از غذاهای مطبوع می‌شود، گناه و معصیت نیز مانعِ لذت بردن از غذاهای روحی از جمله نماز می‌شود. لقمه حرام، سخن ناروا، غیبت، بیهوده‌گویی، نیش و کنایه، تهمت، فحش، نگاه آلوده به نامحرم، فیلم‌ها و تصاویر غیراخلاقی و شنیدن موسیقی حرام، قلب و روح آدمی را بیمار و حال و انرژی عبادت و نماز را از آدمی سلب می‌کند. همان‌طور که انسان گرفتارِ سرماخوردگی، از بوی خوش لذت نمی‌برد و چشم ضعیف و بیمار، لذت مشاهده مناظر زیبا را در نمی‌یابد، انسان گنهکار نیز از نماز لذت نمی‌برد. امام صادق( می‌فرماید: «طَلَبْتُ‏ حَلَاوَةَ الْعِبَادَةِ فَوَجَدْتُهَا فِي‏ تَرْكِ‏ الْمَعْصِيَة؛شیرینی و لذت عبادت را جست‌وجو نمودم، پس آن را در ترک گناه یافتم».

شاعر می‌گوید:

اگــر لذت ترک لــذت بـدانیدگر شهوت نفس،لذت نخوانیهزاران در از خلق بر خود ببندیگـرت بـاز باشد دری آسمـانی3. زهد و ساده‌زیستی

درک لذت‌هاى‏ معنوى‏ به یقین نیازمند دوری از تشریفات دنیوی است و برای درک لذت نماز، زهد و ساده‌زیستی لازم است. کسانی که غرق زندگی تشریفاتی و مادی دنیوی هستند قادر به درک لذت نماز نیستند. خدای متعال به حضرت داود( فرمود: «مَا لِأَوْلِيَائِي وَ الْهَمَّ بِالدُّنْيَا إِنَّ الْهَمَّ يُذْهِبُ حَلَاوَةَ مُنَاجَاتِي مِنْ قُلُوبِهِم‏؛ اولیای مرا با همّ دنیا چه‌کار؟ زیرا همّ و غم دنیا حلاوت مناجات مرا از دل‌هایشان مى‌برد».

شهید مطهری( درباره تأثیر زهد در ایجاد لذت‌های معنوی می‌نویسد:

فلسفه دیگر زهد این است که اگر انسان غرق در لذات مادى ـ حتى لذات حلال ـ شود، در همین دنیا از لذات معنوى محروم مى‌شود. ما یک سلسله لذت‌هاى معنوى داریم که معنویت ما را بالا مى‌برد. براى کسى که اهل تهجّد و نماز شب باشد، جزو صادقین و صابرین و مستغفرین بالاسحار باشد، نماز شب لذت و بهجت دارد. آن لذتى که یک نفر نماز شب خوان حقیقى و واقعى از نماز شب خودش مى‏برد، از آن اَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتوبُ الَیْه‏ها مى‏برد، از آن‏ الْعَفْو گفتن‏ها و یاد کردن و دعا کردن‏هاى حداقل چهل مؤمن مى‏برد و آن لذتى را که از آن‏ یا رَب یا رَب‏ گفتن‏ها مى‏برد هیچ وقت یک آدم عیّاش که در کاباره‏ها مى‏گردد احساس نمى‏کند. لذت آن نماز شب‏خوان خیلى عمیق‌تر، نیرومندتر و نشاط بخش‏تر است.

حضرت عیسى( مى‏فرماید: «به حقیقت براى شما مى‏گویم: همان‌طور که مریض براى شدت درد از خوبى طعام لذت نمى‏برد، صاحب دنیا نیز از عبادت لذت نمى‏برد و به واسطه دوستى مال، شیرینى عبادت را نمى‏یابد».

4. مجاهده با هوای نفس

جهاد با نفس از دیگر راه‌های درک لذت در نماز است. اگر انسان مراقبت و مجاهدت کند و با خدا و قرآن و اهل‌بیت( انس بیشتری بگیرد و دل خود را از هواهای نفسانی پاک کند، به یقین حالت عاشقانه و لذت‌بخشی را برای نماز پیدا خواهد کرد. امام علی( در این باره فرمود: «كَيْفَ يَجِدُ لَذَّةَ الْعِبَادَةِ مَنْ‏ لَا يَصُومُ‏ عَنِ‏ الْهَوَى‏‏؛ چگونه لذّت عبادت را می‌چشد کسی که از پیروی هوی و هوس خودداری نمی‌کند؟».

«بلعم باعورا» دانشمندی از بنی اسرائیل، آگاه به اسم اعظم پروردگار، مستجاب الدعوه و از مؤمنان به حضرت موسی( بود. وی در اثر عبادات به مراتب عالی معنوی رسیده بود. کسی که به این مقام می‌رسد، به یقین اهل لذت‌های معنوی بوده است. عبادات صوری و بی‌روح، شخص را مستجاب‌الدعوه و دارای اسم اعظم نمی‌کند. او با پیروی از هوای نفس تمام مقامات، کمالات و لذت‌های معنوی در عبادت را از دست داد. پیروی از هوای نفس مانع رشد و کمال او شد و قدرت پرواز روحی و عروج را از او گرفت. قرآن می‌فرماید:

وَ اتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ الَّذِى ءَاتَيْنَاهُ ءَايَاتِنَا فَانْسَلَخَ مِنْهَا فَأَتْبَعَهُ الشَّيْطَانُ فَكاَنَ مِنَ الْغَاوِينَ * وَ لَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِها وَ لَكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلىَ الْأَرْضِ وَ اتَّبَعَ هَوَاه‏؛ و بر آن‌ها بخوان سرگذشت آن کس را که آیات خود را به او دادیم؛ ولى (سرانجام) خود را از آن تهى ساخت و شیطان در پى او افتاد، و از گمراهان شد! و اگر مى‏خواستیم، (مقام) او را با این آیات (و علوم و دانش‌ها) بالا مى‏بردیم (اما اجبار، بر خلاف سنت ماست؛ پس او را به حال خود رها کردیم) و او به پستى گرایید و از هواى نفس پیروى کرد!

5. عمل به آداب نماز

از مهم‌ترین عواملی که موجب میشود نماز، لذت‌بخش باشد، رعایت آداب ظاهری و باطنی نماز است. امام صادق( روزی به یکی از یاران خاص خود، آداب ظاهری و باطنی نماز را آموزش داد تا نماز برایش لذت‌بخش شود؛ چرا که بدون رعایت این آداب، نماز خشک، بی‌روح و کسالت‌آور خواهد بود. امام به جناب حمّاد بن عیسی فرمود: آیا نمازت را خوب اقامه می‌کنی؟ گفت: آقای من! من کتاب حریز [یکی از اصحاب امام] را که درباره نماز نوشته است، حفظ هستم. فرمود: مانعی ندارد، بایست و نماز بخوان [تا ببینم چگونه نمازت را می‌خوانی‌] او برخاست و در برابر امام رو به قبله تکبیر گفته و نماز خواند! امام فرمودند:‌ ای حمّاد! نماز را خوب نمی‌خوانی! چه‌قدر زشت است که شخصی شصت یا هفتاد سال از عمرش بگذرد و یک نماز تمام و کامل باحدود [و آداب آن] به‌جا نیاورده باشد! حمّاد می‌گوید: در خودم احساس کوچکی کردم و گفتم: فدایتان شوم [حال که چنین است] پس نماز را به من بیاموزید. امام صادق( برخاست و رو به قبله ایستاد و دو رکعت نماز با خضوع و خشوع و سایر شرایط کامل خوانده و تمام آداب نماز را برایم آموخت. امام صادق( به این دلیل نماز حماد را نپذیرفت که بدون خضوع و خشوع و فقط با برخی از آداب ظاهری انجام شد.

بنابراین توجه به مقدمات نماز و آداب وضو، انجام دادن تعقیبات نماز، رعایت دستورات ظاهری مانند پوشیدن لباس‌های زیبا، استعمال بوی خوش، به‌جا آوردن مستحبات نماز مانند: اذان، اقامه، کنترل فکر و خیال در نماز، حضور قلب، خشوع و توجه به معانی کلمات و جملات همه در لذت بردن از نماز مؤثرند؛ یعنی هم آداب ظاهری و هم معنوی نماز را باید رعایت کرد تا نماز لذت‌بخش باشد.

6. تفکر در عظمت خداوند

اگر شخص نمازگزار بیندیشد که در مقابل چه وجود اقدس و با عظمتی ایستاده و گفتگو می‌کند، به یقین از نماز خود لذت می‌برد؛ همان‌‌گونه که یک شخص از فرد بزرگ و مهمی وقت می‌گیرد و دقایقی مؤدبانه و محترمانه با او گفتگو می‌کند احساس شعف، نشاط و لذت دارد و به آن افتخار می‌کند. اگر معرفت خدای متعال را در وجودمان افزایش دهیم همین احساس را در نماز درک می‌کنیم.

امام صادق( در تشریح این موضوع چنین فرمود:

چون تکبیر (نماز) را گفتی، آنچه را که ما بین آسمان و زمین است در مقابل کبریایی خدا کوچک و ناچیز شمار که اگر خداوند بر قلب بنده زمانی که تکبیر می‌گوید، بنگرد و در دل او چیزی باشد که از حقیقت معنای تکبیر بازش می‌دارد، به او گوید: ای دروغ‌گو آیا مرا می‌فریبی؟ به عزت و جلالم سوگند که از شیرینی یاد خود محرومت کنم!

7. معرفت به حقیقت نماز

توجه به حکمت، اسرار، آثار، برکات، معنا و تفسیر اجزای نماز، می‌تواند توجه انسان را در نماز متمرکز و او را به نماز راغب‌تر و عاشق‌تر کند. توجه به اصل نماز، دقت در مفاهیم ذکر و دعاهای نماز، شناخت رمز و راز و پیام‌ها و نکته‌های افعال نماز می‌تواند لذت نماز را به نمازگزار بچشاند.

کسی که «وضو» می‌گیرد، همراه شستن دست و صورت، دل و جان را هم پاک می‌کند. رو به «قبله» که می‌ایستد، خانه توحید و کعبه مقدس، دل او را جذب می‌کند و او را به عمق تاریخ موحّدان و یکتاپرستان می‌برد. «تکبیرة الاحرام» نمازگزار، ورود به محضر دوست و حرام کردن یاد هر چیز دیگر بر خویشتن است. «الله‌اکبر» یعنی او را از هر چیز و هر کس و هر جاذبه و هر دل مشغولی و هر قدرت و جمال، بالاتر دیدن. «حمد و سوره»، ستایشی آگاهانه از ولی نعمتی است که در پیشگاهش می‌ایستیم، زبان به حمد و ثنا می‌گشاییم و از او راهنمایی به «صراط مستقیم» می‌طلبیم. «رکوع»، رمز خضوع در برابر آفریدگار است. «سجود»، نزدیک‌ترین حالت یک بنده به خدای خویش است: خاکی بودن، کرنش در برابر آن معبود بزرگ، رسیدن به عظمت روحی از راه کوچک شدن در برابر آن بزرگ واقعی. فهمیدن این معانی در درک لذت نماز کافی است.

8. شناخت لذت‌های معنوی

لذت‌های معنوی نسبت به لذت‌های دنیوی، شیرین‌تر، بهتر و ماندنی‌تر است. خداوند متعال می‌فرماید: «بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَيَوةَ الدُّنْيَا * وَ الْاَخِرَةُ خَيْرٌ وَ أَبْقَىٰ؛ ولی شما زندگی دنیا را مقدم می‌دارید در حالی که آخرت بهتر و پایدارتر است». لذت کمک به یک نیازمند، گریه برمصائب اهل بیت(، توبه و پشیمانی از گناه و شیرینی گفتگوی عارفانه با خداوند، از مصادیق لذت‌های معنوی است. هر کس ذره‌ای از آن را بچشد همیشه در پی آن خواهد بود. امام سجاد( در مناجات الذاکرین از لذت‌های غیرمعنوی استغفار می‌کند: «الهی... أَسْتَغْفِرُكَ مِنْ كُلِّ لَذَّةٍ بِغَيْرِ ذِكْرِك‏...؛ خدایا از هر لذتی غیر از لذت یاد تو طلب بخشش می‌کنم».

نوشته‌اند: روزی نادرشاه با «سید هاشم حطاب» که یکی از عالمان زاهد و با تقوا بود، در نجف ملاقات کرد. نادر خطاب به سید هاشم گفت: «شما واقعا همّت کرده‏اید که از این همه لذت‌های دنیا گذشته‏اید. سید هاشم با اطمینان خاطر و اعتماد کامل گفت: اتفاقا برعکس، شما همّت کرده‏اید که از این همه لذت‌های معنوی و اخروی گذشته‏اید».

بی‌تردید نماز یکی از شیرین‌ترین لذت‌های معنوی را برای نمازگزار به همراه دارد. برای همین رسول گرامی اسلام(، عبارات دل‌انگیزی را در مورد «نماز» به کار می‌برد. آن حضرت به اباذر می‌فرماید:

يَا أَبَا ذَرٍّ جَعَلَ اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ قُرَّةَ عَيْنِي فِي الصَّلَاةِ وَ حَبَّبَ إِلَيَّ الصَّلَاةَ كَمَا حَبَّبَ إِلَى الْجَائِعِ الطَّعَامَ وَ إِلَى الظَّمْآنِ الْمَاءَ وَ إِنَّ الْجَائِعَ إِذَا أَكَلَ شَبِعَ وَ إِنَّ الظَّمْآنَ إِذَا شَرِبَ رَوِيَ وَ أَنَا لَا أَشْبَعُ مِنَ الصَّلَاة؛ ای اباذر! خداوند نور دیده مرا در نماز قرار داده و نماز را محبوب من گردانید؛ هم‌چنانکه غذا را محبوب گرسنه و آب را محبوب تشنه قرار داد. [با این تفاوت که] گرسنه هرگاه غذا بخورد سیر می‌شود و تشنه هرگاه آب بنوشد سیراب می‌شود، اما من هرگز از نماز سیر نمی‌شوم.

از منظر عرفا لذت دنیا، لذت خالص نیست بلکه لذت موهوم و در واقع رفع رنج است نه لذت حقیقى که روح و روان انسان را محظوظ می‌گرداند. اساساً تعبیر به لذت در جسمانیات مجازی است. برای نمونه غذا، و نوشیدنی‌ها هر چه لذیذ باشند، تناولش رفع رنج گرسنگى و تشنگی است و سایر لذت‌های دنیوی نیز همین‌گونه است؛ اما لذت‌های معنوی لذت‌های واقعی است و حلاوت آن با مادیات قابل مقایسه نیست.

برخی دیگر از عواملی که می‌تواند نماز را برای انسان لذت‌بخش کند به این شرح است:

ادای نماز در بهترین وقت؛

انتخاب محیطی آرام؛

تصمیم به مراقبت فکر و تمرکز در نماز؛

هم‌نشینی با اهل مناجات و تقوا؛

مطالعه کتاب‌های خداشناسی و کتاب‌های اسرار نماز؛

توسل به اهل‌بیت(؛

جبران نواقص نمازها با نوافل؛

احساس نیازمندی به خدا.

ناگفته نماند لذت در نماز هدف نیست، بلکه اصل در عبادات تسلیم در برابر اوامر الهی است؛ اما عبادت عاشقانه لذت‌بخش است و تسلیم در مقابل خداوند شوق‌انگیز و نشاط‌آور. اگر عبادت فقط برای لذت معنوی باشد این نوعی شرک خفی و هوای نفس خواهد بود. به همین جهت سید مرتضى بزرگ دانشور جهان تشیع برای احتیاط و اطمینان خاطر،چنین وصیت کرد: «تمام نمازهاى واجب مرا که در طول عمرم خوانده‏ام به نیابت از من دوباره بخوانید». وقتى این سخنان از ایشان نقل شد نزدیکان و اطرافیان شگفت زده شدند و پرسیدند: چرا؟! شما که فردى وارسته بودید و اهمیت فوق‌العاده‏اى به نماز مى‏دادید، علاقه‏مند و عاشق نماز بودید و همیشه قبل از فرا رسیدن وقت نماز وضو گرفته، آماده مى‏شدید تا وقت نماز فرا‌رسد، حال چه شد که این‌گونه وصیت مى‏کنید؟! جناب علم الهدی در پاسخ فرمود: آرى، من علاقه‏مند به نماز بلکه عاشق نماز و راز و نیاز با خالق خود بودم و از این راز و نیاز هم لذت فراوان مى‏بردم. از این رو همیشه قبل از فرا رسیدن وقت نماز لحظه‏شمارى مى‏کردم تا وقت نماز برسد این تکلیف الهى را انجام دهم و به دلیل همین علاقه شدید و لذت از نماز، وصیت مى‏کنم که تمام نمازهاى مرا دوباره بخوانید؛ زیرا تصور من این است که شاید نمازهاى من صد در صد خالص بر خدا انجام نگرفته باشد، بلکه درصدى از آن‌ها به خاطر لذّت روحى و معنوى خودم به انجام رسیده باشد! پس همه را قضا کنید چون اگر یک درصد از نماز هم براى غیر خدا انجام گرفته باشد شایسته درگاه الهى نیست و مى‏ترسم به همین سبب اعمال و نیازهاى من مورد پذیرش خداى منّان قرار نگیرد.

فهرست منابع

قرآن کریم

ابن بابویه، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، بیروت: مؤسسه الاعلمى، 1413ق.

اهوازى، حسین بن سعید، کتاب الزهد، قم: مطبعه علمیه، 1402ق.

پاک‌نیا، عبدالکریم، خاطرات ماندگار از خوبان روزگار، قم: نشر فرهنگ اهل‌بیت(، 1389ش.

تمیمى آمدى، عبدالواحد، غرر الحکم و درر الکلم، قم: دار الکتاب اسلامی، 1410ق.

حرزالدین، محمد، معارف‌الرجال، قم: نشر کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، 1405ق.

رخشاد، محمدحسین، در محضر حضرت آیت‌الله‌العظمی بهجت(، قم: نشر سماء، 1398ش.

سعدی، مصلح‌الدین، کلیات، تهران: نشر دانشنامه فارس، 1400ش.

سیوطی، جلال‌الدین، الجامع الصغیر، بیروت: دارالفکر [بی‌تا].

طبرسى، حسن بن فضل‏، مکارم الأخلاق، قم: نشر شریف رضی، 1410ق.

‏طبرسى، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، تهران: نشر ناصرخسرو، ‏ 1372ق.

طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، بیروت: مؤسسة فقه الشیعة، 1411ق.

مازندرانی، ملا محمدصالح، شرح أصول کافی، تهران: نشر اسلامیه، 1382ق.

مجلسى، محمدباقر، زاد المعاد، بیروت: نشر اعلمی، 1423ق و مؤسسة الوفا، 1403ق.

مطهری، مرتضی، مجموعه آثار (احیاى تفکر اسلامى)، تهران: نشر صدرا، 1384ش‏.

نوری، حسین بن محمد تقى، مستدرک الوسائل، قم: مؤسسه آل‌البیت(، 1408ق.خداشناسی