در کنار باورهای مشترک همه مسلمانان در باره امام مهدی(ع)، در جزئیات این موضوع نیز مانند هر موضوع مسلم و مشترک دیگر، دیدگاه های متفاوتی وجود دارد. مهم ترین نقاط اختلاف در این باره به این شرح است:

۱ . نام پدر امام مهدی(ع)

یکی از مهم ترین موضوعات اختلافی در باره مهدی موعود(ع)، نام پدر اوست.

آنچه موجب بروز این اختلاف شده، روایاتی است که بر اساس آنها، پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله منجی موعود را هم نام خود، و پدر او را همنام پدر خود اعلام کرده است.[۱]

بنا بر این بیشتر عالمان اهل سنّت، مهدی موعود را فردی با نام محمّد بن عبد اللَّه می دانند. این در حالی است که همه شیعیان اثناعشری بدون هیچ تردیدی معتقدند که مهدی موعود(ع) فرزند امام حسن بن علی العسکری(ع) است.[۲]دلیل آنها بر این ادعا احادیث فراوان و متواتری است که از پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام در باره امامان دوازده گانه و مشخصات دقیق هر یک از آنان، از امام علی(ع) تا محمّد بن الحسن العسکری(ع)، نقل شده است.[۳]

۲ . از نسل امام حسن یا امام حسین علیهما السلام[۴]

همان گونه که اشاره شد، در این که امام مهدی(ع) از نسل امام علی و حضرت فاطمه زهرا علیهما السلام است تردید و اختلافی وجود ندارد؛ امّا این که این نسب از طریق امام حسن مجتبی (ع) به آن حضرت می رسد یا وی در سلسله فرزندان امام حسین(ع) قرار می گیرد، به موضوعی اختلافی میان شیعه و گروهی از اهل سنّت تبدیل شده است.

مهم ترین عامل بروز این اختلاف، حدیثی است که به صورت منقطع در سنن أبی داوود نقل شده و بر اساس آن، امام علی(ع) فرموده است: مهدی موعود(ع) از نسل فرزندم حسن(ع) خواهد بود.[۵]البته ابو داوود در نقل این حدیث تنهاست و هیچ یک از مصادر دست اول و مهم اهل سنّت در نقل چنین روایتی با او همراهی نکرده اند.

در مقابل، نویسندگان مصادر حدیثی شیعی، احادیث فراوان و متواتری را در مجموعه های حدیثی خود نقل کرده اند که با صراحت و وضوح گویای آن اند که مهدی موعود(ع) از نسل امام حسین(ع) است.[۶]حتّی همان حدیثی که در سنن ابو داوود نقل شد نیز عیناً در منابع شیعی در باره امام حسین(ع) آمده است.[۷]از اهل سنت نیز قندوزی حنفی این حدیث را با لفظ «الحسین» نقل کرده است.[۸]

۳ . ولادت و مدّت عمر او

با توجّه به آنچه گذشت مشخص شد که پیروان اهل بیت علیهم السلام بر اساس دلایل متعدّد و روایات متواتری که در اختیار دارند معتقدند مهدی موعود(ع) کسی جز فرزند امام حسن عسکری(ع) نیست و طبعا در میانه قرن سوم هجری متولد شده است. این بدین معناست که او اکنون دارای عمری طولانی و غیر متعارف است. البته با عنایت به نفوذ مشیت الهی و نیز نمونه های دیگری از افراد مُعمّر که بر اساس دلایل قطعی قرآنی و تاریخی، عمری طولانی و غیر متعارف داشته اند، پذیرش این باور دینی چندان دشوار نخواهد بود؛ امّا دیدگاه مشهور در میان اهل سنّت خلاف این است و چنین باوری را فاقد دلیل و غیر قابل قبول به حساب می آورد.

پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام دلایل و مستندات فراوانی برای اثبات ادعای خود ارائه می کنند. گذشته از دلایل متواتر و مسلمی چون احادیث دوازده خلیفه[۹]و حدیث ثقلین[۱۰]که بدون اعتقاد به ولادت و حیات امام مهدی(ع) پیام اصلی خود، یعنی استمرار امامت دوازده جانشین پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله تا روز قیامت را از دست خواهند داد، مستندات فراوانی وجود دارد که امام حسن عسکری(ع) و دیگر افرادی که موفق به دیدار آن حضرت شده اند، به تولد چنین فرزندی شهادت داده اند.[۱۱]

در مقابل، منکران تولد مهدی موعود(ع) بیش از آن که در پی استدلال بر این ادعای خود باشند، به استبعاد و انکار روی آورده اند. البته برخی تلاش کرده اند اختلافات و نقل های متفاوت در باره جزئیاتی چون نام مادر و زمان و نحوه ولادت ایشان را دلایل استبعاد خود جلوه دهند. امّا حقیقت این است که در باره جزئیات بسیاری دیگر از حوادث مسلم تاریخی نیز اختلاف نظر و نقل هایی متفاوت وجود دارد و این موضوع نه تنها نمی تواند دلیلی بر انکار اصل آن وقایع باشد، بلکه گاهی نشانه ای برای اطمینان بیشتر نسبت به اصل ماجراست.

از سوی دیگر حتی برخی از دانشمندان اهل سنّت نیز تولد امام مهدی(ع) را تأیید کرده اند. بنا بر پژوهش های برخی از محقّقان، شِبلنجی در نور الابصار،[۱۲]کنجی شافعی در کفایة الطالب،[۱۳]شبراوی شافعی در الإتحاف بحب الأشراف، ابن حجر هیثمی در الصواعق المحرقة،[۱۴]ابن خلّکان در وفیات الأعیان،[۱۵]محمّد بن طلحه شامی در مطالب السؤول،[۱۶]سبط ابن جوزی در تذکرة الخواص،[۱۷]سویدی در سبائک الذهب، جهضمی در موالید الائمة، ابن صباغ مصری در الفصول المهمة[۱۸]و عبدالوهاب شعرانی در الیواقیت و الجواهر[۱۹]و موصلی در النعیم المقیم، از جمله عالمان اهل سنّت اند که به تولد فرزندی با نام محمّد و با لقب مهدی برای امام حسن عسکری(ع) تصریح کرده اند. حتّی محیی الدین ابن عربی را نیز باید جزو قائلان به ولادت امام مهدی(ع) به شمار آورد؛ چرا که بر اساس عبارتی از کتاب الفتوحات المکّیة که افرادی همانند شَعرانی در الیواقیت و الجواهر[۲۰]و محمّد الصبان در اسعاف الراغبین[۲۱]و حمزاوی در مشارق الأنوار[۲۲]عیناً از او نقل کرده اند، وی علاوه بر تصریح به حتمی بودن قیام مهدی(ع) و این که وی از نسل امام حسین(ع) است،[۲۳]بر این نکته نیز تأکید کرده که این موعود، فرزند حسن عسکری(ع) است. امّا متأسفانه عبارت مربوط به نام پدر آن حضرت در برخی چاپ های فعلی این کتاب وجود ندارد. با این حال نقل هایی که به آنها اشاره شد و گواهی برخی از بزرگانی که نسخه های قدیمی الفتوحات المکیة را مشاهده کرده اند و نیز نسخه های خطّی و عکسی موجود از این کتاب در ایران نشان می دهد که عبارت یادشده، در این کتاب وجود دارد، اگر چه در برخی چاپ ها برخی که در پی پوشاندن حق بوده اند آن را حذف کرده اند.[۲۴]ابن عربی در آثار دیگری نیز به زنده بودن ام ام مهدی(ع) تصریح کرده[۲۵]و حتّی حکایتی از ملاقات خود با ایشان بیان کرده است[۲۶].[۲۷]

پی نوشت ها:

[۱]مهم ترین مصدری که این حدیث را نقل کرده سنن أبی داوود (ج ۴ ص ۱۰۶) است «لو لم یبق من الدنیا إلا یوم ... لطول اللَّه ذلک الیوم ... حتّی یبعث فیه رجلا منی أو من أهل بیتی، یواطئ اسمه اسمی، و اسم أبیه اسم أبی». ر . ک : همین دانش نامه : ج ۲ ص ۳۵۸ ح ۴۵۱ و ص ۲۸۶ ( نقدی بر گزارشی در باره نام پدر امام مهدی(ع)) .

[۲]البته برخی از محدثان شیعه نیز همچون شیخ طوسی (الغیبة: ص ۱۸۱، الأمالی: ص ۳۵۲)، قاضی نعمان مغربی (شرح الاخبار: ج ۳ ص ۳۸۶)، ابن بطریق (العمدة: ص ۴۳۳ و ۴۳۶)، سیّد بن طاووس (الملاحم و الفتن: ص ۱۵۶ و ۱۵۷ و ۲۷۶ و ۲۹۷ و ۳۱۳ و ۳۱۷ و ۳۱۸ و ۳۲۲)، محمّد بن حسن قمی (العقد النضید و الدر الفرید فی فضائل امیرالمؤمنین و أهل بیت النبی علیهم السلام : ص ۷۷)، علی بن یونس عاملی (الصراط المستقیم: ج ۲ ص ۲۲۲) و علّامه مجلسی (بحار الأنوار: ج ۵۱ ص ۷۵ و ۸۲ و ۸۴ و ۸۶ و ۱۰۲) روایاتی را که دربردارنده عبارت «اسم أبیه اسم أبی» است نقل کرده اند؛ امّا باید توجّه داشت که این اقدام آنها صرفاً از روی امانت داری در نقل احادیثی بوده که از طریق اهل سنّت به دستشان می رسیده است. در واقع همه آنها احادیث بیشتری را بر خلاف این عبارت نقل کرده و بر اعتقادشان نسبت به این که امام مهدی(ع) فرزند امام حسن عسکری(ع) است تصریح نموده اند.ر.ک:ج ۲ ص ۲۸۶(بخش دوم/فصل سوم/نقدی بر گزارشی در باره نام پدر امام مهدی(ع)).

[۳]ر . ک : ج ۲ ص ۱۱۷ (بخش دوم / فصل یکم : تبار امام مهدی(ع) ) .

[۴]ر . ک : ج ۲ ص ۱۶۶ (بخش دوم / فصل یکم : انتساب امام مهدی(ع) از نسل امام حسین بن علی(ع) ) .

[۵]متن این حدیث که از ابواسحاق نقل شده چنین است: «قال علی رضی اللَّه عنه : و نظر الی ابنه الحسن فقال: ان ابنی هذا سید کما سماه النبی صلی اللّه علیه و آله و سیخرج من صلبه رجل یسمی باسم نبیکم یشبهه فی الخلق و لایشبهه فی الخلق؛ ثم ذکر قصة یملأ الارض عدلا» (سنن ابی داوود: ج ۴ ص ۱۰۸ ح ۴۲۹۰).

[۶]ر. ک: منتخب الأثر: ص ۲۵۴.

[۷]شیخ طوسی و نعمانی هر یک در کتاب الغیبة خود با سند متصل چنین نقل می کنند: «نظر أمیرالمؤمنین(ع) الی ابنه الحسین(ع) فقال: ان هذا ابنی سیّد کما سماه رسول اللَّه سیدا و سیخرج اللَّه تعالی من صلبه رجلا باسم نبیکم فیشبهه فی الخلق و الخلق؛ یخرج علی حین غفلة من الناس ...» (الغیبة، الطوسی : ص ۱۹۰ ح ۱۵۲، الغیبة، النعمانی: ص ۲۲۲ ح ۲ .

[۸]ینابیع المودة: ج ۳ ص ۴۸۹.

[۹]حدیثی که بر طبق آن پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله از دوازده جانشین برای خویش خبرداده، در مهم ترین مصادر حدیثی اهل سنّت به صورت مکرر نقل شده است. برای مثال، ر. ک: صحیح البخاری: ج ۶ ص ۲۶۴۰، صحیح مسلم: ج ۳ ص ۱۴۵۲ ح ۵ - ۱۰، سنن ابی داوود: ج ۴ ص ۱۰۶ ح ۴۲۷۹ و ۴۲۸۰ . و همین دانش نامه: ج ۱ ص ۳۳۳ (فصل سوم : احادیث شمار امامان علیهم السلام ) .

[۱۰]بنا بر مهم ترین منابع حدیثی اهل سنّت، پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله کتاب خدا و عترت خود را به منزله دو سند جاودانه برای هدایت امت اسلام معرّفی کرده است. برای نمونه ر.ک: سنن الترمذی: ج ۵ ص ۶۶۲ (مناقب اهل البیت النبی علیهم السلام )، صحیح مسلم: ج ۴، ص ۱۸۷۴ ح ۳۷، مسند ابن حنبل: ج ۴ ص ۳۶ ح ۱۱۱۳۱. و همین دانش نامه: ج ۱ ص ۲۶۳ (فصل دوم / حدیث ثقلین به روایت اهل سنّت).

[۱۱]ر . ک : منتخب الأثر : ص ۳۹۷ و ۴۳۸. نیز، ر . ک : همین دانش نامه : ج ۵ ص ۹ .

[۱۲].ک: ص ۳۴۲

[۱۳]ر.ک: کفایة الطالب (البیان فی اخبار صاحب الزمان): ص ۵۲۱ .

[۱۴]الصواعق المحرقة: ص ۲۰۸.

[۱۵]وفیات الأعیان: ج ۴ ص ۱۷۶.

[۱۶]مطالب السؤول: ص ۴۸۰.

[۱۷]تذکرة الخواص: ص ۳۶۳.

[۱۸]الفصول المهمة: ص ۲۸۱.

[۱۹]الیواقیت و الجواهر: ج ۲ ص ۵۶۲ .

[۲۰]همان جا.

[۲۱]اسعاف الراغبین (چاپ شده در حاشیه نور الأبصار): ص ۱۴۱.

[۲۲]مشارق الأنوار فی فوز أهل الإعتبار: ص ۱۱۲.

[۲۳]در الفتوحات المکیة، ج ۳ ص ۳۲۷ باب ۳۶۶ آمده است: «اعلم أیدنا اللَّه أن للَّه خلیفة یخرج و قد امتلأت الأرض جورا و ظلما فیملؤها قسطا و عدلا لو لم یبق من الدنیا إلا یوم واحد طول اللَّه ذلک الیوم حتّی یلی هذا الخلیفة من عترة رسول اللَّه صلی اللّه علیه و آله من ولد فاطمة یواطئ اسمه اسم رسول اللَّه صلی اللّه علیه و آله جده الحسین بن علی بن أبی طالب...» همچنین ر.ک: همین دانش نامه : ج ۱ ص ۶۶ .

[۲۴]«مهدی(ع) از نگاه اهل سنّت»، مجله رواق اندیشه: ش ۱۸.

[۲۵]یکی از این آثار، رساله ای است با نام «الوعاء المختوم علی السّر المکتوم» که وی آن را در شئون ختم ولایت مطلقه محمّدیه مهدی موعود و نحوه ظهور آن حضرت تألیف کرده است (در این باره ر.ک: تفسیر فاتحة الکتاب، مقدمه جلال الدین آشتیانی) در کتاب دیگرش عنقاء مغرب و شقّ الجیب نیز به مهدی و مرتبه معنوی وی و مدایحی سروده شده در وصف وی و برخی اخبار ظهورش اختصاص دارند .

[۲۶]ر . ک : هزار و یک کلمه : ج ۱ ص ۸۸. نیز ر.ک: شرح فص حکمة عصمتیة فی کلمة فاطمیة : ص ۱۰۳ . ر . ک : همین دانش نامه : ج ۱ ص ۶۷ .

[۲۷]در الفتوحات المکیة: ج ۱ ص ۱۸۵ باب ۲۴ آمده است: «و للولایة المحمدیة المخصوصة بهذا الشرع المنزل علی محمّد صلی اللّه علیه و آله ختم خاص هو فی الرتبة دون عیسی(ع) لکونه رسولا و قد ولد فی زماننا و رأیته أیضا و اجتمعت به و رأیت العلامة الختمیة التی فیه فلا ولی بعده إلا و هو راجع إلیه کما أنه لا نبی بعد محمّد صلی اللَّه علیه و سلم إلا و هو راجع إلیه کعیسی إذا نزل».