درباره ی علت نیامدن بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ در آغاز سوره ی توبه میان مفسران اختلاف نظر وجود دارد.
۱ . برخی حكمت آن را ارتباط سوره های انفال و توبه یا آن كه این دو سوره را یك سوره دانسته و آن را دلیل عدم ذكر بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ معرفی نموده اند.
كسانی كه ارتباط میان سوره انفال و توبه را دلیل نیامدن «بسم الله» در آغاز سوره توبه می دانند، به روایتی از امام صادق ـ علیه السلام ـ تمسك كرده اند كه می فرماید: «انفال و برائت یك سوره محسوب می شوند»(۱) و معتقدند: تناسب و ارتباط میان این دو سوره، از ارتباط سایر سوره ها با یك دیگر بیش تر است بلكه در بیش تر مسایل، گویی سوره ی توبه متمم سوره ی انفال است. چرا كه بیش تر مطالب این دو سوره در اصول و فروع دین ، سنن الهی، شریعت و قانون، به ویژه قوانین جنگ و آن چه مربوط به آن است مانند آمادگی رزمی ، اسباب پیروزی و غیره از امور روحی ، مالی ،احكام معاهدات ، پیمان ها از نظر حفظ ، نقض به موقع آن ها و نیز احكام ولایت در جنگ میان مؤمنان با یكدیگر و كافران با هم و هم چنین ویژگی مؤمنان راستین ،كفرپیشگان ، منافقان و بیماردلان، آن چه در سوره ی انفال به طور اجمال مورد اشاره قرار گرفته در سوره ی توبه به تفصیل آمده است.(۲)
۲. بعضی دیگر، دلیل آن را عدم تناسب بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ ـ كه نشانه ی رحمت است ـ با اعلام برائت ـ كه نشانه ی غصب است ـ دانسته اند.
كسانی كه این دو را یك سوره نمی دانند و حكمت نیامدن بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ در آغاز سوره ی توبه را عدم تناسب بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ با اعلام برائت دانسته اند، استناد نموده اند به روایتی از حضرت علی ـ علیه السلام ـ كه می فرمایند: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ برای امان و رحمت است ولی سوره ی برائت برای برداشته شدن امان از شمشیر نازل شده است.(۳)
این گروه عقیده دارند سوره ی توبه مستقل است و نیامدن بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ در آغاز آن به خاطر لحن قهرآمیز سوره نسبت به مشركان و اعلام تنفر از مشركان پیمان شكن است كه این موضوع با بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ كه نشانه ی صلح و رحمت است سازگار نمی باشد.
۳. بعضی از مفسّران كه این دو سوره را یك سوره دانسته اند, علاوه بر وجود ارتباط معنوی، بین دو سوره محسوب شدن سوره ی انفال از سوره های هفت گانه ی طولانی (سبع طوال) در روایات(۴) و به دنبال آن سوره های مئون (صد آیه)، در صورتی كه سوره ی انفال به تنهایی ۷۵ آیه است . تأییدی است بر این كه دو سوره ی انفال و توبه، مجموعاً هفتمین سوره ی طولانی قرآن است, ضمن این كه نیامدن بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ در میان دو سوره را تأیید دیگری بر یكی بودن این دو سوره دانسته اند.(۵)
نتیجه:
سوره ی توبه با اعلان جنگِ عمومی با مشركان و طردِ تمام پیمان های پوشالی آنان افتتاح گشته است و بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ حاملِ روح صلح و آرامش و هم زیستی مسالمت آمیز است, به همین جهت سوره ی جنگ و نبرد و یا سوره ی قتال و پیكار با مشركین، با بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ آغاز نشده است.
ممكن است علت نیامدن بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ در اول سوره ی توبه، مشابهت آن با سوره ی انفال باشد كه به سانِ بخشی از آن تلقی می شود. سوره ی انفال بازگوكننده ی جهادِ مسلمین در جنگ بدر است و سوره ی توبه جهادِ مسلمین را در جنگ تبوك گزارش می كند, پس داستان مندرج در سوره ی انفال ـ از لحاظ هدفِ كلی ، تشویقِ مسلمین به جهاد و برحذر داشتن آن ها از تخلف نسبت به اوامرِ خدا و رسول ـ همانند داستانِ موجود در سوره ی توبه است, از این رو، سوره ی توبه همراه سوره ی انفال و به دنبال آن آمده است.(۶)
به نظر ما می توان میان دو موضوع جمع كرد و با توجه به روایت امام صادق -علیه السلام- و حضرت علی-علیه السلام- ، حكمت ترك بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ در آغاز سوره ی توبه، ارتباط و تناسبِ میان سوره ی انفال و توبه و هم چنین عدم تناسب بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ با اعلان جنگ با مشركان پیمان شكن بدانیم, زیرا در غیر این صورت، موضوع عدم تناسب بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ با اعلام برائت، به تنهایی با سوره هایی مانند كافرون، منافقون و مسد كه با بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ آغاز شده اند، نقض خواهد شد و از سوی دیگر، درست است كه سوره ی توبه با آیات برائت شروع شده است ،ولی متضمن موضوع توبه، محبت به پرهیزكاران، دادن چهار ماه مهلت به مشركان و ... می باشد كه نشان دهنده ی رحمت خداوند، حتّی در حق دشمن می باشد.
نتیجه آن كه ارتباط عمیق میان مطالب مطرح شده در سوره ی انفال و توبه و عدم تناسب بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ با آیات ده گانه ی برائت در آغاز سوره ی توبه می تواند دلیل ذكر نشدن بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ باشد.
پی نوشتها
۱. طبرسی ، فضل بن علی . مجمع البیان، ج ۳، ص ۶.
۲. تفسیر كاشف، ج ۵، ص ۲۵۵ به نقل از: عبده، محمد، تفسیر المنار، ج ۱۰، ص ۱۴۸.
۳. مجمع البیان، ج ۳، ص ۷.
۴. ر.ك: تفسیر ابن كثیر، ج ۱، ص ۵۵, و تفسیر طبری، ج ۱، ص ۳۴, و سیوطی: الدر المنثور، ج ۱، ص ۱۸۹ و ج ۶ ص ۱۰۱ و روض الجنان، ج ۱، ص۱۱ .
۵. تفسیر كاشف، ج ۵، ص ۲۵۵.
۶. حجتی، سید محمد باقر، اهداف و مقاصد سوره های قرآن كریم، ص ۱۸۵.
