* سؤال: دربارۀ مرگ و عذاب قبر توضیح دهید: شب اول قبر برای کسانی‌که دفن نمی‌شوند و مثلاً در آب غرق می‌شوند، چگونه است؟

بر اساس آیات و روایات، روح انسان بعد از مرگ و انقطاع از بدن مادی، خود را در بدن برزخی و قالب مثالی می‏‌یابد. بدن مثالی، شباهت بسیاری به بدن دنیوی انسان دارد، اما در عین حال بدنی است که با نظام و قوانین عالم برزخ سازگار است و با بدن مادی دنیوی تفاوت‏‌هایی دارد.

در بیشتر موارد، مقصود از واژۀ «قبر» مسائل مربوط به برزخ است؛ مثلاً: «إِنَّ الْقَبْرَ رَوْضَةٌ مِنْ‏ رِیَاضِ‏ الْجَنَّةِ أَوْ حُفْرَةٌ مِنْ‏ حُفَرِ النِّیرَان؛ قبر یا روضه‏ای از ریاض بهشت یا گودالی از گودال‏های آتش است»؛ البته قبر برزخی و قبر خاکی ارتباط خاصی با هم دارند که مجال تبیین آن نیست، اما باید توجه داشت که عمده مسائل شب اول قبر و بعد از آن، با عالم برزخ درپیوند است، نه با قبر خاکی.

بنابراین، هم عذاب قبر و فشار آن و هم شادی‏ها و فراخی‏ آن، به عالم برزخ و قالب مثالی مربوط است؛ ازاین‏رو، اگر مرده‏ای را بسوزانند، به دریا بیندازند، مومیایی کنند و در محفظه‌‏های خاصی نگه دارند یا حیوانات آن را بخورند، باز هم مسائل شب اول قبر مانند فشار قبر، سؤال و مکافات، برای او وجود دارد و شب اول قبر او همان شبی است که به دریا افتاده یا در آتش سوخته و یا خوراک حیوانی شده است.

حضرت علی (علیه السلام)‌ می‏فرماید: «فروگذار نمی‏شود احدی از مردم که در شرق و غرب زمین و دریا و صحرا هستند، مگر آنکه فرشته‏های سؤال‌کننده به ملاقات آنان خواهند رفت».

به‌عبارت‌دیگر، شب اول قبر همان مراحل نخستین ارتحال از این عالم و ورود در عالم برزخ است و وضعیت جسم در این دنیا تأثیر چندانی در آن ندارد.

امام جواد (علیه السلام) به یکی از شیعیان که در حال احتضار بود، فرمود: «مردن مثل این است که بدنت خیلی کثیف باشد و به حمام بروی. وقتی خودت را تمیز کردی چه حالتی به تو دست می‌دهد؟ همان حالت، هنگام مرگ برای مؤمن رخ می‌دهد».

عذاب قبر برای افراد مختلف شدت و ضعف دارد. از روایت استفاده می‌شود که پرهیزنکردن از نجاسات، بداخلاقی (مخصوصاً در محیط خانواده) و بیهوده‌گویی از موجبات عذاب قبر است، برعکس خوش‌اخلاقی، احسان (مخصوصاً به پدر و مادر)، صدقه، اولاد صالح و تلاوت قرآن موجب راحتی در قبر است. اما عذاب قبر چگونه است؟ آیا تجسم آن با نیش مار و عقرب یا حملۀ سگ درست است یا به شکل دیگری واقع می‌شود؟ در پاسخ باید گفت که جزییات این عذاب برای ما معلوم نیست.

* سؤال: تا حد ممکن وجود فشار قبر را اثبات کنید؟

یادآوری می‌شود که منظور از واژۀ «قبر»، قبر خاکی و متعارف نیست. امام صادق (علیه السلام)‌ فرمود: «عالم برزخ، قبر است» و در روایت دیگری فرمود: «الْقَبْرُ مُنْذُ حِینِ‏ مَوْتِهِ‏ إِلَی‏ یَوْمِ‏ الْقِیَامَةِ؛ مقصود از قبر، برزخ انسان است که از لحظۀ مرگ تا روز رستاخیز است» .

آیت‌اللّه سبحانی بر اساس این روایت و روایاتی دیگر دربارۀ عذاب قبر معتقد است: «واقعیت قبر همان برزخ است». به گفتۀ شیخ مفید: «اثبات عذاب قبر از طریق آیات و اخبار میسر می‌شود نه با عقل؛ اخبار عامه (اهل‌سنت) و شیعه دربارۀ عذاب و فشار قبر متواتر است».

محقق طوسی می‌گوید: «سؤال فرشتگان در قبر، و رحمت و عذاب برای مؤمنان و کافران در آن جایگاه از مسلّمات دین است. هرکس به سؤالات فرشتگان پاسخ درست بدهد، مشمول رحمت الهی و هرکس پاسخ نادرست بدهد، گرفتار عذاب خدواند خواهد شد» . تفتازانی نیز گفته است: «والاحادیث فی هذا الباب متواتر المعنی».

در اینجا به ذکر چند نمونه از این احادیث متواتر بسنده می‏شود:

۱. پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «إِنَّ الْقَبْرَ رَوْضَةٌ مِنْ‏ رِیَاضِ‏ الْجَنَّةِ أَوْ حُفْرَةٌ مِنْ‏ حُفَرِ النِّیرَان؛‏ قبر باغی است از باغ‏های بهشت یا گودالی است از گودال‏های جهنم» . ایشان از عذاب و فشار و تنگی قبر به خدا پناه می‌برد: «إِنِّی أَعُوذُ بِکَ‏ مِنْ‏ عَذَابِ‏ الْقَبْرِ وَ مِنْ ضَغْطَةِ الْقَبْرِ وَ مِنْ ضِیقِ الْقَبْر».

۲. امیرمؤمنان‏ (علیه السلام)‌ در نامه‏ای به فرزندش می‏نویسد: «قبر باغی است از باغ‏های بهشت یا گودالی است از گودال‏های جهنم».

با توجه به اخبار و مفاد آن‌ها، دربارۀ عذاب قبر جای تردیدی نمی‏ماند و فشار قبر اولین مرحلۀ کیفر در عالم برزخ است.

۳. در حدیث دیگری از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) چنین نقل شده است: «فَقَالَ إِنَّهُ لَیْسَ‏ مِنْ‏ مُؤْمِنٍ‏ إِلَّا وَ لَهُ‏ ضَمَّةٌ؛ هیچ مؤمنی نیست که فشار قبر نداشته باشد» . پیامبر، این فشار را کفارۀ گناه اسراف نعمت‏های الهی خوانده است.