خشم حالتی نفسانی است که با به هیجان آمدن عواطف و احساسات و هجوم خون به قلب همراه است. چنین حالت هیجانی به طور طبیعی تعادل رفتاری را در آدمی به هم می ریزد و کنش و واکنش های تندی را سبب می شود. اما هنگامی که غضب و خشم را به خدا نسبت می دهیم هرگز این معنا را قصد نمی کنیم؛ زیرا خدا از انفعال و متاثر شدن پاک و منزه است، در حالی که خشم و غضب بیانگر تاثر و انفعال شدید آدمی است.بر این اساس هر گاه غضب و خشم به خداوند نسبت داده می شود مراد از آن، عقاب الهی یا در نهایت انتقام وی می باشد.

نویسنده در این مطلب بر آن است تا با نگاهی به علل و آثار خشم در انسان و غضب الهی ، راه های رهایی و مهار خشم را تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذارنیم.

گستره معنایی غضب

غضب که در فارسی از آن به خشم یاد می شود، دو کاربرد متفاوت در فرهنگ قرانی دارد. گاه خشم و غضب در باره حالت نفسانی انسانی به کار رفته و گاه دیگر این واژه به خداوند نسبت داده می شود. به نظر می رسد که تفاوت معنایی میان دو کاربرد وجود دارد، هر چند که متشابهات معنایی میان دو کاربرد زیاد باشد.

راغب اصفهانی زبان شناس و قرآن شناس به نام ایرانی، در کتاب مفردات الفاظ قرآن کریم، در تبیین معنا غضب می نویسد: غضب عبارت از به هیجان آمدن خون قلب برای گرفتن انتقام است. مراد از غضب الهی ، تنها انتقام می باشد.(مفردات، ص ۶۰۸ ، ذیل واژه غضب)

البته در حدیثی از امام باقر (ع) غضب الهی به عقاب الهی تفسیر شده (تفسیر نور الثقلین ، ج ۳ ، ص ۳۸۶ ، حدیث ۶۲) که در لسان العرب همین معنا برای غضب الهی مورد توجه قرار گرفته است.(لسان العرب، ابن منظور، ج ۱۰ ، ص ۷۸) این بدان معناست که نمی توان همان مفهومی که برای غضب در انسان به کار می رود در خداوند به کار برد؛ زیرا غضب و خشم در انسان حالتی نفسانی است که همراه به هیجان آمدن احساسات و عواطف می باشد و هجوم خون به قلب را به همراه داشته و چهره را بر افروخته می سازد. این در حالی است که خداوند از انفعال و تاثر پاک می باشد و نمی تواند چنین حالتی را به خداوند نسبت داد.

ناگفته نماند که در کاربردهای علمی و اصطلاحات اخلاقی هنگامی که سخن از خشم و غضب است، به حالتی نفسانی اطلاق می شود که مبدا آن اراده انتقام است. به این معنا که انتقام عامل به جوش آمدن خشم آدمی است. بر این اساس می توان ارتباط تنگاتنگ و استواری میان خشم و انتقام یافت و علت تفسیر راغب از خشم الهی به انتقام را به دست آورد.

علمای علم اخلاق بر آن هستند که غضب با سه حالت افراط ، تفریط و اعتدال همراه است. در حالت افراط غضب و خشم، انسان از پیروی عقل و شریعت خارج می شود و نمی تواند رفتاری عقلانی و قانونی و متعادل از خود بروز دهد. از این رو، در چنین حالتی به جای آن که خشم عامل مفید و سازنده ای باشد، عامل فروپاشی شخصیت و به هم ریختگی رفتار و عدم تعادل آن می شود و آدمی را به کارهای نابه هنجار و خلاف عقل و قانون و شریعت سوق می دهد.

در حالت تفریط، شخص در موردی که باید به حکم شریعت و یا عقل از خود واکنشی شدید و هیجانی نشان دهد و خشمگین شود، از خود خشم و غضبی را بروز نمی دهد.

سومین حالت که از آن به حالت اعتدال یاد می شود، انسان به سبب آن که از سلامت عقل و دین برخوردار می باشد و در حالت اعتدال شخصیتی به سر می برد، واکنش های مدیریت و مهار شده ای از خود بروز می دهد. این گونه است که هر جا سزاوار است خشم می گیرد و هر جا سزاوار نیست خشم خویش را مهار می کند.(جامع السعادات، نراقی، ج ۱ ، صص ۳۲۱ و ۳۲۲)

با توجه به تفسیری که از خشم در منابع قرآنی و اسلامی به دست داده شده می توان دریافت که خشم می تواند به عنوان امری مذموم و ناپسند و یا خوب و پسندیده مطرح باشد؛ بلکه حتی می توان گفت که در برخی از موارد اصولا نیاز است که چنین حالتی وجود داشته باشد، زیرا خشم و غضب یکی از عوامل حفاظتی انسان در برابر تهدیدات به شمار می آید چنان که به زودی این مطلب دانسته می شود.

در فرهنگ قرآنی، برای بیان حالت خشم و غضب ، افزون بر واژه غضب ، واژگانی چون بطش ، سخط ، غیظ و مانند آن به کار گرفته شده است.

عوامل غضب الهی

عواملی که خشم انسانی را بر می انگیزد می تواند امور بسیاری باشد که از جمله آن ها می توان به مخالفت دیگری با خواسته ها، نیازها، توقعات و انتظارات و مانند آن باشد. تجاوز و ظلم به حقوق دیگری و یا نادیده گرفتن حقوق دیگری و مانند آن نیز می تواند از عوامل خشم انسانی باشد.

اما آن چه در این جا نخست مورد توجه و تاکید است، عواملی است که خشم و غضب الهی را بر می انگیزد، زیرا با شناخت این علل و عوامل می توان به عوامل واقعی خشم و غضب در انسان نیز توجه یافت. به این معنا که اگر انسان مومنی بخواهد نسبت به امری خشم معتدل داشته و از افراط و تفریط به دور باشد، می بایست به اموری توجه یابد که به عنوان علل و عوامل خشم و غضب الهی شده است.

به سخن دیگر، علل و عوامل بسیاری می تواند خشم آدمی را بر انگیزد و او را به سوی هیجانات ویژه خشم سوق دهد، ولی انسان معتدل و مومن کسی است که خشم اعتدالی داشته باشد و در جایی که سزاوار است خشم گیرد و در جایی که سزاوار نیست خود رامهار و کنترل کند هر چند که به طور طبیعی واکنشی هیجانی از خود بروز می دهد. برای دست یابی به چنین حالتی از اعتدال لازم است که انسان خشم خویش را مرتبط با علل و عواملی قرار دهد که موجبات خشم الهی را فراهم می آورد تااین گونه انسانی خدایی و متاله شود.

بنابراین ، مقتضای متاله و خدایی شدن و قرار گرفتن در شرایط انسان سالم و کامل آن است که به علل و عواملی واکنش نشان دهد که خداوند را به خشم و غضب می آورد. این گونه است که امام کامل امیر مومنان (ع) خشم خود را الهی می گرداند و تنها برای او خشم و غضب می کند. این گونه است که وقتی پهلوان عرب بر او خدو و تفو می اندازد وی از سینه اش بر می خیزد و پس از فرو بردن خشم خویش تنها به خشم و انتقام و عقاب الهی است که جان دشمن را می ستاند تا اخلاص را در عمل خویش هم چنان برای وجه الله حفظ کرده باشد. مولوی در این باره می سراید: گفت بر من تیغ تیز افراشتی / از چه افکندی مرا بگذاشتی. آن چه دیدی که چنین خشمت نشست/ تا چنان برقی نمود و باز جست.

خداوند نسبت به بنده ای به علل و عوامل چندی خشم و غضب می گیرد که می توان آن را به دو دسته بینشی و نگرشی (عقیدتی و رفتاری ) دسته بندی کرد. از جمله علل و عوامل بینشی و عقیدتی خشم الهی می توان به تکذیب آیات الهی (اعراف آیات ۷۰ و ۷۱) ، ارتداد و پرستش غیر خدا (اعراف آیات ۱۵۰ و۱۵۲ و نحل آیه ۱۰۶ و طه آیه ۸۶ و محمد آیات ۲۵ و۲۸ ) شرک و بت پرستی (اعراف آیات ۷۰ و ۷۱ و ۱۵۲ و فتح آیه ۶) کفر به ایات خداوند(بقره آیات ۶۱ و ۹۰ و آل عمران آیه ۱۱۲ و نحل آیه ۱۰۶) و گوساله پرستی و دیگر نمادهای باطل خداپرستی (اعراف آیه ۱۵۲ و طه آیه ۸۶) اشاره کرد.

بخش دوم و اساسی دیگری که موجبات خشم الهی را بر می انگیزد رفتارهای اجتماعی و ضد هنجاری و قانونی است که انسان ها مرتکب می شوند. این دسته از رفتارهای ضد عقل و عقلا و شریعت موجب می شود که خداوند نسبت به بنده ای و یا گروهی از بندگان خشمگین شود و آنان را به انتقام و عقاب شدید بگیرد و از میان بردارد.

ازجمله این رفتارهای نابه هنجار می توان به اسراف در خوردنی ها و آشامیدنی ها(طه آیه ۸۱) اشاره کرد ؛ زیرا طغیانی که موجب خشم الهی می شود اسراف در این امور است.(روح المعانی ، ج ۹ ، جزء ۱۶، ص ۳۵۰)

اطاعت و پیروی از شیطان و فریب های او و عمل بر اساس خواسته ها و رضای شیطان (محمد آیات ۲۵ و ۲۸)، افترا به خداوند و دیگران(اعراف آیه ۱۵۲) جدال در آیات الهی و حقایق هستی (غافر آیه ۳۵ و شوری آیه ۱۶) ، حرام خواری (طه آیه ۸۱) حسد ورزی (بقره آیه ۹۰) خیانت در امانت(آل عمران آیات ۱۶۱ و ۱۶۲) رابطه با طاغوت ها و کافران و پذیرش ولایت و حکومت آنان ( مائده آیات ۷۹ و ۸۰) ، زنا (نور آیه ۹)، سکوت در برابر منکرات و زشتی ها(مائده آیات ۷۹ و ۸۰)، سوء ظن (فتح آیه ۶) شکنجه مومنان (بروج آیه ۱۰ و ۱۲) ظلم و تجاوز به حقوق دیگران(بقره آیه ۶۱ و آل عمران آیه ۱۱۲) علم بی عمل ( صف آیات ۲ و۳) فرار از جهاد و دفاع از عرض و مال و دین و جان مردم (انفال آیات ۱۵ و ۱۶) قتل بی گناهان (بقره آیه ۶۱ و آل عمران آیه ۱۱۲ و نساء آیه ۹۳) گناه و عصیان (بقره آیه ۶۱ و آل عمران آیه ۱۱۲) و نفاق و دورویی (محمد آیه ۲۸ و فتح آیه ۶) از مهم ترین علل و عواملی است که خشم و غضب الهی را بر می انگیزد.

بنابراین می توان گفت که انسان معتدل کسی است که خشم وی نیز این گونه باشد و هر آن چه خشم الهی را بر می انگیزد همان چیز خشم و غضب وی را بر می انگیزد.

آثار غضب و خشم الهی

خشم و غضب الهی که به شکل عقاب و انتقام خودنمایی می کند، می تواند در دنیا و آخرت باشد. به این معنا که خشم الهی موجب انتقام گیری و عقاب الهی در قیامت به آتش دوزخ شود(طه آیه ۸۱ ، بروج آیات ۱۰ و ۱۲ و نیز دخان آیه ۱۶) چنان که می تواند آثار و پیامدهای بسیاری در دنیا به دنبال داشته باشد.

خداوند در آیات ۵۹ و ۶۰ سوره مائده و آیه ۸۱ سوره طه خشم و غضب الهی را مایه سقوط آدمی از منزلت خویش می شود و آدمی را از بلندای انسانیت به حضیض کالانعام بل هم اضل ، می کشاند. بسیاری از مردمان و یا جوامع و امت به سبب همین خشم و غضب الهی از شکوفایی تمدنی و قدرت و شوکت و عزت و اقتدار فرو افتادند و به ذلت و خواری گرفتار شدند.

خداوند در آیه ۱۵۲ سوره اعراف خشم و غضب الهی را، مایه ذلت و خواری انسان در دنیا معرفی می کند. این بدان معناست که بسیاری از گرفتاری ها و ذلت ها و خواری های شخصی یا اجتماعی انسان و جوامع به سبب آن است که انسان با رفتارهای نابه هنجار خویش خشم خداوند را برانگیخته است.

هم چنین خداوند در آیه ۸۱ سوره طه هلاکت آدمی و مرگ را به سبب خشم و غضب خود می داند و به آدمی هشدار می دهد تا برای رهایی از هلاکت به سوی خداوند باز گردند و رفتارهای خویش را اصلاح کنند. بسیاری از مشکلات و گرفتاری های آدمی را می بایست در حوزه خشم الهی و غضب او جست و جو کرد.

در حقیقت در تحلیل بسیاری از گرفتاری ها و مشکلات از جمله ذلت و خواری و مشکلات اقتصادی و تنگناها و بلایای طبیعی و زلزله ها و سیل ها و مانند آن می بایست به عوامل توجه یافت که خشم و غضب الهی را موجب می شود.

مسخ شدن آدمی به شکل بوزینه و خوک و مانند آن از دیگر پیامدهای غضب و طرد الهی است که آیه ۶۰ سوره مائده به آن اشاره می کند، چنان که غضب الهی موجب گمراهی (همان) و کیفر سخت در دنیا و آخرت (همان و بروج آیه ۱۲ ) حتی حبط اعمال خوب آدمی می شود (محمد آیه ۲۸) و هر آن چه اندوخته است به گناهی خشم آور و غضب انگیز از دست می دهد و چیزی برای خود باقی نمی گذارد.

مهار و مدیریت خشم

از آن جایی که خشم در انسان بر خلاف خداوند، متاثر از عوامل هیجان انگیز است و به سخن دیگر انسان موجودی متاثر و منفعل می باشد، لازم است تا میان خشم مثبت و سازنده و خشم منفی و غیر سازنده و مفید تفاوت بگذارد. این جاست که مدیریت و مهار خشم و غضب به عنوان یک مساله مهم و اساسی در جامعه پذیری و تربیت انسان سالم مطرح می شود.

انسان سالم و با شخصیت کامل کسی است که بتواند خشم خویش را مدیریت و مهار کند و اجازه ندهد تا هر چیزی کم ارزش یا بی ارزش وی را به هیجان آورده و مدیریت رفتاری وی را به دست گیرد.

آیات ۴۸ و ۴۹ سوره قلم حتی به انسان هشدار می دهد تا از شتاب در غضب نسبت به مردم پرهیز کنند حتی اگر این خشم و غضب در راستای رضا و خشنودی الهی باشد. به این معنا که حتی اگر انسان لازم است که نسبت به امری خشمگین شود و واکنش شدید از خود بروز دهد، لازم است تا این خشم به دور از هیجانات و عجله باشد. اصولا کسانی که به عجله واکنش نشان می دهند متاثر از خشم خویشتن هستند تا خشم الهی . از این روست که برای دست یابی به اخلاص عمل لازم است تا بر هیجانات شخصی کنترل یافته سپس اقدام به بروز خشم در مسیر تعالی و کمال کند. چنان که از عمل امیرمومنان (ع) این مطلب به خوبی آشکار و روشن می شود.

اصولا انسان این توانایی را دارا می باشد که خشم و غضب خویش را مهار نماید(آل عمران آیه ۱۳۴) بنابراین انسان مومن و معتدل کسی است که بتواند بر هیجانات نفسی خویش و احساسات و عواطف خود چیره شود و آن را مهار و مدیریت کند. خداوند در آیات ۱۳۳ تا ۱۳۶ سوره آل عمران، مهار خشم از سوی مومنان متقی و پرهیزگار را سب بهره مندی آنان از پاداش هایی چون بهشت و مغفرت و آمرزش الهی می شمارد.

عوامل مهار خشم و غضب

برای این که به مدیریت نفس و مهار خشم و غضب برسیم لازم است که به اموری توجه داشته باشیم که مرتبط با مدیریت و مهار نفس است؛ زیرا غضب و خشم جزو هیجانات و حالات نفسانی است و همه علل و عواملی که برای مدیریت و مهار نفس لازم است می بایست در این ارتباط نیز مورد استفاده و بهره برداری قرار گیرد.

چنان که معلوم است برای مهار نفس توجه به عوامل بینشی و نگرشی ضروری است. این گونه است که برای مدیریت نفس در حوزه خشم و غضب لازم است تا آدمی همواره خداوند را در نظر داشته باشد و کارهای خویش را برای رسیدن به تقرب الهی انجام دهد.

خداوند در آیات ۱۳۳ و ۱۳۴ سوره آل عمران ، تقوا را راهی برای فرو نشاندن غضب و گذشت خطاها و اشتباهات مردمان معرفی می کند و به آن توجه می دهد.

از دیگر عوامل مهار خشم می توان به عفو و گذشت خطاهای دیگران به هنگام خشم توجه داشت تا این گونه خشم تسکین یافته و مهار گردد.(شوری آیات ۳۶ و ۳۷) هم چنین توبه و بازگشت از کارهای ناپسند نیز عامل برای مدیریت خشم و غضب دیگران است که می بایست از آن بهره گرفت.(اعراف آیات ۱۵۰ تا ۱۵۳)

بی گمان تحریک عواطف و احساسات مادرانه و یا برادرانه نیز رهایی برای مدیریت و مها رخشم دیگران است که در آیات ۱۵۰ و ۱۵۴ سوره اعراف به آن توجه داده شده است.

احسان و بخشش از دیگر راه هایی که موجب می شود تا آدمی خشم و غضب خویش را مدیریت و مهار نماید و اجازه ندهد تا خشم و غضب او را از اعتدال رفتاری بیرون برد.(آل عمران ایه ۱۳۴)

به هر حال انسان اگر بخواهد خشم و غضب الهی که موجب انتقام و عقاب در دنیا و آخرت است بگیرد می بایست از هر گونه اعتقاد و باور باطل و یا رفتار ضد عقل و عقلا و شریعت پرهیز کند و در مسیر کمالی الهی حرکت نماید و نسبت به دیگران نیز مدارا کرده خشم خویش را مهار و کنترل کند و تنها برای خدا خشم گیرد و اگر مورد خشم دیگری است با توبه و بازگشت و درخواست عفو و گذشت آب بر آتش خشم وی بپاشد.

روزى یکى از خدمتکاران امام سجاد علیه السلام در موقع شستشوى سر و صورت آن حضرت، ظرف آب از دستش افتاد و سر امام علیه السلام را زخمى کرد. امام به او نگاهى کرد. او دریافت که امام ناراحت شده است. بلافاصله گفت: «والکاظمین الغیظ»، امام فرمود: من خشم خود را فرو بردم. او دوباره گفت: «والعافین عن الناس»، امام فرمود: ترا عفو کردم. او گفت: «واللّه یحبّ المحسنین» امام فرمود: تو در راه خدا آزاد هستى.

امام صادق‏ علیه السلام فرمود: هیچ بنده‏اى نیست که خشم خود را فرو ببرد، مگر آنکه خداوند عزّت او را در دنیا و آخرت فزونى بخشد. خداوند فرمود: «و الکاظمین الغیظ… و اللّه یحبّ المحسنین» این پاداش فروبردن آن خشم است.(ر. ک : تفسیر نور ، ذیل آیه ۱۳۴ آل عمران )