ماموستا عبدالسلام امامی ، با اشاره به صحبت‌های اخیر امام جمعه آزادشهر اظهار داشت: بی‌تردید جایگاه و پایگاه ائمه اطهار(ع) در میان اهل‌سنت به ویژه در میان مذهب شافعی بسیار ویژه است و امام شافعی به اهل‌بیت(ع)، عرض ارادت بسیاری داشته و در این راه متحمل زحمات فراوان و زندان و حتی تهدید به قتل شده است.
 
وی تصریح کرد: امام شافعی در اشعار خود و به صورت مکرر ارادت خود را نسبت به ائمه اطهار(ع) نشان داده و خداوند متعال در قرآن کریم فرموده که پیامبر(ص) در قبال همه فداکاری‌ها که برای امت خود نشان داده، چیزی جز علاقه به اهل‌بیت(ع) و سلاله پاک و مطهر خود طلب نکرده است.
 
امام جمعه مهاباد گفت: با توجه به اینکه اهل‌بیت(ع) در میان اهل سنت جایگاه ویژه‌ای دارند، هرگونه توهین و افترا نسبت به ائمه اطهار(ع) و اصحاب پیامبر(ص)، در مسیر دشمن حرکت کردن است و متاسفانه کسانی به این اقدامات دست می‌زنند که یا غافل و یا مزدور دشمن هستند.
 
وی تاکید کرد: بی‌تردید اگر مسلمانان دچار غفلت شوند دشمن آنان را غارت می‌کند و کسانی هم که متاسفانه این کارها را دانسته مرتکب می‌شوند آب در آسیاب دشمن می‌ریزند.
 
ماموستا امامی بیان کرد: امید است با توجه به اینکه تشیع و تسنن سال‌ها در کنار هم بدون اختلاف و با وحدت زندگی کرده‌اند در برنامه‌های تبعیضی ایجاد شده دشمن برای امت اسلامی گرفتار نشوند چون هر چند وقت یک بار، از سوی شیعه یا سنی توهین به مقدسات تکرار شده است.
 
وی افزود: امید است به وحدت جامعه اسلامی که مورد تاکید قرآن است عمل شده و همه در ایران اسلامی در مسیر وحدت اسلامی گام بردارند و در مقابل نقشه‌های دشمنان که گاهی توسط افراد نادان و کسانی که عالمانه وارد وادی تفرقه و تشتت شده، ایستادگی کرد و اجازه ندهیم که وحدت امت اسلامی به هیچ قیمتی دچار خدشه و آسیب شود.

رهبر معظم انقلاب اسلامی صبح امروز در دیدار جمعی از پرستاران و خانواده‌های شهدای مدافع سلامت، رفتار و سخنان حضرت زینب کبری (سلام‌الله‌علیها) را نشان‌دهنده و تجلّی عظمت و قدرت روحی، معنوی و عقلانی جنس زن خواندند و با تبیین ابعاد مختلف «ارزش پرستاری و سختی‌ها و تلخی‌های این شغل شریف»، تقویت جامعه پرستاری در زوایای گوناگون را مطالبه اصلی پرستاران برشمردند و تحقق این مطالبه منطقی را وظیفه مسئولان و ضرورتی برای حال و آینده کشور و جامعه دانستند.

ایشان با تبریک ولادت حضرت زینب(س) و روز پرستار به تک تک پرستاران و فعالان حوزه درمان و سلامت، گفتند: بانوی عظیم‌الشأن کربلا به همه بشریت و تاریخ اثبات کرده است که «زن» با وجود همه تلاش کوته‌فکرانِ گذشته و حال از جمله غربی‌های مستبد برای تحقیر زن، می‌تواند اقیانوس عظیمی از صبر و تحمل، و قله بزرگی از خردمندی و تدبیر باشد.

رهبر انقلاب صبر و بردباری حضرت زینب(س) در مقابل مصیبت‌ها را غیرقابل توصیف خواندند و افزودند: «ایستادگی و تحمل شهادت 18 نفر از عزیزان از جمله برادر بزرگوار و حجت خدا حضرت سیدالشهدا و دو تن از فرزندان حضرت زینب»، «صبر در مقابل اهانت‌های اراذل و اوباشی که آن بانوی باعزت خاندان رسول‌الله را مورد جسارت قرار می‌دادند»، «تحمل مسئولیت سنگین جمع‌آوری و اداره دهها زن و کودک داغدار و مصیبت‌زده» و «صبر زیبا در پرستاری از امام سجاد(ع)» جلوه‌هایی از عظمت روحی و معنوی حضرت زینب به‌عنوان یک زن است.

ایشان در تبیین رفتار خردمندانه و قدرت عقلانی آن بانوی بزرگ، به رفتار مدبرانه و سخنان شگفت‌انگیز حضرت زینب در مقابل حکّام جابر و یاوه‌گویی همچون ابن‌زیاد و یزید اشاره کردند و گفتند: آن اقتدار تاریخی، در مقابل مردم جای خود را به تبیین و سخنانی سرزنش‌بار می‌دهد که بعدها به یکی از عوامل قیام توّابین در کوفه منجر می‌شود.
رهبر انقلاب «جهاد روایت و تبیین» را از دیگر ابعاد خردمندی و تدبیر عمیق حضرت زینب برشمردند و افزودند: آن حضرت با روایت حقیقی، تأثیرگذار و ماندگارِ کربلا، فرصت نداد روایت دشمن بر واقعیت غلبه کند.

ایشان با تکرار تأکیدات گذشته خود درباره ضرورت روایت حقیقیِ «واقعیات جامعه، تاریخ انقلاب، دفاع مقدس و حوادث گوناگون 42 سال اخیر» گفتند: اگر این کار نشود که در موارد متعدد نشده است، دشمن روایت تحریف‌آمیز و دروغ خود را در افکار عمومی جاری، و با عوض کردن جای ظالم و مظلوم، اقدامات مستمر ظالمانه خود را توجیه می‌کند.

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در بخش دیگری از سخنانشان درباره ارزشهای پرستاری گفتند: نقطه اصلی این ارزشها، کمک به انسان نیازمند یعنی بیمار است که در همه مسائل، نیازمند توجه و یاریِ پرستار است.

رهبر انقلاب، پرستاری را موجب اجر مضاعف الهی دانستند و افزودند: ایجاد امنیت خاطر برای بیمار، نزدیکان بیمار و همه مردم از دیگر ارزشهای برجسته پرستاری است و جامعه پرستاری در واقع به گردن همه ملت حق دارد.

ایشان با اشاره به خوشحالی مستکبران عالم از رنج ملت ایران که در حوادثی نظیر «کمک به صدام برای بمباران شیمیایی و ایجاد درد عمیق و رنج جانکاه برای مردم شهرهای مرزی ایران» و نیز در مسائلی مانند «تحریم دارویی ملت ایران» کاملاً آشکار شده است، افزودند: با توجه به این واقعیات وقتی پرستاران، با تلاش و ایثار، لبخند بر لبان بیماران و نزدیکان‌شان می‌نشانند، در حقیقت در حال مجاهدت در مقابل استکبار کینه‌توز هستند که این کار، ارزش مضاعف جامعه پرستاری در ایران اسلامی است.

رهبر انقلاب در ادامه، طبیعت کار پرستاری یعنی «مشاهده درد و رنج بیماران و مراقبت شبانه‌روزی از آنان» را تلخ و سخت خواندند و گفتند: در بعضی از مقاطع مانند دوره دفاع مقدس و یا کرونا این سختی‌ها چند برابر شده است.

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای افزودند: همچنان‌که در دوران جنگ تحمیلی، پزشکان و پرستاران و امدادگران در زیر بمباران کار می‌کردند، در دوره کرونا نیز پرستاران با افزایش ساعات کار، کاهش مرخصی‌ها، حضور در بیمارستان در ایام تعطیلات نوروز، و مشاهده دردناک مرگ‌ومیر بیماران و همکاران، سختی‌هایی مضاعف، و خطر ابتلا به بیماری مهلک را تحمل کردند.

ایشان با تأکید بر اینکه ملت باید این سختی‌ها را درک و آنها را ارزش‌گذاری کند، حضور طیف‌هایی همچون دانشجویان، طلاب و جوانان برای کمک به پرستاران در دوره کرونا را از جمله حقایق درخشان برشمردند و افزودند: این تعهد و احساس مسئولیت که در مقاطع مختلفی همچون مبارزات دوران انقلاب و دفاع مقدس نیز بروز یافته بود، نشان‌دهنده هویت پرنشاط، پرتحرک و باوجدان ملت ایران است.

رهبر انقلاب، حرکت عظیم علمی کشور را نشانه و محصولی از این هویت رویش‌ساز دانستند و خاطرنشان کردند: قهرمانانی مانند شهیدان سلیمانی، فخری‌زاده و شهریاری از درون این حقیقت و هویت عظیم بیرون می‌آیند.

ایشان با اشاره به خلأ روایت هنری از سختی‌ها و دشواری‌های کار پرستاری، و زمینه‌ها و مایه‌های هنری فراوان برای پرداختن به این حوادث گفتند: هنرمندان مسئول و متعهد به میدان بیایند و این سرمایه عظیم فرهنگی را در قالب انواع هنرها به نمایش بگذارند.

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای سپس موضوع مطالبات پرستاران را مورد تأکید قرار دادند و گفتند: مطالبه اصلی پرستاران در یک جمله «تقویت جامعه پرستاری» است که ضرورتی برای حال و آینده کشور به‌شمار می‌رود.

ایشان افزودند: قضیه کرونا نشان داد که اگر جامعه پرستاری تقویت نشود، در بزنگاهها ضربه خواهیم خورد.

رهبر انقلاب، «اجرای قانون تعرفه‌گذاری خدمات پرستاری» را از جمله مطالبات مشخص پرستاران خواندند و با اشاره به تأکیدات سابق خود در این زمینه گفتند: این قانون 14 سال قبل تصویب شده اما متأسفانه تا روزهای آخر دولت قبل حتی آیین‌نامه‌های اجرایی آن تنظیم نشده بود که اصرار دارم در این دولت، وزارت بهداشت مسئله تعرفه‌گذاری را دنبال و اجرا کند.

«کمبود پرستار و لزوم تکمیل سرانه آن نسبت به تخت‌های بیمارستانی»، و «مسئله امنیت شغلی» دو مطالبه دیگری بود که رهبر انقلاب تحقق آنها را ضروری دانستند و گفتند: در برخی مقاطع از جمله در دوره کرونا فراخوان‌هایی برای کار پرستاری داده شده است اما با پرستاران قراردادهای کوتاه‌مدت بسته شده و پس از مدتی آنها را مرخص کرده‌اند در حالی که پرستار باید امنیت شغلی داشته باشد و نباید همچون کارگر فصلی به آن نگاه شود.

«بازسازی شبکه بهداشت کشور» و «توزیع عادلانه پزشک» دو موضوع دیگری بود که رهبر انقلاب در خصوص نظام سلامت بیان کردند.

ایشان با اشاره به آثار و دستاوردهای بسیار خوب نظام سلامت در دهه 60 و اوایل دهه 70 با تمرکز بر مقوله بهداشت و پیشگیری، خاطرنشان کردند: البته درمان لازم است اما پیشگیری بهتر از آن است و باید شبکه بهداشت، بازسازی و تقویت شود تا با هزینه کمتر، سلامت مردم بیشتر تأمین شود.

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، توزیع پزشک در مناطق مختلف را ناعادلانه دانستند و افزودند: درباره مسئله کمبود یا کافی بودن پزشک اظهارنظر نمی‌کنم اما توزیع پزشک در مناطق مختلف کشور عادلانه نیست که این مسئله باید مورد توجه قرار بگیرد.

رهبر انقلاب در پایان سخنانشان، توکل به پروردگار قادر یعنی کار و تلاش در عین اعتماد به وعده‌ی برکت و یاری الهی را در همه امور زندگی و کشور راهگشا خواندند و ابراز امیدواری کردند فردای ملت ایران بهتر از امروز آن باشد و خداوند، ملت ایران را در همه عرصه‌های مواجهه با دشمنان پیروز و سربلند سازد.

پیش از سخنان رهبر انقلاب اسلامی، دکتر عین‌اللهی ـ وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ـ با تقدیر از مجاهدت پرستاران و کادر درمان در 22 ماه مقابله با کرونا، به تولید واکسن کرونا در پنج مرکز علمی و تحقیقاتی داخلی و تأمین گسترده و تزریق بیش از 110 میلیون دوز واکسن اشاره کرد و گفت: تا امروز 74 درصد از مردم هر دو دوز و 86 درصد نیز یک دوز واکسن را دریافت کرده‌اند.

آقای عین‌اللهی همچنین رفع بنیادی دغدغه‌های جامعه پرستاری، کاهش هزینه‌های درمان، تقویت طرح پزشک خانواده و نظام ارجاع، حمایت از تولید داخلی دارو و تجهیزات ضروری، توسعه گردشگری سلامت و اجرای صحیح سیاست‌های افزایش جمعیت را از جمله اولویت‌های وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی برشمرد.

ناگفته پيداست كه تواضع و فروتني نقطه مقابل تكبر و فخرفروشي است و جدا سازي بحث هاي كامل اين دو از يكديگر مشكل يا غير ممكن است و لذا هم در آيات و روايات اسلامي و هم در كلمات بزرگان اخلاق اين دو به يكديگر آميخته شده است، نكوهش از يكي ملازم تمجيد و ستايش از ديگري است و ستايش از يكي همراه با نكوهش از ديگري مي‏باشد، درست مثل اينكه بحث هاي مربوط به ستايش و تمجيد از علم جداي از نكوهش از جهل نيست و نكوهش از جهل همراه ستايش علم است.
با اين حال مفهوم اين سخن آن نيست كه ما بحث هاي مربوط به تواضع را ناديده گرفته و به آنچه در بحث زشتي تكبر و استكبار گفتيم بسنده كنيم. بخصوص اينكه نسبت ‏بين تكبر و تواضع به اصطلاح نسبت ميان ضدين است نه وجود و عدم. هم تكبر يك صفت وجودي است و هم تواضع و هر دو در مقابل يكديگر قرار دارند، نه از قبيل وجود و عدم كه سخن از يكي الزاما همراه با نفي ديگري باشد.
در روايات اسلامي نيز به اين معني اشاره شده است از جمله از علي- عليه السلام - مي‏خوانيم: «ضادوا الكبر بالتواضع; به وسيله تواضع با تكبر كه ضد آن است مقابله كنيد». [1]
با اين اشاره به قرآن باز مي‏گرديم و آيات مربوط به مساله تواضع را گلچين كرده، مورد بررسي قرار مي‏دهيم(هر چند آياتي كه به كنايه يا به ملازمه به آن اشاره مي‏كند بيش از اينها است).
1- يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِينَ... (سوره‏مائده،آيه‏54)
2-وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الأرْضِ هَوْنًاوَإِذَاخَاطَبَهُمُالْجَاهِلُونَ قَالُواسَلامًا(سوره‏فرقان،آيه‏63)
3-  وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ  (سوره‏شعراء،آيه‏215)
ترجمه:
1- اي كساني كه ايمان آورده‏ايد! هر كس از شما، از آيين خود بازگردد(به خدا زياني نمي‏رساند;) خداوند به زودي جمعيتي را مي‏آورد كه آنها را دوست دارد و آنان(نيز) او را دوست دارند; در برابر مؤمنان متواضع، در برابر كافران سرسخت و نيرومندند.
2- بندگان(خاص خداوند) رحمان، كساني هستند كه با آرامش و بي تكبر بر زمين راه مي‏روند; و هنگامي كه جاهلان آنها را مخاطب سازند(و سخنان نابخردانه گويند)، به آنها سلام مي‏گويند(و با بي اعتنايي و بزرگواري مي‏گذرند).
3- (اي پيامبر) بال و پر خود را براي مؤمناني كه از تو پيروي مي‏كنند بگستر(و نسبت‏به آنها تواضع و مهرباني كن).
تفسير و جمع‏بندي
در نخستين آيه مورد بحث‏سخن از گروهي از مؤمنان به ميان آمده كه مشمول فضل و عنايات الهي هستند هم خدا را دوست مي‏دارند و هم محبوب پروردگارند.
يكي از اوصاف بارز آنها اين است كه در برابر مؤمنان متواضعند: (أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ) و در برابر كافران نيرومند و قوي هستند (أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِينَ).
«اذلة‏» جمع «ذلول‏» و «ذليل‏» از ماده «ذل‏» (بر وزن حر) در اصل به معني نرمي و ملايمت و تسليم است در حالي كه «اعزة‏» جمع «عزيز» از ماده «عزة‏» به معني شدت است، حيوانات رام را «ذلول‏» مي‏گويند چون ملايم و تسليمند و «تذليل‏» در آيه (وَ ذُلِّلَتْ قُطُوفُها تَذْليلا) اشاره به سهولت چيدن ميوه‏هاي بهشتي است.
گاه ذلت در مواردي به كار مي‏رود كه معني منفي دارد و آن در جايي است كه از سوي غير به انسان تحميل مي‏شود وگرنه در ماده اين لغت مفهوم منفي ذاتا وجود ندارد(دقت كنيد).
به هر حال آيه فوق دليل روشني بر اهميت تواضع و عظمت مقام متواضعين است، تواضعي كه از درون جان انسان برخيزد و براي احترام به مؤمني از مؤمنان و بنده‏اي از بندگان خدا باشد.
در دومين آيه باز اشاره به اوصاف برجسته و فضائل اخلاقي گروهي از بندگان خاص خداست كه در طي آيات سوره فرقان از آيه‏63 تا آيه 74 دوازده فضيلت‏بزرگ براي آنها ذكر شده است و جالب اينكه نخستين آنها همان صفت تواضع است، اين نشان مي‏دهد همان گونه كه «تكبر» خطرناك‏ترين رذائل است، تواضع مهمترين يا از مهمترين فضائل مي‏باشد، مي‏فرمايد:
«بندگان خاص خداوند رحمان كساني هستند كه با آرامش و بي تكبر بر زمين راه مي‏روند» (وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الأرْضِ هَوْنًا)
«هون‏» مصدر است و به معني نرمي و آرامش و تواضع است و استعمال مصدر در معني اسم فاعل در اينجا به خاطر تاكيد است، يعني آنها چنان آرام و متواضعند كه گويي عين تواضع شده‏اند و به همين دليل در ادامه آيه مي‏فرمايد: « هَوْنًاوَإِذَاخَاطَبَهُمُالْجَاهِلُونَ قَالُواسَلامًا; و هنگامي كه جاهلان آنها را مخاطب سازند(و سخنان نابخردانه گويند)، به آنها سلام مي‏گويند(و با بي اعتنايي و بزرگواري مي‏گذرند)».
و در آيه بعد از آن سخن از تواضع آنها در برابر ذات پاك خداست مي‏فرمايد: « وَ الَّذينَ يَبيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِياما; آنها كساني هستند كه شبانگاه براي پروردگارشان سجده و قيام مي‏كنند(و به بندگي و عبادت مي‏پردازند)».
«راغب‏» در كتاب «مفردات‏» مي‏گويد: «هون‏» دو معني دارد يكي از آنها خضوع و نرمشي است كه از درون جان انسان بجوشد كه اين شايسته ستايش است(سپس به آيه مورد بحث اشاره مي‏كند) و در حديث نبوي آمده است المؤمن هين لين.[2] دوم خضوع و تذللي است كه از سوي ديگري بر انسان تحميل شود و او را خوار كند.
ناگفته پيداست كه منظور از (الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الأرْضِ هَوْنًا) اين نيست كه فقط راه رفتن آنها متواضعانه است، بلكه منظور نفي هرگونه كبر و خودخواهي است كه در تمام اعمال انسان و حتي در كيفيت راه رفتن كه ساده‏ترين كار است آشكار مي‏شود، زيرا ملكات اخلاقي هميشه خود را در لا به لاي گفتار و حركات انسان نشان مي‏دهند تا آنجا كه در بسياري از مواقع از چگونگي راه رفتن انسان مي‏توان به بسياري از صفات اخلاقي او راه برد.
آري عباد الرحمن (بندگان خاص خدا) نخستين نشانشان همان تواضع است، تواضعي كه در تمام ذرات وجودشان نفوذ كرده و حتي در راه رفتن آنها آشكار است و اگر مي‏بينيم خداوند در آيه‏37 سوره اسراء به پيامبرش دستور مي‏دهد « وَلا تَمْشِ فِي الأرْضِ مَرَحًا; روي زمين با تكبر راه مرو» منظور فقط راه رفتن نيست‏بلكه هدف، تواضع در همه كار است كه نشانه بندگي و عبوديت‏خداست.
در سومين آيه روي سخن رابه پيامبر- صلي الله عليه و آله - كرده،مي‏فرمايد:«بال و پر خود را براي مؤمناني كه از تو پيروي مي‏كنند پايين بياور و(تواضع و محبت كن); وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ  »
«خفض‏» بر وزن «خشم‏» در اصل به معني پايين آوردن است و «جناح‏» به معني بال مي‏باشد. بنابراين «و اخفض جناح‏» كنايه از تواضع آميخته با محبت است، همان‏گونه كه پرندگان هرگاه مي‏خواهند به جوجه‏هاي خود اظهار محبت كنند بال و پر خود مي‏گسترانند و آنها را زير بال و پر مي‏گيرند تا هم در برابر حوادث احتمالي مصون بمانند و هم از تشتت و پراكندگي حفظ شوند، پيامبر اسلام- صلي الله عليه و آله - نيز مامور بود بدين گونه مؤمنان را زير بال و پر خود بگيرد!
اين تعبير بسيار ظريف و پر معني نكات مختلفي را در عبارت كوتاهي جمع كرده است.
جايي كه پيامبر مامور به تواضع آميخته با محبت در برابر مؤمنان باشد تكليف افراد امت روشن است چرا كه پيغمبر سرمشق و الگو و «اسوه‏» براي همه امت است.
شبيه همين تعبير در آيه 88 سوره حجر نيز آمده است آنجا كه مي‏فرمايد: وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ للْمُؤْمِنِينَ
كه باز مخاطب در آن شخص پيامبر است و مامور مي‏شود براي مؤمنان «خفض جناح‏» و تواضع آميخته با محبت داشته باشد.
شبيه اين تعبير با اندك تفاوتي در مورد فرزندان در مقابل پدران و مادران در سوره «اسراء» آمده، آنجا كه مي‏فرمايد: «وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَة; بال هاي خود را در برابر آن دو(پدر و مادر) از محبت و لطف فرود آر(و تواضعي آميخته با احترام و محبت در برابر آنان داشته باش)».
از مجموع آنچه در آيات فوق آمده به خوبي استفاده مي‏شود كه قرآن مجيد نه تنها تكبر و استكبار را مورد مذمت قرار داده، بلكه نقطه مقابل آن يعني تواضع و فروتني را با تعبيرات گوناگون مورد تمجيد قرار داده است.
پي نوشت ها:
[1] . تصنيف غررالحكم، شماره 5148، صفحه‏249 و شرح غررالحكم، صفحه 232، شماره 5920.
[2] . كنزالعمال، حديث 690.

امام (علیه السلام) در خطبه نخست نهج البلاغه که سخن از خلقت آسمان و زمین، آدم و اهمیت قرآن است، در فرازی به حج می‌پردازند که پیام ویژه آن می‌تواند این باشد که حج بیت الله الحرام عصاره اسلام و دربرگیرنده مسائل مهم فردی، اجتماعی، تربیتی، اخلاقی و سیاسی این دینِ خاتم است. از همین رو حضرت در آغازین خطبه خود سخن از وجوب حج به میان آورده و با تعابیر گویا و دقیق، مسلمانان جهان را به انجام این فریضه بزرگ تشویق می‌کنند:

"وَ فَرَضَ عَلَیْكُمْ حَجَّ بَیْتِهِ الْحَرَامِ الَّذِی جَعَلَهُ قِبْلَةً لِلْأَنَامِ ... ".
"و خداوند حج خانه محترمش را بر شما واجب کرد، همان خانه‌ای که آن را برای مردم قبله قرار داد".
 
فروتنی در برابر عظمت خداوند و اعتراف به عزت او
انسان به دلیل بهره‌مندی از مواهب فراوان زندگی و سرگرمی با زن و فرزند، اموال و مقامات مناصبِ دنیایی، از هویتِ واقعی خود غافل شده و ابراز استغنا و استکبار می‌کند. خداوند متعال با تشریع بسیاری از عبادات و مناسک، به ویژه فریضه بزرگ حج، به تربیت انسان می‌پردازد و او را با مناسک و عباداتی که حاوی نشانه‌های تواضع و فروتنی است، پرورش می‌دهد. اعمالی مانند احرام و کندن تمام لباس و زر و زیور قناعت کردن به دو تکه پارچه احرام، طواف خانه خدا، سعی و صفا و مروه و وقوف در بیابان عرفات، مشعر و منا و تراشیدن موی سر و ذبح قربانی و ... همه و همه آموزنده تواضع و فروتنی در برابر عظمت پروردگارند و به راستی بت‌های غرور و تکبر و نخوت را در درون کعبه جان انسان در هم می‌شکند. به همین دلیل امام علی (علیه السلام) می‌فرمایند:

" ... وَ جَعَلَهُ سُبْحَانَهُ عَلَامَةً لِتَوَاضُعِهِمْ لِعَظَمَتِهِ وَ إِذْعَانِهِمْ لِعِزَّتِهِ ... ".1
" ... خداوند سبحان، حج را علامت فروتنی آن‌ها در برابر عظمتش و نشانه‌ای از اعترافشان برای عزتش قرار داد ... ".

فلسفه وجود سختی در حج
خداوند حج را با انواع سختی‌ها قرین نموده است. دوری راه، نامناسب بودن جو و مکان، طولانی بودن فرائض، وجوب اعمالی خاص با شرایطی ویژه و ... از دشوارهایی هستند که آدمی با آن در ایام حج روبه روست. اما این همه، نه تنها شوق مسلمین به انجام این فریضه را کم نمی‌کند بلکه روز به روز بر مشتاقان آن افزوده خواهد شد.

امام علی (علیه السلام) در بیانی بسیار زیبا و دلنشین فلسفه وجوب این دشواری‌ها را این‌گونه بیان می‌دارند:

"آیا مشاهده نمى‏كنید كه همانا خداوند سبحان، انسان‏هاى پیشین از آدم (علیه السّلام) تا آیندگان این جهان را با سنگ‏هایى در مكّه آزمایش كرد كه نه زیان مى‏رسانند، و نه نفعى دارند، نه مى‏بینند، و نه مى‏شنوند؟ این سنگ‏ها را خانه محترم خود قرار داده و آن را عامل پایدارى مردم گردانید. سپس كعبه را در سنگلاخ‏ترین مكان‏ها، بى‏گیاه‏ترین زمین‏ها، و كم فاصله‏ترین درّه‏ها، در میان كوه‏هاى خشن، سنگریزه‏هاى فراوان، و چشمه‏هاى كم آب، و آبادى‏هاى از هم دور قرار داد، كه نه شتر، نه اسب و گاو و گوسفند، هیچ كدام در آن سرزمین آسایش ندارند.

سپس آدم (علیه السلام) و فرزندانش را فرمان داد كه به سوى كعبه برگردند، و آن را مركز اجتماع و سر منزل مقصود و باراندازشان گردانند، تا مردم با عشق قلب‏ها، به سرعت از میان فلات و دشت‏هاى دور، و از درون شهرها، روستاها، درّه‏هاى عمیق، و جزایر از هم پراكنده دریاها به مكّه روى آورند، شانه‏هاى خود را بجنبانند، و گرداگرد كعبه لا اله الا اللّه بر زبان جارى سازند، و در اطراف خانه طواف كنند، و با موهاى آشفته، و بدن‏هاى پر گرد و غبار در حركت باشند. لباس‏هاى خود را كه نشانه شخصیّت هر فرد است درآورند، و با اصلاح نكردن موهاى سر، قیافه خود را تغییر دهند، كه آزمونى بزرگ، و امتحانى سخت، و آزمایشى آشكار است براى پاكسازى و خالص شدن، كه خداوند آن را سبب رحمت و رسیدن به بهشت قرار داد.

اگر خداوند خانه محترمش، و مكان‏هاى انجام مراسم حج را، در میان باغ‏ها و نهرها، و سرزمین‏هاى سبز و هموار، و پردرخت و میوه، مناطقى آباد و داراى خانه‏ها و كاخ‏هاى بسیار، و آبادى‏هاى به هم پیوسته، در میان گندمزارها و باغات خرّم و پر از گل و گیاه، داراى مناظرى زیبا و پر آب، در وسط باغستانى شادى آفرین، و جادّه‏هاى آباد قرار مى‏داد، به همان اندازه كه آزمایش ساده بود، پاداش نیز سبك‏تر مى‏شد.

اگر پایه ‏ها و بنیان كعبه، و سنگ‏هایى كه در ساختمان آن به كار رفته از زمرّد سبز، و یاقوت سرخ، و داراى نور و روشنایى بود، دل‏ها دیرتر به شك و تردید مى‏رسیدند، و تلاش شیطان بر قلب‏ها كمتر اثر مى‏گذاشت، و وسوسه‏هاى پنهانى او در مردم كارگر نبود. در صورتى كه خداوند بندگان خود را با انواع سختى‏ها مى‏آزماید، و با مشكلات زیاد به عبادت مى‏خواند، و به اقسام گرفتارى‏ها مبتلا مى‏سازد، تا كبر و خودپسندى را از دل‏هایشان خارج كند، و به جاى آن فروتنى آورد، و درهاى فضل و رحمتش را به رویشان بگشاید، و وسایل عفو و بخشش را به آسانى در اختیارشان گذارد".

شیطان همواره سعی در تشکیک در قلوب اهل ایمان دارد، از آنجا که خانه خدا نیز برای امتحان و آزمایش بندگان بنا شده است، این وسیله امتحان می‌بایست هر چه ممکن است مۆثر و فعالیت در اطراف خانه توحید بیش از سایر نقاط باشد، تا آنان که ایمانشان ضعیف و دنباله‌رو شیطان هستند و خدا را فراموش می‌کنند، از اهل ایمان راستین جدا گردند. اما در این حرم امن، چنان روح توحید حاکم می‌گردد و لطف و رحمت خداوند متبلور می‌شود که شیطان را عاجز می‌کند. به گونه‌ای که از نبی مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله) منقول است که: "هیچ روزی شیطان کوچک‌تر، خردتر، زبون‌تر و خشمکین‌تر از روز عرفه دیده نشده است". و این نیست مگر به این جهت که مهربانی و گذشت و آمرزش خدا، گناهان بزرگ را مورد عفو و غفران قرار می‌دهد.

از این روست که امام علی (علیه السلام) در مضرات ترک حج می‌فرمایند:
"وَاللّهَ اللّهَ فِی بَیْتِ رَبِّکُمْ، لاَ تُخَلُّوهُ مَا بَقِیتُمْ، فَإنَّهُ إنْ تُرِکَ لَمْ تُنَاظَرُوا".2

"خدا را، خدا را، درباره خانه پرودرگارتان، تا هستید آن را خالی مگذارید؛ زیرا اگر کعبه خلوت شود، مهلت داده نمی شوید".

نامه 47 نهج البلاغه وصیّتنامه بسیار مهمّ حضرت است که ایشان پس از ضربت خوردن از شقی‌ترین مردم، در ماه رمضان سال 40 هـ.ق در بستر شهادت به امام حسن و امام حسین (علیهماالسلام) بیان فرمودند. در جمله فوق که قسمتی از وصیتنامه و سفارش به خانه خدا و حج می باشد، امام (علیه السلام) از آثار مهمّ ترک حج و تضعیف این مراسم را، از میان رفتن پشتیبان و غلبه دشمن درونی و بیرونی می‌داند.
 
نتیجه

حج از مهم‌ترین فرائضی است که بر مسلمین قرار داده شده است. ائمه (علیهم السلام) به طرق گوناگون بر اهمیت و جایگاه آن تأکید داشته‌اند و در این میان نهج البلاغه به عنوان برادر قرآن مستثنا نیست. کلمات و سخنان فراوانی از مولا علی (علیه السلام) در نهج البلاغه گزارش شده است که اهمیت و ضرورت این فریضه را در اسلام بیان می‌دارد. ایشان حج را وسیله‌ای برای آزمون بندگی و عبودیت دانسته تا مردم فروتنی و تواضع خویش را بر خداوند سبحان به اثبات رسانند.

اکنون که در هنگامه ایام حج قرار گرفته‌ایم امید حاجیان محترم قدر لحظه لحظه این سفر معنوی را داشته و ره‌توشه‌ای نیکو برای خود و هم‌وطنانشان به ارمغان آوردند. حجکم مقبول، سعیکم مشکور
 
پی نوشت ها:
[1]. نهج البلاغة (للصبحی صالح)، ص 45.
2. نهج البلاغة (للصبحی صالح)، ص 421.
منابع:
مقاله "حج در نهج البلاغه"، رضا کریمی واقف.
مقاله "اسرار و معارف حج"، محمد حسین کوشکک.

یکی‌ از واجبات بزرگ الهی که خداوند متعال به صراحت در قران از آن یاد شده، حج است: «ولله علی الناس حج البیت من استطاع الی الله سبیلا» خدای متعال می‌فرماید برای خدا بر عهده مردم است که حج خانه او را به جا بیاورند، البته آنهایی که استطاعت داشته باشند و راهی که به سمت حج گذاشتند را پیدا کنند. کلمه حج در زبان عربی یعنی قصد کردن. حجّ یعنی قصد کرد. برای همین در این آیه شریفه می‌فرماید " والله و علی الناس حج فی البیت یعنی قصد کردن خانه خدا. بعد این کلمه به صورت یک اصطلاح شرعی درآمد، به این صورت که حج یعنی آن عملی که در ماه ذی الحجة حاجیان در سرزمین مکه انجام می‌دهند. در‌ مواقف و مشاعری وقوف کنند و اعمالی را انجام دهند.

حج یکی از واجبات بزرگ خداست فضیلت‌های عظیمی برای حج بیان شده است. در کتاب شریف کافی مرحوم کلینی روایتی را نقل می‌کنند که وجود مبارک امام صادق (ع) فرمودند: هر کس یک بار خانه خدا را طواف کند خدای متعال شش هزار حسنه برای او می‌نویسد، شش هزار گناه را از او پاک می‌کند و شش هزار درجه او را بالا می‌برد و شش هزار گرفتاری و حاجت از او برآورده می‌کند که البته این اعداد هم هر کدام در فرهنگ روایات معنای خاص خود را دارند یا منظور کثرت است و یا اینکه اسراری پشت این اعداد نهفته است و معانی خاصی باید برای آنها در نظر گرفت. البته در ذیل روایت هم ادامه‌ای دارد که خواندنی است؛ علی ایها الحال یک طواف به گرد خانه چنین عظمتی برای طواف کننده به همراه می‌آورد.

یا در روایت دیگری از وجود مبارک امام صادق (ع) داریم که از پدرشان نقل فرمودند که پدرم همیشه می‌فرمودند‌ کسی که حج این خانه را بجا بیاورد یا عمره بجا بیاورد، کبر را کنار بگذارد. بعد کبر را توضیح دادند که هر کس بدون کبر و غرور حج این خانه را بجا آورد از گناهانش بیرون می‌رود مانند روزی که از مادر متولد شده. خدای متعال اینگونه او را پاک می‌کند.در روایت دیگری از کتاب شریف کافی امام صادق (ع) فرمودند: حج و عمره دو بازارند از بازارهای آخرت که در اینها مومن می‌تواند تجارت کند متاع دنیایی را بدهد، متاع آخرتی دریافت کند.

کسی که ملازم حج عمره باشد، در ضمانت خدا قرار می‌گیرد. خدا ضامن اوست. خدا امر او را برعهده می‌گیرد اگر زنده‌ بماند، او را به‌ خانواده اش بر می‌گرداند و اگر از دنیا برود او را وارد بهشت می‌کند. یعنی اگر کسی در این راه از دنیا رفت، پاداش او بهشت است. بهر حال این روایات، عظمت حج و‌ عمره را نشان می‌دهند.

حج ویژگی‌های خاص و اسراری باطنی دارد؛ البته همه عبادات اسرار باطنی دارند، اما در بعضی عبادات مثل حج این اسرار باطنی خیلی آشکار است.‌ بنای خانه کعبه به دست حضرت آدم (ع)‌ بود. در روایتی در کتاب شریف علل الشرایع آمده است. همانطور که می‌دانید وقتی عبدالله بن زبیر حاکم مکه شد و حکومت مکه را در زمان بنی امیه به دست گرفت، یزید لشگری فرستاد که با او بجگند. لشگر تا پشت دروازه‌های مکه با منجنیق آمدند کعبه را نیمه ویران و نیمه خراب کردند. بعد در همان واقعه یزید مرد و این لشگریان حصین بن نمیر که برای جنگ با عبدالله بن زبیر‌ آمده بودند خیلی ترسیدند. گفتند این عذاب خدا بود که ما کعبه را خراب کردیم و یزید مرد. لشگر‌ وارد مکه نشد و برگشت. عبدالله بن زبیر که خانه کعبه را نیمه خراب دید دستور داد، همه آن را خراب کنند. تمام کعبه را خراب کردند. بعد گفت حالا کعبه را از نو بسازید.

حج ویژگی‌های خاص و اسراری باطنی دارد؛ البته همه عبادات اسرار باطنی دارند، اما در بعضی عبادات مثل حج این اسرار باطنی خیلی آشکار است

کعبه را خیلی بزرگتر از اندازه خودش ساخت و دو درب برای آن قرار داد، یک درب برای ورود و یک درب برای خروج. چند سالی اینها حاکم بودند تا حجاج بن یوسف که از طرف بنی مروان مامور بود دولت زبیر را ساقط کند. او آمد و عبدالله بن زبیر را کشت و مکه را تصرف کرد و سپس سراغ خانه کعبه آمد. گفت این خانه، خانه‌ای که عبدالله بن زبیر ساخته، کعبه اصلی نیست. خانه کعبه را خراب کرد تا از نو بسازد وقتی خراب کرد به این صرافت افتاد که حالا اندازه‌های کعبه چگونه است گوشه‌های کعبه کجاست‌ کجا را باید درست کند. در کتاب علل الشرایع روایتش آمده است. گفتند‌ حیران شد از این و‌ آن سوال کرد که چه کار کند. گفتند یک نفر هست که می‌تواند به تو کمک کند و او علی بن الحسین، امام سجاد (ع) است که از حضرت درخواست کردند بیایند و به بنای کعبه کمک کنند. حضرت وقتی تشریف آوردند این صحنه را دیدند که کعبه را خراب کردند اول گریستند بعد فرمودند:‌ خانه همه پیغمبران را خراب کردی خانه همه اوصیا را خراب کردی! بعد دستور دادند هرکس هر سنگی از کعبه برده را برگرداند. مردم برای تبرک سنگ‌ها را برده بودند.‌

بعد دستور دادند‌ چهار نقطه در مسجد الحرام همان اطراف کعبه حفر کنید. حفر کردند به سنگ‌های خیلی خاصی رسیدند که شکل و شمایل آنها با سنگ‌های زمینی متفاوت بود. حضرت فرمودند اینها حدود کعبه است روی این چهار سنگ بنا کنید به این ترتیب خانه کعبه را بسازید. این سنگ ها، سنگ‌هایی است که خدا از بهشت فرستاد وقتی که حضرت آدم‌ خانه کعبه را بنا کرد، روی همان قاعده خانه کعبه ساخته شد. حتی تا امروز هم خانه کعبه است. گویا آن پایه‌های اصلی اش همانی است که وجود مباک امام سجاد (ع) در آن ماجرا بنا گذاشتند و بعد از او دیگر کعبه از اساس ویران نشد. خود این واقعه نشان می‌دهد که اساس این خانه، اساس ویژه‌ای است که از عالم بالا و از بهشت است.

یکی دیگر از اسراری که در مورد کعبه بیان شده است، در مورد خود حج است که در سوره مبارکه حج خطاب به حضرت ابراهیم می‌خوانیم: در بین مردم ندای حج بده اذان حج بگو. در روایت داریم حضرت ابراهیم (ع) بر سنگی ایستادند و اذان حج گفتند در کتاب شریف علل الشرایع روایتش هست که همه انسان‌ها در ارحام مادرانشان و در اسلاب پدارانشان هم که بودند، صدای اذان حج را شنیدند و پاسخ دادند. بعضی‌ها‌ یک بار لبیک گفتند بعضی دوبار بعضی اصلا لبیک نگفتند.‌ در آن روایت می‌فرماید‌ آنهایی که یک بار لبیک گفتند یک بار به حج مشرف می‌شوند آنهایی که دوبار لبیک گفتند دوبار به حج مشرف می‌شوند انهایی که کوتاهی کردند لبیک نگفتند به حج مشرف نمی‌شوند مگر اینکه در عالم دنیا کوتاهی خودشان را جبران کنند و به ندای حضرت ابراهیم لبیک بگویند. اینها اسرار فوق العاده‌ای است که در حج وجود دارد‌ و مفصلا در روایات ما و در کتب بزرگان به آنها اشاره شده است. در ادامه همان آیه‌ می‌فرماید: بیایند حج بگذارند تا به منافعی برسند. منافع حج هم خیلی ویژه‌ است.

اولین منفعت حج همین معنویت، روح پاک و آن عظمتی است که انسان در آن سرزمین احساس می‌کند. همه آنهایی که مشرف شدند آن عظمت معنوی حج را احساس کردند. آن حالت فوق العاده‌ای که به انسان دست می‌دهد و حاجیان که برمی گردند هر کدام یک نورانیتی با خود می‌آوردند و صفا و معنویتی به شهر و کشور و امت خود تزریق می‌کنند. علاوه بر اینکه خود نیز به عالی ترین درجات به بالاترین ثواب‌ها دست پیدا می‌کنند. علاوه بر این خاصیت مهم فردی، حج خاصیت مهم اجتماعی هم دارد؛‌ امت اسلام از رنگ‌های مختلف و نژادهای مختلف به نام دین به نام نبی مکرم اسلام، گرد این خانه جمع می‌شوند و با هم ارتباط برقرار می‌کنند و همدیگر را می‌بینند و در‌ این کنگره عظیم، چند میلیون مسلمان که نماینده کل امت اسلام هستند،‌ حضور دارند. یک فایده سوم هم می‌شود برای حج برشمرد و آن عبارت است از نمایش قدرت مسلمانان.

یعنی اگر این چند میلیون مسلمانی که آنجا جمع می‌شوند قدرت و عظمت خود را به دنیا و به کفار و مشرکین نشان بدهند رعبی در در آنها خواهند انداخت که قران می‌فرماید: دشمن خدا و دشمن خود را بترسانید.‌ یکی از راه‌ها همین نشان دادن عظمت مسلمین در حج است که به خاطر بعضی از حاکمان بی لیاقت و مزدوری که بر سر بعضی کشورهای اسلامی حاکم اند نمی‌شود از همه این منافع امروز استفاده کرد، اما این خاصیتی است که خدا در حج قرار داده و ما می‌توانیم از آن استفاده کنیم. اگر‌ امت اسلام از زیر سلطه حاکمان بی کفایت و ترسویی که اجازه نمایش قدرت سیاسی مسلمانان را در حج نمی‌دهند،‌ رها شود آنها خواهند دید‌ که این حج چه عظمت و قدرتی در مسلمانان ایجاد می‌کند.

اما نکته آخر اینکه ذیل همین آیه آمده است: بعداز اینکه قربانی کردند باید آلودگی‌های خود را پاک کنند و نذر خود را ادا کنند به گرد خانه بچرخند. اینها مناسک حج است و به تفصیل توضیح داده شده که بعد از مشاعر چگونه باید حلق یا تقصیر کرد. بعد طواف زیارت بجا آورد و طواف نسا و تا آخر. در توضیح این آیه گفته شده است: ناخن بگیرند و سبیل کوتاه کنند، شارب را کوتاه کنند. یکی از اصحاب حضرت آمد خدمت امام صادق (ع) عرض کرد که معنای لیقضوا تفثهم چیست حضرت فرمودند همین که ناخن هایشان را بگیرند و سبیل خود را کوتاه کنند. راوی گفت ضریح محاربی که یکی از اصحاب خاص امام صادق بود برای ما روایت کرد که شما فرمودید: لیقضو تفثهم، یعنی لقاء الامام؛ یعنی به ملاقات امام خود بروند. این باطن آیه‌ است که بعد از انجام مناسک حج باید به ملاقات امام بروید، لذا در روایت داریم که آنچه حج را کامل می‌کند، ملاقات با امام است که در زمان ائمه معصومین مردم و شیعیان بعد از ادای مناسک حج به زیارت امام حی در مدینه می‌رفتند و بعد از این دوران در دوران غیبت هم یکی از اموری که مومنین در سرزمین مکه و مدینه دنبال آن هستند این است که به گونه‌ای خود را به امام زمان (ع) نشان بدهند و به نحوی از انحا حج خود را با لقای امام کامل کنند.

 وجود مبارک امام باقر (ع) بعد از طواف نشسته بودند و به حاجیان نگاه می‌کردند بعد به اصحابشان رو کردند و فرمودند: در جاهلیت اینگونه طواف می‌کردند، این طواف در جاهلیت هم بود. بعد حضرت فرمودند درحالی که دستور داده شده‌ است دور این سنگ‌ها بچرخید، بعد نزد امام خود بیایید، نزد ما اهل بیت بیایید و ولایت و اطاعت خود را نسبت به ما اهل بیت ابراز کنید.

یکی از فلسفه‌های بزرگ‌ و از اهداف بزرگ حج که خدا در این فریضه قرار داده است، تقویت ولایت الهی است. اینکه انسان خود را به دامن امام (ع) برساند. آنهایی که به سرزمین مکه مشرف هستند، باید تمام تلاش آنها این باشد که به نحوی از انحا این مناسک را که انجام می‌دهند،‌ به امضای امام زمان برسانند، چون آن سرزمین خانه امام زمان است‌ و امام زمان در حج حضور دارند. هر حجی با وجود امام معصوم معنا پیدا می‌کند. مسلمانان باید خود را به امام خودشان برسانند.

انتظار ظهور امام زمان نياز به مقدماتي دارد که گاهي از اين مقدمات به بايسته‌هاي انتظار تعبير مي‌شود و به يقين مراعات نکردن اين بايسته‌ها به اصل انتظار صدمه وارد خواهد کرد و يک منتظر زماني به واقع در انتظار است که به اين مقدمات و بايسته‌ها عمل کند و خود را به طور کامل براي ظهور مهيا سازد. مراعات نکردن و پي نبردن به کنه چنين بايسته‌هايي را مي‌توان از خطرات و صدمه‌ها و آسيب‌هاي يک جامعه دانست و تنها راه درمان اين دردها، توجه کردن و شناخت اين مقدمات و عملي ساختن آن‌ها در زندگي است.

براي آماده شدن به ظهور مي‌توان بايسته‌هايي را مد نظر قرار داد و اين بايسته‌ها عبارتند از:

1. شناخت امام

بايد زمينه سازان ظهور ـ که همان ياران حضرت مهدي هنگام ظهور هستند ـ امام خويش را به بهترين وجه بشناسند و اين شناخت آگاهانه در تمامي وجودشان رسوخ کرده باشد. زيرا زمينه سازي براي ظهور آن حضرت، بدون شناخت آن بزرگوار امکان‌پذير نخواهد بود. در روايات فراواني بيان شده است:

مَنْ مَاتَ وَلَمْ يَعرِفْ اِمامَ زَمانِهِ ماتَ مِيتَةً جَاهِليَّةً؛ هر که بميرد وامام زمان خويش رانشناسدبه مرگ جاهلي خواهد مرد.(کلینی ، 1365: 1/376)

امام صادق  با تأکيد بر اين مطلب، شيعيان را به شناخت خداوند، پيامبر و حجّت‌هاي الهي فرا خوانده و از جمله دعاهاي دوران غيبت را اين‌گونه توصيه فرموده است:

«اَللّهُمَّ عَرِّفْني نَفْسَکَ فَاِنَّکَ اِنْ لَم تُعَرِّفْني نَفْسَکَ لَمْ اَعْرِفْ نَبِيَّکَ، اَللَّهُمَّ عَرِّفْني رَسُولَکَ فَاِنَّکَ اِنْ لَمْ تُعَرِّفْني رَسُولَکَ لَمْ اَعْرِفْ حُجَّتَکَ، اَللَّهُمَّ عَرِّفْني حُجَّتَکَ فَاِنَّکَ اِنْ لَمْ تُعَرِّفْني حُجَّتَکَ ضَلَلْتُ عَنْ ديني» (خداياا خودت را به من بشناسان و گرنه پيامبرت را نخواهم شناخت» (خدايا پيامبرت را برايم بشناسان وگرنه حجتت را نخواهم شناخت؛ خدايا حجتت را برايم بشناسان و گرنه از دينم گمراه مي‌شوم).(کلینی ، 1365: 1/337)

بنابراين منتظر واقعي بايد آن چنان شناختي از امام زمان داشته باشد که از امتحان‌هاي الهي در عصر غيبت سربلند بيرون آيد. زيرا که نشناختن امام و حجت الهي برابر با انحراف و به گمراهي کشيده شدن از دين معرفي شده است و به حقيقت چنين است، چرا که دين را جز از مسير اهل‌بيت نتوان شناخت و جز با پيروي از قرآن همراه با تفسير ائمه هدي نتوان به آن عمل نمود، پس نشناختن امام منجر به نشناختن دين و در نتيجه عمل نکردن به آن و نرسيدن به کمال و سعادت خواهد انجاميد.

2. وفا به عهد و پیمان

يکي ديگر از مقدمات و بايسته‌هاي انتظار وفا به عهد و پيمان است و کسي که در مسير اهل‌بيت قرار نگيرد، عهد الهي را نقض کرده است. و اگر کسي به عهد و پيمان الهي عمل کند که همان ايمان به ولايت وامامت و عمل به دستورات خداوند متعال در عصر غيبت مي‌باشد، آن وقت مي‌تواند خود را از منتظران حقيقي و راستين حضرت بقيه الله الاعظم ارواحنا له الفداء بداند و بر همين اساس که حضرت ولي عصر در توقيعي که خطاب به شيخ مفيد؛ صادر فرموده‌اند، بيان داشته‌اند که:

ولو کان أشياعُنا، وفَّقَهم اللهُ لِطاعَته، عَلي اجتماعٍ من القُلوبِ في الوفاءِ بالعهد عليهم، لَما تَأخَّر عَنهُم اليمنُ بِلقائنا ولتعَّجلَتْ لهم السعادةُ بمشاهدتنا علي حقّ المعرفة وصِدقِها منهم بنا، فما يَحبسُنا عَنهم إلاّ ما يَتصلُ بِنا ممّا نُکرِهُ ولا نُؤثره مِنهم...؛ اگر شيعيان ما ـ که خداي‌شان بر انجام طاعات موفق بدارد ـ در وفا کردن به عهد ما همدل و يکنوا بودند، در يمن لقاي ما دچار تأخير نمي‌شدند و سعادت ديدارِ توأم با معرفت ما، به سوي‌شان مي‌شتافت؛ چيزي جز آن چه از ايشان به ما مي‌رسد و از آنان نمي‌پسنديم، ما را از ايشان جدا نکرده است... .(صدوق ، 1395ق: 1/319)

مهمترين عهد و پيمان‌ها که شيعيان بايستي به آن وفادار بمانند، عبارتند از:

   يک: تلاش در جهت پيروي از امامان و دوستي با دوستان ائمه اطهار و بيزاري جستن از دشمنان آن‌ها.

   دو: بي‌تفاوت نبودن در مقابل بدعت‌ها و انحراف‌ها در دين و رواج منکرات و زشتي‌ها در سطح جامعه و نيز در برابر فراموش شدن سنّت‌هاي نيکو و ارزش‌هاي اخلاقي از خود واکنش نشان دادن.

   سه: قراردادن تعاون و همکاري را در سر فصل برنامه‌هاي خود و به دور از تنگ نظري و خود محوري، پيوسته حال فقراء و نيازمندان جامعه را پي گيري کردن.

بنابراين وفا به عهد، باعث محقق شدن ظهور حجت حق و بهر برداري از وجود پر برکت امام زمان خواهد شد و اگر امروز خورشيد امامت و هدايت پشت ابرها قرار گرفته، جز به خاطر کارهاي ناپسند و آماده نشدن جامعه براي ظهور و پر تو افکني شعاع خورشيد علت ديگر ندارد. پس با اطاعت از اولياي الهي و اجراي احکام الهي در جامعه، مي‌توان روز به روز به ظهور امام نزديک‌تر شد.

3. پناه دانستن حضرت مهدی(عج)

انسان منتظر، وقتي مسئوليّت خود و رسالت سنگينش را دريافت و به اين نتيجه رسيد که بايد حرکت کند، با مانع‌ها و درگيري‌هايي روبه رو مي‌شود. مانع‌ها و درگيري‌هايي که در همه جا لانه گرفته و وحشت و غربت و تنهايي را ايجاد مي‌کنند. وبراي برطرف کردن اين مانع‌ها پناهگاه و تکيه گاهي مي‌طلبد و انتظار خود تکيه گاهي براي امان بردن و گشايش کارهاي شيعيان مي‌باشد که اين حقيقت، درکلام پر مهر امام سجاد موج مي‌زند:

«انْتِظَارُ الْفَرَجِ مِنْ أَعْظَمِ الْفَرَجِ» (انتظار فرج، از بزرگ‌ترين گشايش‌ها است).(صدوق ، 1395ق: 1/319)

و همان است که حسن بن فضّال گويد: امام رضا فرمود:

«کأَنِّي بِالشِّيعَةِ عِنْدَ فَقْدِهِمُ الثَّالِثَ مِنْ وُلْدِي يَطْلُبُونَ الْمَرْعَي فَلَا يَجِدُونَهُ قُلْتُ لَهُ وَ لِمَ ذَلِک يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ لِأَنَّ إِمَامَهُمْ يَغِيبُ عَنْهُمْ فَقُلْتُ وَ لِمَ قَالَ لِئَلَّا يَکونَ فِي عُنُقِهِ لِأَحَدٍ بَيْعَةٌ إِذَا قَامَ بِالسَّيْفِ» (گويي مي‌بينم، که شيعيان به هنگام رحلت سوّمين فرزندم (امام حسن عسکري) در طلب پناهگاهي هستند؛ ولي آن را نمي‌يابند. پرسيدم: چرا؟ اي فرزند پيامبر خدا/؟ فرمود: زيرا امام‌شان از ديده‌ها پنهان است. پرسيدم: چرا پنهان است؟ فرمود: زيرا نخواسته است زير بار هيچ حکومتي باشد و هرگاه با شمشير قيام کند، بيعت اَحَدي بر گردن او نباشد).(صدوق ، 1395ق: 2/480)

چنين است که در وصف حجت حق از زبان مولاي متقيان علي مي‌خوانيم:

«أَوْسَعُکمْ کهْفاً وَ أَکثَرُکمْ عِلْماً وَ أَوْصَلُکمْ رَحِما» (پناهش براي تان گشاده ترو علمش بيشتر و رحمت بي‌منتهايش افزون‌تر است).(نعمانی ، 1397ق: 212)

در جاي ديگر مي‌خوانيم:

«وَ مَفْزَعُ الْعِبَادِ فِي الدَّاهِيَةِ النَّآد» (پناه گاه مردمان در کارها و رخدادهاي بزرگ است).(کلینی ، 1365: 1/198)

بنابراين يکي از بايسته‌هاي انتظار پناه بردن شيعيان به مولا و مقتداي خويش و اطاعت کردن از نايب آن حضرت در عصر غيبت کبري است که بايد همواره به ياد امام بود و با عمل به دستورات دين و پيروي از ولايت فقيه اين را ظاهر نمود و هر کس سخن فقها را بپذيرد و بر ولايتشان سر تسليم فرود آرد، پيروي امر بقيه الله الاعظم را نموده است. اما اگر کساني نخواهند در اين مسير حرکت کنند به يقين منتظران واقعي نيستند و فقط ادعايي بيش ندارند.

4. توسل به اهل بیت به خصوص حضرت مهدی ارواحنا له الفداء

يکي ديگر از تکاليف منتظران و بايسته‌هاي انتظار که نبايد آسيب ببيند، استمداد و استغاثه به آن حضرت در هنگام شدائد و بلاها و امراض و روي آوردن شبهات و فتنه‌ها و اينکه از ايشان خواسته شود تا بلا را دفع و غم و اندوه را رفع نمايد. خود آن حضرت در توقيعي که براي شيخ مفيد فرستادند، مرقوم فرمودند:

علم ما به خبرهاي شما محيط است و هيچ چيز از اخبار شما و بلايي که به شما مي‌رسد از ما پوشيده نيست.(قمی ، 1378: باب14 ، فصل6 ، تکلیف8)

بنابراين همواره بايد به معصومين و بخصوص امام عصر توسل و استغاثه شود و از جمله استغاثه‌اي که به امام زمان مي‌شود اين است که هر کجا باشي، دو رکعت نماز به حمد و هر سوره‌اي که خواهي مي‌گذاري، سپس رو به قبله مي‌ايستي و مي‌گويي:

سَلامُ الله الْکامِلُ التّامُّ الشّامِلُ الْعآمُّ وَ صَلَواتُهُ الدّآئِمَةُ وَ... .(مفاتیح الجنان ، فصل7 ، دعاء14)

امام زمان «باب اللَّه» (همان: دعای ندبه) است که مومنان بايد براي وارد شدن به پيشگاه الهي از آن درآيند، زيرا امام راه به سوي رضوان خداوند است، و اوست شفيع به سوي خداي تعالي، و اوست اسم خداوند که بندگانش را امر فرموده به آن توسُّل کنند، چنانکه در روايتی از معاويه بن عمار آمده که امام صادق درباره فرموده خداي تعالي:

«وَللَّهِ الأَسْمآءُ الحُسْني فَادْعُوهُ بِها» (اعراف/180) (و براي خداوند نيک‌ترين نام‌ها است، او را با آن‌ها بخوانيد.)

فرمودند: «نَحْنُ وَ اللَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَي الَّتِي لَا يَقْبَلُ اللَّهُ مِنَ الْعِبَادِ عَمَلًا إِلَّا بِمَعْرِفَتِنَا» (به خدا قسم ماييم آن اسماء حسني (نيک‌ترين نام‌ها) که خداوند از بندگانش هيچ عملي را قبول نمي‌کند مگر اينکه ما را بشناسند).(کلینی ، 1365: 1/143)

قبس المصباح در ذکر دعاهاي توسُّل به خداي تعالي به وسيله امامان، توسّل به مولايمان صاحب الزمان  چنين مي‌آورد:

«اَللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُکَ بِحَقِّ وَلِيِّکَ وَحُجَّتِکَ صاحِبِ الزَّمانِ إِلّا أَعَنْتَنِي بِهِ عَلي جَمِيعِ أُمُورِي وَکَفَيْتَنِي بِهِ مَؤُونَةَ کُلِّ مُوذٍ وَطاغٍ وَباغٍ وَأَعَنْتَنِي بِهِ فَقَدْ بَلَغَ مَجْهُودِي وَکَفَيْتَنِي کُلَّ عَدُوٍّ وَهَمٍّ وَغَمٍّ وَدَينٍ وَوُلْدِي وَجَمِيعَ أَهْلِي وَإِخْوانِي وَمَنْ يَعْنِينِي أَمْرُهُ وَخآصَّتِي آمِينَ رَبَّ العالَمِينَ» (بار خدايا! من از تو مي‌خواهم به حقّ وليّ و حجّتت صاحب الزمان  که مرا بر تمام امور ياري‌ام کني و به خاطر او شرّ هرگونه موذي و سرکش و ستمگري را از من دور گرداني و به آن حضرت مرا ياري دهي که تلاشم به آخر رسيده و هرگونه دشمن و همّ و غمّ و اندوه و قرض را از من و فرزندانم و تمام خاندانم و برادرانم و هر کس که کارش به من مربوط مي‌شود، و بستگان نزديکم، کفايت کني؛ اجابت فرماي اي پروردگار عالميان).(مجلسی ، 1404: 93/34)

با توجه به اين روايات مي‌توان گفت توسل به اهل‌بيت عصمت و طهارت و بخصوص حضرت بقيه الله الاعظم ارواحنا له الفداء هم يک وظيفه براي منتظران است و هم براي شناخت امام موثر و ضرورت دارد و هم زمينه را براي ظهور حضرت فراهم مي‌سازد چرا که توسل براي منتظران آرامش داده و بهتر خواهند توانست بر مشکلات پيروز گشته و جامعه را براي تشکيل حکومت الهي مهيا سازند.

از سوي ديگر وقتي منتظران با توسل انس گيرند يعني همواره و در هر کاري به ياد امام هستند و کسي که به ياد امام باشد مانند اين است که حضرت را در مقابل خود مي‌بيند و هيچ کس نمي‌تواند خود را در محضر امام دانسته و در عين حال گناه کند و يا در انجام واجبات ديني کوتاهي نمايد.

ب) طرح مباحث انحرافی

1. تعيين وقت براي ظهور

روايات زيادي تصريح دارد که وقت ظهور حضرت مهدي از اسرار الهي است و تنها خداوند از آن آگاهي دارد و هر کس براي آن وقت تعيين کند، دروغگوست. امام صادق در اين باره مي‌فرمايد:

«اِنَّ منْ وَقَّتَ لِمهدِيِّنا وَقتا فقدْ شارَکَ اللّهَ في علْمه وَ ادَّعي اَنَّهُ ظهرَ علي سرِّه» (کسي که براي (ظهور) مهدي ما وقت تعيين کند، خود را در علم خدا شريک پنداشته و (به دروغ) ادّعا کرده که بر اسرار الهي واقف است).(مجلسی ، 1404: 53/1)

فضيل مي‌گويد: از امام باقر پرسيدم: آيا براي ظهور مهدي وقتي هست؟ حضرت سه بار فرمود:

کذَبَ الْوَقَّاتُونَ کذَبَ الْوَقَّاتُونَ کذَبَ الْوَقَّاتُون؛ دروغ مي‌گويند کساني که (براي ظهور) وقت تعيين مي‌کنند. دروغ مي‌گويندکساني که (براي ظهور) وقت تعيين مي‌کنند. دروغ مي‌گويند کساني که (براي ظهور) وقت تعيين مي‌کنند.(کلینی ، 1365: 1/368)

اين روايات تعيين کردن وقت را انحراف و آسيبي در جامعه مي‌داند و جلو نيرنگ اشخاص فرصت طلب گرفته مي‌شود تا هر کسي با ادعاي آمدن امام زمان و مدت تعيين کردن نتواند مردم را بد بين کند. چرا که با اتمام وقت و نيامدن امام، عده‌اي به شک خواهند افتاد و براي همين ائمه هدي تعيين کننده وقت را دروغگو معرفي مي‌کنند تا دين و اعتقاد مردم سالم بماند.

لذا هر کس وقت تعيين کندو بگويد امام زمان در فلان سال ظاهر مي‌شود، دعوي باطل و بدون دليل کرده است، بلکه مورد لعن نيز هست و منتظران موظفند از او بيزاري جسته و دروغ‌گو بداننند. اهل‌بيت عصمت در روايات فرموده‌اند که افرادي بدروغ براي ظهور وقت تعيين مي‌کنند و شيعه بايد در مقابل اين ترفند‌هاي انحرافي مقاومت کند و همانند اهل‌بيت، چنين افرادي را دروغ‌گو دانسته و فريب ظاهر‌شان را نخورد. چنانچه در روايتي آمده است که امام صادق فرمود:

«کَذِبَ الوَقّاتُونَ، إنّا اهل‌بيت لانُوَقِّتُ، ثُمَّ قالَ: أبي الله إلاّ أنْ يخْلِفَ وَقْتَ الْمُوَقِّتِين» (کساني که وقتي براي ظهور تعيين مي‌کنند، دروغ مي‌گويند. ما اهل‌بيت، وقتي براي آن تعيين نمي‌کنيم. سپس فرمود: خداوند اراده فرموده است که با هر وقتي که وقت گزاران تعيين کنند، مخالفت نمايد).(نعمانی ، 1397ق: 294)

امام صادق در پاسخ ابا بصير که پرسيده بود، قائم کي خروج خواهد کرد، فرمود:

يا اَبا مُحَمّد إنّا اهل‌بيت لا نُوَقّتُ ـ وَ قَدْ قالَ مُحَمّدٌ/ کَذَّبُ وَقّاتُون؛ اي ابا محمّد! ما خانداني هستيم که وقتي را معيّن نمي‌کنيم. زيرا رسول اکرم/ فرموده است: تعيين کنندگان وقت دروغ مي‌گويند. (مجلسی ، 1404: 52/119)

حاصل سخن اينکه افرادي که براي ظهور امام زمان وقت تعيين مي‌کنند، جز افرادي دروغ‌گو و شياد نيستند که دانسته يا ندانسته به عقايد شيعيان ضربه مي‌زنند، چرا که با آمدن وقت و تحقق نيافتن ظهور، عده‌اي نا اميد خواهند شد و گاهي در باور‌شان سستي ايجاد خواهد شد و اين آسيبي است که جامعه در حال انتظار را تهديد مي‌کند و چاره کار در اين است که چنين مدعياني را بايد تکذيب کرد و از جمع مسلمين راند و به همه اعلان کرد که چنين ادعايي جز از سر بي‌تقوايي نمي‌باشد و مشکلي که در اين بين وجود دارد، اين است که گاهي افرادي به ظاهر وجيه و دين دار چنين ادعاهايي مي‌کنند و اين باعث مي‌شود که برخي احتياط کرده و با او مقابله نکنند که بايد گفت اين هم از آفت‌هايي است که دامن گير جامعه منتظر مي‌شود و شيعه نصب العينش اين است که غير از چهارده معصوم، بقيه ممکن است اشتباه کنند و به خطا روند. پس صرف اينکه تعيين کننده وقت از افراد مومن و شناخته شده مي‌باشد نمي‌توان به سخنش توجه نمود. زيرا مدعي به ظاهر خوب با ادعايش، بر همگان ثابت مي‌کند که خوبي او در ظاهر است، ولي باطنش دروغ و نفاق است.

2. تطبیق برخی از علائم ظهرو به مصداق‌های خاص

در روايات فراوان نشانه‌هايي براي ظهور امام مهدي  بيان شده است، امّا کيفيت دقيق و خصوصيات آن‌ها روشن نيست و اين بستري براي تحليل‌ها و تفسيرهاي شخصي و احتمالي گرديده است. و هر از چندي برخي در پي تطبيق علائم ظهور بر پديده‌هاي موجود بر مي‌آيند و بدينوسيله خبر از نزديکي ظهور و احتمال قريب الوقوع بودن آن مي‌دهند. اين جريان نيز از آسيب‌هاي جامعه‌اي است که افراد آن در انتظار ظهور حضرت بقيه الله الاعظم زندگي کرده و لحظه شماري مي‌کنند و متاسفانه گاهي به يأس و نااميدي از ظهور مي‌انجامد. براي مثال وقتي شخصيّت سفياني به فردي خاصّ که در فلان منطقه است، تفسير شود و درباره دجّال، تحليل‌هاي بي‌دليل مطرح گردد و به دنبال آن بشارت ظهور در زماني بسيار نزديک، به همگان داده شود و پس از طي شدن سالياني، امام زمان ظهور نکند، عدّه‌اي به انحراف و اشتباه گرفتار مي‌شوند و در اعتقادات صحيح خود دچار تزلزل و ترديد مي‌گردند.

البته اين مطلب روشن است که تطبيق نشانه‌ها بر افراد يا رويدادهاي تاريخي، دليل آن نيست که اين احاديث جعل شده باشد، بلکه ممکن است روايتي در زمان‌هاي مختلفي با نشانه‌ها و حوادثي مطابقت داشته باشد، ولي اين علائم از نشانه‌هاي قطعي ظهور نباشد. چرا که براي ظهور نشانه‌هايي وجود دارد که لابد بايستي محقق شود، منتهي خود ظهور با اين علائم فاصله زيادي داشته باشد و به اين چنين علايمي، علائم غير قطعي و غير حتمي مي‌گويند که حتما بايد قبل از ظهور محقق شود، ولي خود ظهور بلافاصله و بعد از اين رخدادها نباشد. از جمله اين‌ها تطبيق‌هاي علامه مجلسي در بحارالانوار است. وي ضمن بيان روايت‌هاي نشانه‌هاي ظهور، آن‌ها را توضيح داده و گاه تطبيق کرده است. براي مثال در روايتي از عمار بن ياسر چنين نقل شده است:

وَ يَأْتِي هَلَاک مُلْکهِمْ مِنْ حَيْثُ بَدَأَ؛ نابودي حکومت آنان از جايي که آغاز شده، خواهد بود.(مجلسی ، 1404: 52/207)

 گويا مرحوم مجلسي ضمير «ملکهم» را به عباسيان برگردانده که مي‌فرمايد: «من حيث بدا» يعني از سوي خراسان؛ چون هلاکو از آن جا وارد شد، همان‌گونه که شروع حکومت‌شان از خراسان و به دست ابومسلم بود. (البته در روايت به عباسيان تصريح نشده است.)

در باره اين روايات بايد گفت که اين روايت اگر هم در باره زوال حکومت بني‌عباس باشد، باز نمي‌رساند که پس از فروپاشي حکومت عباسيان، امام زمان حتما ظهور خواهد کرد؛ بلکه مي‌گويد ظهور امام زمان نيست مگر اين که حکومت عباسيان متزلزل گردد. اما ممکن است هزاران سال پس از فروپاشي حکومت عباسي ظهور محقق شود.

پیامدهای تطبیق‌های نادرست

چنين تطبيق‌هايي فقط حدس و گمانه زني‌هاي ذهني مرحوم علامه مجلسي است که تصور نموده روايات ناظر به اين افراد است و متاسفانه امروزه موضوع تطبيق نشانه‌هاي ظهور بر افراد و گروه‌ها رواج بيشتري يافته است. و تطبيق‌هاي اين گونه، آثار و پيامدهاي منفي به دنبال دارند از آن جمله:

تشويق و تحريک شيّادان نيرنگ باز براي بهره برداري سوء از اين‌گونه تخمين‌ها بخاطر باورهاي سطحي برخي از مردم؛

1. يأس و سرخوردگي اين‌گونه افراد سطحي نگر و عجول و اطرافيان ايشان پس از عدم تحقق پيش بيني‌هاي حساب نشده؛

2. داغ شدن تنور شايعات و ايجاد موج بدبيني و دامن زدن به خطر فرقه سازي و فرقه گرايي و سرانجام ايجاد دل مشغولي‌هاي بيهوده و بحث‌هاي انحرافي براي ذهنيت جامعه؛

3. و پيامدهاي خطرناک ديگر... .

تنها راه مبارزه با چنين خطراتي اين است که به اهل‌بيت عصمت و طهارت اقتدا شود و از تعيين وقت ظهور و يا تطبيق نشانه‌ها بر افراد يا حوادث جلو گيري شود. به وظايف ديني اهميت داده شود و با تشکيل حکومتي اسلام جلو فساد و بي‌عدالتي‌ها گرفته شود و به عبارت ديگر جامعه‌ي منتظر بايد به وظيفه‌اي که در عصر غيبت دارد، عمل کند و نتيجه را به خداوند قادر متعال واگذارد و با بي‌توجهي به افرادي که در انديشه تطبيق علائم به برخي رخدادها و اشخاص هستند، در عمل مدعيان را در انزوا قرار دهند. تا خطراتي جامعه را تهديد نکرده وافراد جامعه منحرف نشوند و بر علما نيز واجب است جامعه را بيدار و روشن سازند.

نتیجه گیری

عصر غیبت زمانی است که بشر از وجود معصوم بنا به دلائلی محروم است، هرچند معصوم وجود دارد و واسطه فیض الهی است لکن برای درک او جامعه نیازمند شناخت هرچه بیشتر او است چنانچه در روایت عدم شناخت امام معصوم در عصر غیبت مساوی و همسان با بی دینی و یا عدم کارکرد دین بیان شده است. منتظران واقعی در راه پیروی و عهد و پیمانی که بسته اند همواره با امتحان های الهی و موانعی روبرو می شوند که سربلند بیرون آمدن از این امتحانات به غیر از آنکه نیاز به خودسازی و همچنین شناخت امام را می طلبد، توسل به درگاه ایشان و پناه بردن به حضرتش را نیازمند است.

انحرافاتی نیز وجود دارد: مانند تعیین زمان ظهور یا تطبیق روایات نشانه های ظهور بر برخی اشخاص یا اتفاقات ، بیان و گسترش این گونه نگرش ها بر خلاف نصوص قرآنی است و نیز محتمل خطرات بسیاری مانند یأس و سرخوردگی اجتماعی (پس از آنکه در زمان معین شده ظهور اتفاق نیافتد یا فردی معینی که نشانه ظهور اعلام شده بود منحرف و ... شود) می شود.