ماه مبارک رمضان ویژگی‌های منحصر به فردی دارد که آن را برتر از دیگر ماه‌ها قرار داده و با درک اثرات پربار این ماه روزه‌داری برای انسان دوست‌داشتنی و گوارا می‌شود.
ماه رمضان ماه نزول قرآن و تنها ماهی است که در قرآن از آن یاد شده و پیامبر(ص) در وصف این ماه می‌گوید: همه کتب آسمانی در ماه رمضان نازل شده است. پیامبر در خطبه چمعه آخر ماه ماه شعبان امت اسلام را به رسیدن ماه رمضان بشارت داد و این گفتار پیامبر(ص) هم گواهی بر برتری این ماه بر دیگر ماه‌ها است.
به این آیه توجه کنید:
شَهْرُ رَمَضَانَ اَلَّذِى أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْءَانُ هُدىً لِّلنَّاسِ وَبَیِّنَتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمْ الْشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ وَمَنْ کَانَ مَرِیْضاً أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَلاَ یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ وَلِتُکْمِلُواْ الْعِدَّةَ وَلِتُکَبِّرُواْ اللَّهَ عَلَى مَا هَدَیکُمْ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ(بقره ۱۸۵)
ترجمه
(روزه در) ماه رمضان، ماهى است که قرآن در آن نازل شده است. (و قرآن کتابى است که) هدایت‌گر مردم همراه با دلائل روشنِ هدایت و وسیله تشخیص حقّ از باطل است، پس هر کس از شما که این ماه را دریابد، باید روزه بگیرد و آنکس که بیمار یا در سفر باشد، روزهاى دیگرى را به همان تعداد روزه بگیرد. خداوند براى شما آسانى مىخواهد و براى شما دشوارى نمىخواهد (این قضاى روزه) براى آن است که شماره مقرّر روزها را تکمیل کنید و خدا را بر اینکه شما را هدایت کرده، به بزرگى یاد کنید، باشد که شکرگزار شوید.
«رمضان» از ماده «رَمض» به معناى سوزاندن است. البتّه سوزاندنى که دود و خاکستر به همراه نداشته باشد. وجه تسمیه این ماه از آن روست که در ماه رمضان، گناهان انسان سوزانده مى‌شود.
ماه رمضان، ماه نزول قرآن است و تنها ماهى است که نامش در قرآن آمده و شب قدر نیز در این ماه است. در تفسیر برهان از پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله نقل شده است که فرمودند: تمام کتابهاى آسمانى، در ماه رمضان نازل شدهاند. ماه رمضان، بهترین ماه خدا است. آن حضرت در جمعه آخر ماه شعبان، خطبه مفصلى در عظمت ماه رمضان ایراد کردهاند که در بعضى از تفاسیر و کتب‌روایى آمده است. (بحار، ج۹۶، ص۳۵۶) همچنین در صحیفه سجادیه، امام سجاد علیهالسلام در وداع ماه رمضان مناجات جان‌سوزى دارند.
اسلام دین آسان و بناى آن بر سهولت و عدم سختگیرى است. هرکس مریض یا مسافر بود روزه نگیرد و قضاى آن را انجام دهد. اگر وضو گرفتن مشکل است، تیمّم را جایگزین مى‌کند. اگر ایستادن در نماز مشکل است، اجازه نشسته نماز خواندن را مىدهد. که این قانون به نام «قاعده لاحرج» در فقه مشهور است.
روزه سرچشمه تقوا
در تفسیر نمونه درباره این آیه آمده است؛ به دنبال چند حکم مهم اسلامى که در آیات پیشین گذشت در آیات مورد بحث به بیان یکى دیگر از این احکام که از مهمترین عبادات محسوب مى‌پردازد و آن روزه است و با همان لحن تأکید‌آمیز گذشته مى‌گوید: «اى کسانى که ایمان آورده‌اید روزه بر شما نوشته شده است آنگونه که بر امت‌هایى که قبل از شما بودند نوشته شده بود» و بلافاصله فلسفه این عبادت انسان‌ساز و تربیت آفرین را در یک جمله کوتاه اما بسیار پرمحتوا چنین بیان مى‌کند: «شاید پرهیزکار شوید».
آرى روزه چنانکه شرح آن خواهد آمد عامل مؤثرى است براى پرورش روح تقوا و پرهیزگارى در تمام زمینه‌ها و همه ابعاد. از آنجا که انجام این عبادت با محرومیت از لذائذ مادى و مشکلاتى مخصوصاً در فصل تابستان همراه است تعبیرات مختلفى در آیه فوق به کار رفته که روح انسان را براى پذیرش این حکم آماده سازد. نخست با خطاب یا ایها الذین آمنوا: اى مؤمنان ! سپس بیان این حقیقت که روزه اختصاص به شما ندارد، بلکه در امت‌هاى پیشین نیز بوده است و سرانجام بیان فلسفه آن و اینکه اثرات پربار این فریضه الهى صددرصد عائد خود شما مى‌شود، آن را یک موضوع دوست‌داشتنى و گوارا مى‌سازد.
در حدیثى از امام صادق نقل شد که فرمود: «لذة ما فى النداء ازال تعب العبادة و العناء!» لذت خطاب «یاایها‌الذین آمنوا» آنچنان است که سختى و مشقت این عبادت را از بین برده است !
رمضان ماه مهمانى خدا/ ویژگی‌ها
در رمضان، مؤمنان با کارت «یا ایّها الّذین آمنوا کُتب علیکم الصّیام» به میهمانى خداوند دعوت شدهاند، و این میهمانى ویژگىهایى دارد:
۱- میزبان، خداوند است و میهمانان را شخصاً دعوت کرده است.
۲- وسیله پذیرایى، شب قدر، نزول قرآن، فرود آمدن فرشتگان، استجابت دعا، لطافت روح، و دورى از دوزخ است.
۳- زمان پذیرایى، ماه رمضان است که به گفته روایات، اوّل آن رحمت، وسط آن مغفرت و آخر آن پاداش است.
۴- چگونگى پذیرایى، شب قدر به گونهاى است که در آن نیاز یک سال میهمانان تأمین مى‌شود و زمین با نزول فرشتگان در شب قدر مزیّن مىگردد.
۵ - غذاى این ماه، غذاى روح است که براى رشد معنوى لازم است، نه غذاى جسم. لطف غذاى این مهمانى، آیات قرآن است که تلاوت یک آیه آن در ماه رمضان همچون تلاوت تمام قرآن در ماههاى دیگر است.
این میهمانى هیچ سنخیّتى با میهمانىهاى دنیوى ندارد. خداوندِ عالِم و غنى و خالق و باقى و عزیز و جلیل، میزبان انسانهاى جاهل و فقیر و فانى و مخلوق و ذلیل مى‌شود و مى‌گوید: من دعایتان را مستجاب مىکنم و براى هر نفسى که در ماه رمضان مىکشید، پاداش تسبیحى عطا مىکنم. (خطبه پیامبر صلى الله علیه وآله در جمعه آخر ماه شعبان)
روایاتى از امام صادق (ع) در ذیل آیه «کتب علیکم الصیام»
در تفسیر عیاشى از امام صادق (علیهالسلام ) روایت کرده که در تفسیر آیه : «یاایهاالذّین آمنوا کتب علیکم الصیام» فرموده: این مخصوص است و از جمیل روایت آورده که گفت: از امام صادق (علیه السلام ) از معناى آیه : «یا ایهاالذّین آمنوا کتب علیکم الصّیام» و «یاایهاالذّین آمنوا کتب علیکم القتال» پرسیدم، فرمود: همه این خطاب‌ها شامل حال گمراهان و منافقین و خلاصه تمامى افرادى که به ظاهر شهادت به توحید و نبوت و معاد داده‌اند مى‌شود.
و در فقیه از حفص روایت کرده که گفت از امام صادق (علیهالسلام ) شنیدم مى‌فرمود: روزه ماه رمضان قبل از امت اسلام بر هیچ امتى واجب نبود، عرضه داشتم : پس اینکه خداى عزوجل مى‌فرماید: «یا ایهاالذّین آمنوا کتب علیکم الصیام کما کتب على الذّین من قبلکم» چیست؟ فرمود: بله ماه رمضان قبل از امت اسلام روزه‌اش واجب بوده، اما نه بر امت‌ها بلکه تنها بر انبیاى آنان، خداوند امت اسلام را بر سایر امم برترى داده، چیزى را که بر رسول خود واجب کرده بود بر امتش هم واجب فرمود.
علامه طباطبایی در المیزان درباره این روایت امام صادق(ع) می‌فرماید: این روایت به خاطر اینکه اسماعیل بن محمد در سند آن هست ضعیف است، و این معنا در روایتى دیگر از عالم (علیهالسلام) آمده که آنهم مرسل است، یعنى اصلاً سندش ذکر نشده ، و به نظر مى رسد هر دو روایت یکى باشد، و به هر حال از اخبار آحاد است و ظاهر آیه هم مساعد با این نیست که مراد از جمله «کما کتب على‌الذّین من» مقام، مقام زمینه چینى و تشویق و ترغیب بوده، تصریح به اسم آن انبیا از کنایه بهتر و مؤثرتر بود و خدا دانا است.
آداب مهمانى
در وسائل الشیعه (وسائل، ج۷، ص۱۱۹) براى اخلاق روزهدار در ضمن روایت مفصلى مىخوانیم: روزهدار، از دروغ، گناه، مجادله، حسادت، غیبت، مخالفت با حقّ، فحش و سرزنش و خشم، طعنه و ظلم و مردم آزارى، غفلت، معاشرت با فاسدان، سخنچینى و حرامخوارى، دورى کند و نسبت به نماز، صبر و صداقت و یاد قیامت توجّه خاصّ داشته باشد.
شرط حضور در این مهمانى، فقط تحمّل گرسنگى نیست. در حدیث آمده است: آن کس که از اطاعت رهبران آسمانى، سرباز زند ویا در مسائل خانوادگى و شخصى با همسر خود بدرفتار و نامهربان باشد و یا از تأمین خواستههاى مشروع او خوددارى کند و یا والدین از او ناراضى باشند، روزه او قبول نیست و شرایط این ضیافت را به جاى نیاورده است.
روزه گرچه فوائد و منافع طبّى از قبیل دفع و برطرف شدن مواد زاید بدن در اثر گرسنگى را دارد، امّا سحرخیزى و لطافت روح و استجابت دعا در ماه رمضان چیز دیگرى است و محروم واقعى کسى است که از این همه خیر و برکت محروم باشد.
پیام‌ها
ارزش رمضان، به نزول قرآن است. ارزش انسانها نیز مىتواند به مقدارى باشد که قرآن در آنها نفوذ کرده باشد. «الّذى اُنزل فیه القرآن»
هدایت، داراى مراحلى است: یک مرحله عمومى است؛ «هدى للناس» و یک مرحله خاصّ است. «وبیّنات من الهدى»
وجوب روزه، بعد از یقین به حلول ماه رمضان است. «فمن شهد منکم فلیصمه»
قضاى روزه بر مریض و مسافر واجب است. «فعدة من ایام اُخر»
روزه قضا، مشروط به زمان خاصّى نیست. «ایّام اُخر»
احکام خداوند براساس آسانى و مطابق طاقت انسان است. «یرید بکم الیسر»
عسر و حرج، واجبات را از دوش انسان برمىدارد. «لایرید بکم العسر»
روزه قضا باید به تعداد روزهایى باشد که عذر داشته است. «لتکملوا العدة»
هدایت و توفیق انجام عبادات، از طرف خداست. تکبیر، نشان بزرگداشت خدا و عدم توجّه به خود و دیگران است. «لتکبّروا اللَّه على ما هداکم»
روزه، زمینهساز هدایت انسان و سپاسگزارى اوست. «لتکبّروا اللَّه على ما هداکم و لعلّکم تشکرون»
منابع: تفاسیر نور، المیزان و نمونه
