Bismillahirrahmanirrahim

TEVELLÎ VE TEBERRÎ

Kur’an, insanın hidayeti için gönderilen bir nur olduğundan, tekamülünde gerekli öğretileri ve zaruri ahkamı beyan buyurmuştur. İnsan, iradesiyle hareket eden bir varlık olduğundan, Kur’an, insanın tekamül yolunu tayin edebilmesi için iradenin var oluş temellerini tanzim edip düzenlemelidir ki insan, neyi irade etmesi gerektiğini ve neden kerahet etmesi gerektiğini bilebilsin ve irade ettiği şeye karşı yapması gerekenler nelerdir, kerahet etmesi gereken şeylere karşı ne yapmalıdır, bilebilsin. Aksi takdirde insan tekamül yolunda ne yapacağını bilemeyecektir.
Eğer insan tek boyutlu olmuş olsaydı ve tek yönlü hareket etme zorunda kalmış olsaydı, çaba ve mücadele etmesine gerek kalmayacaktı. İnsan, iki boyutlu olduğundan bazı işleri yapmak ister ve yapmak için çaba harcar, bazı işlerden nefret edip uzak durmak ister. İnsanın saadet sırrı da onun kendi hür iradesiyle yaptığı amellerde yatmaktadır zaten. Onun için insanın yönlendirilmesi gerekir; neyi sevmeli, neyi sevmemeli, neyi yapmalı, neyi yapmamalı…
Kesinlikle insanın irade ve keraheti tanzim edilmeli, düzenlenip dengelenmelidir. İşte bu, dinin resmi emri olan “tevelli ve teberi”dir; yani hangi işi ve kişiyi sevip onun velayetine girerek ondan yararlanmalı ve onunla dostluk bağı kurmalı ve hangi işten ve şahıstan nefret edip uzak durmalıdır.
Dinin temellerinden biri tevelli ve teberri, terbiye ve eğitimin nişanelerinden biri muhabbet ve düşmanlık, tekamül ve ilerlemenin yollarından biri iradet ve kerahet olduğundan, bu öğretilerin temelleri ve prensipleri beyan edilip düzenlenmelidir.
İnsan, yalnız ilim ve malumatıyla hareket edemez. İlim ve malumatı, ya onun tevelli, muhabbet ve iradesinin temelini oluşturur ve bu tevelli ve iradesi onun hareket etmesini ve amel etmesini sağlar veya onun teberri, kerahet ve nefretinin temelini oluşturup terk etmesi gereken işleri terk etmesini sağlar.
Asıl olan, tevelli ve teberriyi tanzim edip düzenlemektir. Diğer canlı varlıklar, tabiatlarına uygun olanı “cezb” etme ve doğalarına aykırı olanı “def” etme gücüne sahiptirler. Bu iki güçle kendi kemallerine doğru hareket ederler. Bu iki güç yani “cezb ve def”, insanda daha da güçlendi mi “şehvet ve gazap” şeklini alır; bu merhaleden sonra bu duygu zarifleşip latifleşti mi “muhabbet ve adavet (düşmanlık)” haline dönüşür. Yukarıya doğru güçlendikçe dördüncü merhaleye yani “iradet ve kerahet” merhalesine ulaşır. Ve bu batini duygu ve güç, son merhalesine ve kemal noktasına ulaştı mı dinin temellerinden olan “tevelli ve teberri” makamıyla sonuçlanır.
İnsanın batıla tevellisı ve haktan teberrisi olmaması ve aynı şekilde tevelli ettiği şeyin hak ve teberri ettiği şeyin batıl olması gerektiğini bilmesi için vahiy ve akıldan yardım alması gerekir. Aksi takdirde, batılın velayetine girmekten ve hakka teberriden emanda kalmayacak; hakkın velayetinin faziletinden ve batıldan teberrinin faydalarından yararlanamayacaktır. İnsan, tevelli ve teberrisiz yaşayamayacağı gibi hakka tevellisi ile batıla tevellisi de bir arada toplanamaz; batıla muhabbeti olması, onu kemale ulaşmasına engel olur.
Kur’an-ı Kerim, bu konuyu şöyle beyan etmektedir:
1- İnsan muhabbetle yaşar ve muhabbetle hareket eder.
2- Muhabbetin merkezi kalptir.
3- Her insanın tek kalbi vardır.
4- Hakkın muhabbetinin olduğu kalpte batıla yer yoktur. Batılın muhabbeti konulmuş bir kalpte ise hakka yer yoktur.
Hakkın muhabbetine ulaşmak için düsturlar ve ona ulaştıktan sonra yapılması gerekenler vardır. İnsan muhabbetsiz yaşayamaz; Kur’an, insanı fail-i muhtar ve iradesiyle hareket eden bir varlık olarak tanıtıyor. İnsanın hür iradesi ve seçim gücü, muhabbet ve alakasına tabidir,
insan faydasını bildiği ve muhabbet beslediği şeyi irade eder. Ve aynı şekilde insan zararını bildiği ve kerahet duyduğu şeyden uzak durur. Yani insanın bir şeye muhabbeti yoksa, ona tevellisi olamaz, bir şeye adaveti (düşmanlığı) yoksa ondan teberrisi olamaz. Tevelli’de, muhabbet ve alaka asıl, amel ve çaba onun bir uzantısıdır. Teberri’de de adavet ve kerahet asıl, nefret ve uzak durma da onun fer’i ve uzantısıdır. Bundan dolayı, Kur’an, irade, meşiyyet ve seçme yetkisinin, insanın kendi elinde olduğunu ortaya koymaktadır.
Muhabbetin merkezi ve yeri kalptir; muhabbet idrakle beraber olan manevi bir duygudur. İdrak ve manevi duyguların yeri, İlahi lütuf olan kalp olduğundan muhabbetin merkezi de kalp olacaktır. Kalp, muhabbet ve sevgiyi kendisinde barındırır.
Her insanın sadece bir kalbi vardır; insanı ve onun kalbini yaradan Allah-u Teala her insanda muhabbet ve sevgiyi barındıracak sadece bir kalp yaratmıştır. “Allah, bir kişiye iki kalp vermedi.” (Ahzab / 4)
Hakk ve batıl bir yerde toplanamaz; hakk ile batıl birbirlerinin zıddıdır, hak bir yerde varsa, batıl oraya giremez; hakka muhabbet besleyen kalpte batıla yer yoktur. Allah-u Teala Peygamber’ine Kur’an’da şöyle buyuruyor: “De ki hakk geldi, batıl gitti; ne bir daha zuhur eder nede yeniden ve tekrar gelir.” (Sebe / 49) Hakk, duygu merkezi olan kalpte zuhur etti mi, ne eski batıl düşüncelere nede yenilerine yer kalmaz. Batıl, hakk olmayandır, hakk olmayan da hakk ile beraber olamaz. Hakk ile batıl arasında hiç bir bağ söz konusu değildir.
Bunlar, tevelli ve teberri konusunun temelini oluştururlar. Çünkü Kur’an açıkça, tevelli ve teberrinin muhabbet ve düşmanlığa dayandığını vurgulamaktadır; insanın bir şeye muhabbeti olmadan, ona tevellisi olamaz ve aynı şekilde bir şeye düşmanlığı yoksa, ondan teberrisi düşünülemez. Amel, alaka ve muhabbete tabidir, nefret ve uzaklık da düşmanlık ve muhabbetin olmamasına tabidir.
Bunun için, Kur’an’daki muhabbet konusunun daha dikkatli incelenmesi gerekir. Muhabbetin iyi veya kötü, hakk veya batıl oluşu, mahbubun (sevilenin) iyi veya kötü, hakk veya batıl oluşuna bağlıdır. Muhabbet, zata izafi bir hakikat olduğundan, muhabbetin değeri, mahbubun değerine bağlıdır. Eğer mahbub batıl ise bu muhabbet yalan ve batıl olduğu gibi zarar da vericidir. Mahbub hakk ise, insan, bu muhabbetin faydasını görecektir.
Dinî öğretilerde, hakk ve doğru muhabbet, saadetin temelini, batıl ve yalan sevgi ise şekavetin ve bedbahtlığın temelini oluşturduğu beyan edilmiştir. Dünyayı sevmek her kötülük ve hatanın başı, Allah’ı sevmek her kemal ve faziletin temeli olarak belirtilmiştir. Resulullah (s.a.a)’ın, “Dünyayı sevmek her hatanın başıdır” hadisindeki “dünya”dan maksat dağlar, denizler, gökyüzü vs. değildir. Maksat insanı Allah’tan uzaklaştıran her şeydir; ister tabiat sevgisi olsun, ister insanın kemale ulaşmasını engelleyen insanın mağrur, bencil ve mütekebbir olmasına sebep olan ilmi ve düşünceleri olsun. Bu hadiste ve diğer birçok hadislerimizde insanı Allah’tan uzaklaştıran, hata ve günahların yapılmasına sebebiyet veren her şey dünya olarak tanıtılmıştır. Öyleyse insanı Allah’a yaklaştıran her şey, faziletin temelini, doğruluk ve hakkın özünü oluşturmaktadır.
Kur’an-ı Kerim ve hadisler, bu iki temel konuyu beyan etmiştir. Kur’an, mu’minler hakkında şöyle buyuruyor: “İnsanlardan bazıları, Allah’tan başkasını Allah’a denk ilahlar edinir de onları Allah’ı sever gibi severler, mu’minler ise Allah’ı her şeyden daha güçlü bir sevgiyle severler.” (Bakara / 165) Ayet-i celilede yalan ve batıl sevgiyi de beyan buyuruyor; onlar putları Allah’ı sever gibi sever ve putlara gönül bağlar. Putları Allah’a ortak koşuyorlar. Onlar batıla gönül vermişken, mu’minlerin Allah’a muhabbeti daha şiddetli ve daha güçlüdür. Çünkü mu’minlerin hem canları ve imanları onlarınkinden daha üstündür; hem de Mahbub’ları yüce ve üstündür. Dolayısıyla mu’minlerin sevgi ve muhabbetleri daha güçlü olacaktır.
Allah’a muhabbet besleyip onu sevmenin yolunu da Kur’an şöyle beyan etmektedir: “De ki Allah’ı seviyorsanız, bana uyun.” Ayet Resulullah (s.a.a)’e itaati, risaleti kabullenmeyi, Allah’ın sevgisinin nişanesi olarak belirtiyor. Risalet, Allah’ın emir ve nişanelerindendir; Mahbub’un eser ve emirlerini sevip onlara tabi olmak, sevginin alametidir. Mahbub’un eserini, yani risaleti sevmek, insanda ona karşı bir iradet (alaka ve bağ) oluşturur, bu da insanı tevelli
makamına ulaştırır. Tevellisi olan, harekete geçip amele yönelir. İşte bunun için ayet Resulullah (s.a.a)’e tabi olmaya, getirdiklerine amel etmeye davet ediyor: “Allah’ı seviyorsanız bana uyun”. Bu itaat insanı sevdiğine, Mahbub’u olan Allah’a yaklaştıracaktır. İnsanı Allah’a yaklaştıran yol, Resulullah’ın (s.a.a) getirdiği ilahi öğretilerden ibaret olan dindir. Bu yolu takip etmek seveni sevdiğine, kulu Allah’a yaklaştırır. İnsan, bu yolu takip edip Mahbub’una yaklaştı mı, Mabhub olan Allah da onu sevecektir, bu karşılıklı sevgi ve muhabbet bağı muhib ile mahbubu buluşturacak ve kavuşmalarını sağlayacaktır. İlk adım insan tarafından atılacak ve ayetin belirttiği gibi (Allah’ı seviyorsanız, bana uyun,) Resulullah’a (s.a.a) uyacak ve daha sonra Allah’ın sevgisini hak edecek, (Allah da sizi sevsin)”. Birinci merhalede insan muhib ve Allah mahbub idi; ama bu merhalede insan mahbub olmuştur Allah muhib. Yani Allah kulunu sevecek ve sevginin meyvesi olarak da onun günahlarını bağışlayacaktır: “..ve günahlarınızı bağışlasın.” Tevellinin meyvesi Allah’ın sevgisini kazanmak ve günahların bağışlanmasıdır.
İnsanı, Mahbub’una yaklaştıran ve tevelli makamına ulaştıran yollar, Kur’an’da geniş bir şekilde açıklanmıştır.
İnsanı, Allah’a yaklaştıran bir diğer yol takvadır. Takva, insanı Allah’a ulaştıran onun sevgisini kazanmasına sebep olan bir ameldir. Allah’ın mahbubu olmak için takvalı olmak gerekir; takvalı oldu mu ister istemez Allah onu sevecektir. “Allah muttakileri sever” (Tevbe /
4)
İhsanda bulunmak: “Allah ihsan edenleri sever.” (Bakara / 195)
Sabırlı olmak: “Allah sabredenleri sever.” (Âl-i İmrân / 146)
Allah’a tevekkül etmek: “Allah tevekkül edenleri sever.” (Âl-i Îmrân / 159)
Tevbe etmek ve günahlardan temizlenmek: “Allah tevbe edenleri ve temizlenenleri sever”. (Bakara / 222)
Allah yolunda cihat etmek: “Şüphe yok ki Allah kendi yolunda yan yana kurşunla kenetlenip kurulmuş duvar gibi saf kurarak savaşanları sever”. (Saf / 4) Allah yolunda cihat bazen dış düşmana karşı yapılır bazen de iç düşmana; yani heva ve heveslere karşı yapılır; her iki alanda da düşman karşısında direnip mukavemet ederek zafere ulaşanlar, Allah’ın mahbubu olurlar. Allah’ın sevgisini kazanarak tevelli makamına ulaşırlar. İmam Zeynülabidin (a.s) her iki alanda da kendisini başarılı kılmasını Allah’tan istiyor; hem dış düşmana karşı savaşta, şehadet şerbeti içmesini kendisine nasip etmesi için Allah’a dua ediyor: “Öyle bir hamd ki, sayesinde saadetli dostlarının arasında saadete erelim ve düşmanlarının kılıcıyla şehid düşenlerin arasında yer alalım.” Hem de nefisle mücadelesinde, yani cihad-ı ekberde kendisini başarılı kılmasını istiyor: “Allah’ım, bu ayda (Ramazan ayında) bizi kullarına vaad ettiğin saygınlığa ehil kıl; sana itaat etmekte adeta yarışan kullarına vereceğin şeyleri bize de ver ve rahmetinle bizi en yüksek makamı hakkedenlerin arasına kat.” Eğer bir insan şehit olursa, Allah’ın mahbubu olur; eğer düşmana karşı savaşında zafere ulaşırsa, yine Allah’ın sevgisini kazanıp mahbub olur. Her iki yol da Allah’a yakınlaşmak için gidilmesi gereken yoldur. Eğer insan bu yolları kat etmezse Mahbub’a yaklaşamaz; yaklaşamayınca da Allah’ın mahbubu olamaz. Allah’ın sevgisini kazanıp ona yakınlaşmak ve neticede tevelli makamına ulaşılmak isteniyorsa, bu yolların kat edilmesi gerekir. İnsan kendisini Allah’a yaklaştıran namazı yerine getirir, Allah’a yaklaşmak için şehadet yolunu seçer, insanın takvalı olmasını sağlayan dini vecibeleri yerine getirirse, o zaman Mahbub’a yakınlaşmış olur ve Allah onun Mahbub’u olur. İnsan bu yolları kat eder ve Allah’ın mahbubu olursa, yani Allah onu severse, o zaman onun kalbi Allah’ın muhabbetinin ve velayetinin tecelligâhı olur. Allah’ın rızasının dışında hiçbir şeye gönül bağlamaz.
Allah-u Teala, Tevbe ve Mucâdele surelerinde İlahi muhabbetin ana hatlarını beyan buyurmuştur. Tevbe suresinde, Allah yolunda yürümek isteyenin yolunda engel olmaması gerektiğini, batıl muhabbetlerden hiçbirisini kalbinde barındırmaması gerektiğini vurgulamaktadır. Kendisini engelleyen bir şeyi sevmemeli, bu yolda gitmesini engelleyecek birisine karşı kalbinde herhangi bir alaka ve sevgi olmamalıdır. Tevbe süresinde insanı engelleyebilecek dünya sevgilerinden sekiz tanesini beyan etmektedir. Eğer bunlardan bir
tanesi engel olursa, insan Allah’a ulaşamaz. Bunlardan bir tanesinin muhabbet veya meveddeti insanın yolunu keser ve ilerlemesini engellerse, İlahi azaba duçar olacağını bilmelidir. Anlaşılıyor ki, bunlar Allah’ın muhibleri değillerdir. Eğer Allah’ı sevmiş olsalardı, insana engel olmazlardı; engel oldukları için insanın azap görmesine sebep oluyorlar. Tevbe süresinde Resulullah’a (s.a.a): “De ki: Babalarınız, oğullarınız, kardeşleriniz, karılarınız, aşiretiniz, elde ettiğiniz mallar, kesada uğramasından korktuğunuz alış-veriş ve hoşunuza giden evle,r size Allah’tan, Peygamber’inden ve onun yolunda cihattan daha sevimliyse, bekleyin Allah’ın emri gelinceye dek…” (Tevbe / 24) Ayette belirtilen sekiz gruba muhabbet, örnek olarak zikredilmiştir; bunlardan herhangi birisinin veya Allah’tan başka herhangi bir şeyin muhabbet, Allah’ın, Resulü’nün ve Allah yolunda cihat etmenin muhabbetinden üstün olursa, o zaman böyle birisinin ilahi azaba duçar olması kaçınılmaz olacaktır. Bu durumda asla hedefe ulaşılmayacaktır; çünkü bu sapıklık ve fasıklıktır. Ve ayetin sonunda buyuruyor ki: “Allah fasık kavmi hidayet etmez.” Sırat-ı müstakimden sapma fısk olarak belirtiliyor. Fasık, asla insani ve ilahi hedeflere ulaşamaz; çünkü o yanlış yola sapmıştır.
Mucâdele süresinin 20- 21-22. ayetlerinde ise aynı meseleyi farklı bir şekilde, konuyu ispat açısından beyan ediyor: “Allah’ın ve Resulü’nün sınırlarına uymayanlar ve karşı gelenler yok mu, onlardır en aşağılık kişilerin içinde bulunanlar.” Ayette, Allah’ın koymuş olduğu kanunları ve çizmiş olduğu sınırı çiğneyip kendileri kanun ve sınır belirleyenlerin en aşağılık kimseler olduğunu belirtip şöyle buyuruyor: “Allah yazdı, takdir etti ki, and olsun ben ve Resul’üm galip geleceğiz; şüphe yok ki Allah pek güçlüdür, galiptir.” Bu, Allah’ın değişmez sünnetidir; Allah’ın peygamberleri güçlü ve galip olan Allah’a dayandıkları için devamlı galip olacaklardır. Daha sonra mu’minlerin tevellisini ispat makamında şöyle buyuruyor:
“Allah’a ve ahiret gününe inanan bir topluluğu, Allah’ın ve Resulünün sınırlarına aykırı hareket edip onlara karşı gelen birini sever bulamazsın..” Bu topluluk Allah’ı sevdiklerinden, Allah’ın yolunda gitmeyenlere sevgi besleyemezler. Çünkü, “Allah, bir kişiye iki kalp vermedi” ayeti gereği kalplerinde başka sevgi ve muhabbete yer yoktur. Sahip oldukları kalbe Allah muhabbetini yerleştirdikten sonra başkasını sevmezler. Allah’ın kanunlarını tanımayıp çiğneyenleri dost edinmezler, “İsterse onlar babaları, yahut oğulları, yahut kardeşleri, yahut da aşiretlerinden olsun”. Tevbe süresinde belirtilen sekiz gruptan en önemli dört tanesi, bu ayette zikredilmiştir. Onların tevellilerinin nişanesi, Allah’ın yolunda olmayanları sevmemeleridir, Allah’ın onlara muhabbetinin alameti ise ayetin devamında beyan ediliyor: “..onlar, öyle kişilerdir ki Allah onların kalplerine iman yazmış ve onları kendinden bir ruhla kuvvetlendirmiştir ve onları kıyılarından ırmaklar akan cennetlere sokar, orda ebedi olarak kalırlar; Allah onlardan razı olmuştur, onlar da Allah’tan razı olmuşlardır; onlardır HİZBULLAH, bilin ki şüphe yok ki HİZBULLAH kurtulanların ve muradına erenlerin ta kendileridir. Kalpte Allah muhabbeti varsa o kalp başka sevgi kabul etmez, eğer kalp kirlenmişse Allah muhabbeti oraya girmez.
Muhabbet bir yoldur, insan bu yolun merhalelerini kat ettikçe, Mahbub’a olan muhabbeti artarak güçlenir ve Mahbub’a daha fazla yaklaşmış olur. Muhabbet, yerinde saymakla bağdaşmaz, hareket ister, durmak, oturmak ile bağdaşmaz, yürümek, gitmek ister. Muhabbet, mahbubun yolu diye adlandırılan bir yoldur; muhibbi mahbuba ulaştıran yoldur. Al-i İmran süresinde buyurduğu gibi, “Allah’ı seviyorsanız, bana uyun”, Peygamber önde siz de arkasından yürüyün; muhabbet yolunu kat edin. Peygamber Habibullah’tır, Habibullah’ı takip etmek Mahbub’a ulaşmaktır. İlahi vecibeleri yerine getirmek, Allah yolunda cihad etmek; hem dış düşmana karşı hem de iç düşmana karşı savaşta, Resulullah’a tabi olmaktır. Böylece tevveli ve teberri gerçekleşmiş olur ve insan Allah’ın mahbubu haline gelir.
Görüldüğü gibi tevelli ve teberrinin temelini muhabbet ve adavet (düşmanlık) oluşturuyor. Kur’an’daki bu iki kelimenin yer aldığı ayetler incelendiğinde, tevelli ve teberinin, insanın yaratılış hedefinde ne kadar büyük bir rol oynadığı görülecektir; tevelli ve teberrinin, insanın hedefe ulaşmasında ne kadar önemli ve temel konuma sahip olduğu anlaşılacaktır.

Ayatullah el-Uzma Cevadi Amuli

Tercüme: Rasthaber