لقمان در سخنان حکیمانه اش به فرزندش می گوید: در این دنیایی که دریایی عمیق است و خلق بسیاری در آن غرق شده اند کشتی خود را تقوا قرار داده تا این کشتی تو را از میان امواج خطر و توفان های خانمان برانداز هوا و هوس سالم به ساحل نجات برساند.تقوا از ماده «وقی» است. وقی یعنی حصار، قلعه حمایت، حافظ، نگهدار و سپر که این حصار محکم الهی با تمرین ترک گناه به وجود می آید و انسان را در پناه و حمایت و حفظ خود قرار می دهد و در نتیجه در دنیا از شرور و فتن و فساد و معصیت و گناه و تجاوز در امان قرار می گیرد و در آخرت از عذاب دوزخ و آتش ابد مصونیت می یابد.از امام صادق علیه السلام از تفسیر تقوا پرسیدند: حضرت جوابی معنوی و پاسخی ملکوتی دادند:أن لَایَفْقِدَک اللَّهُ حَیثُ أمرَک وَلَا یَراک حَیثُ نَهاک «۱»در آنجا و در موقعیت و مکانتی که فرمانت داده قرار داشته باشی (مانند بودن در همه عبادات و بودن در عرصه خدمت به خلق و انجام کار خیر جایت را خالی نبیند) و در آنجا که تو را نهی فرموده نباشی مشاهده ات نکند.و این توضیح حضرت در حقیقت بیان عمق تقواست.
قرآن و آثار تقوا
آنان که علاقه دارند خود را تا آنجا که قدرت دارند و می توانند از دچار شدن به فتنه و فساد و گناه و معصیت و خلاصه گرفتار شدن به عذاب قیامت حفظ کنند و در این زمینه ها تقوا به خرج دهند هدایت قرآن نسبت به آنان مؤثر است.«ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ هُدیً لِلْمُتَّقِینَ» «۲».این است کتابی که در (حقانیت) آن هیچ تردیدی نیست، (و) مایه هدایت تقوا پیشگان است.آنان که می خواهند برّ و نیکی از افق وجودشان طلوع کند و به هر خیر و خوبی آراسته شوند همه برّ و خیر و خوبی و نیکی در تقواست.«وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقی » «۳».بلکه نیکی آن است که کسی تقوا پیشه کند.آنان که می خواهند فردای قیامت علم بی جهل، عزت بی ذلّت، ثروت بی فقر، حیات بی مرگ به دست آورند «۴» راهی جز پیشه کردن تقوا و پرهیز از همه معاصی و روی آوردن به همه واجباتی که به آنان تعلّق می گیرد ندارند.«... وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ» «۵».و از خدا بترسید، باشد که رستگار گردید.آنان که مشتاق معیت با حق هستند و علاقه دارند همیشه و در همه جا با خدا باشند و از انس با او لذت ببرند و از سرمایه همراهی با او و همراهی او با خود بهره مند شوند باید تقوا پیشه کنند.«... وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ» «۶».و از خدا پروا بدارید و بدانید که خدا با تقوا پیشگان است.آنان که از سختی عقاب و جریمه خدا بیم دارند و نمی خواهند چشم به هم زدنی دچار عذاب قیامت شوند، چاره ای جز تقوا ورزیدن ندارند.«... وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ» «۷».و از خدا بترسید و بدانید که خدا سخت کیفر است.آنان که دوست دارند برای آخرت خود بهترین زاد و توشه را تهیه کنند و از آن زاد و توشه تا ابد با آسودگی خاطر بهره مند گردند و از هر شر و رنج و مشکلی در امان باشند باید به تهیه تقوا برخیزند که به فرموده قرآن، تقوا بهترین زاد و توشه برای انسان است.«... وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوی ...» «۸».و برای خود توشه برگیرید که در حقیقت، بهترین توشه، پرهیزگاری است.آنان که می خواهند در همه شؤون حیات و برای همیشه مورد محبت خدا قرار گیرند و در عرصه محبوبیت حضرت دوست راه یابند، تنها کاری که این محبوبیت را تحقق می دهد، تقوا است.«... فَإِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ» «۹».بی تردید خداوند، پرهیزگاران را دوست دارد.آنان که علاقه دارند از کید و مکر دشمنان در امان بمانند و دوست دارند هیچ کیدی از سوی دشمن به آنان زیان نزند باید در حصار تقوا منزل گزینند و در پناه تقوا بیارامند.کسانی که می خواهند زحماتشان چه در مرحله عبادت و چه در زمینه خدمت به خلق خدا و چه در اعمال خیر مورد قبول حضرت حق قرار گیرد و به این خاطر به بهشت ابد راه یابند واجب است تقوا پیشه کنند، یعنی در همه گناهان را به روی خود ببندند؛ زیرا باطن گناه آتش است و این آتش خوبی ها را می سوزاند و نمی گذارد باقی بماند تا به نقطه قبول حق برسد!«... إِنَّما یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ» «۱۰».خدا فقط از تقوا پیشگان می پذیرد.کسانی که عاشق رحمت خدایند و اشتیاق رسیدن به آن را دارند و می خواهند هم چون ماهی در دریا غرق رحمت دوست شوند باید از راه تقوا خود را به آن حقیقت الهیه برسانند و با بال تقوا به آن آسمان بی نهایت پرواز کنند.«... وَ اتَّقُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ» «۱۱».و پرهیزگاری نمایید، باشد که مورد رحمت قرار گیرید.جامعه و ملّتی که دنبال برف و باران به موقع و ارزاق فراوان هستند و علاقه دارند از هر دری برکات الهی به آنان ببارد و همه مشکلاتشان از برکت آن برکات حل شود باید به ایمان و تقوا روی آرند و در این دو زمینه قدم ثابت داشته باشند.«وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ...» «۱۲».و اگر مردم شهرها ایمان آورده و به تقوا گراییده بودند قطعاً برکاتی از آسمان و زمین برایشان می گشودیم.آنان که می خواهند قدرت تشخیص حق را از باطل در همه امور پیدا کنند و زشتی هایشان محو شود و مورد آمرزش حضرت حق قرار گیرند و ازفضل و احسان عظیم پروردگار بهره مند شوند واجب است در همه امور زندگی خویش تقوا را رعایت نمایند.«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً وَ یُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ» «۱۳».ای کسانی که ایمان آورده اید، اگر از خدا پروا دارید، برای شما [نیروی ] تشخیص [حق از باطل ] قرار می دهد؛ و گناهانتان را از شما می زداید؛ و شما را می آمرزد؛ و خدا دارای بخشش بزرگ است.
روایات و تقوا
یعقوب بن شعیب می گوید: از حضرت صادق علیه السلام شنیدم می فرمود:مَا نَقَلَ اللَّهُ عَزّ وَجلّ عَبداً مِن ذُلِّ المَعَاصِی إلَی عِزِّ التَّقوَی إلّاأغنَاهُ مِن غَیرِ مَالٍ وَأعَزَّهُ مِن غَیرِ عَشِیرَةٍ وَآنَسَهُ مِن غَیرِ بَشَر «۱۴». خدای عز و جل بنده ای را از ذلّت گناهان به عزت تقوا منتقل نکرد مگر این که او را بدون مال بی نیاز کرد و بدون قوم و قبیله عزت بخشید و بدون یک بشر انس داد.امام باقر علیه السلام می فرماید: امیرالمؤمنین علیه السلام همواره می فرمود: برای اهل تقوا نشانه هایی است که به آنها شناخته می شوند: راستی در سخن، ادای امانت، وفای به پیمان، کمی عجز و بخل، صله ارحام، مهرورزی به ناتوانان، بذل نیکی، حسن خلق، گستردگی بردباری و پیروی دانش در آنچه که انسان را به خدا نزدیک می کند، خوشا به حال اهل تقوا، و بر آنان باد خوبی عاقبت . در وصیت پیامبر به ابوذر است:عَلَیکَ بِتَقویَ اللَّه فإنّهُ رأسُ الأمرِ کُلّه «۱۵».. بر تو باد به تقوا و خداترسی، زیرا تقوا رأس همه کارهاست.
