سفر به سرزمين طوس خراسان و شهر مشهد الرضا سفری است به ديار غربت و شهادت و زائرين گرامی خود را آماده ی سفری می کنند و می خواهند پا بر سرزمينی بگذارند که قبل از آنها جمع کثيری از اولياء خدا وطن عزيزشان را به قصد سفر به اين ديار غربت ترک کرده اند، و به اميد زيارت و لقاء محبوبشان پا بر اين سرزمين مقدس نهادند، پس بيائيد همگی با هم خود را آماده ی سفری کنيم که لياقت ديدار يار و زيارت آن را داشته باشيم، سفری إلهی که اگر در آن لطف يار شامل ما گردد و نسيم عطرآگين وی بر ما بوزد دنيا وآخرت ما را آباد نموده ما را به سرمنزل مقصود می رساند. إنشاءالله.

سفر و آداب آن در اسلام

سير و سفر به ويژه، سفرهاى زيارتى، ريشه در اعماق فطرت آدميان و رهنمود تاريخ پيامبران دارد. سفرها و هجرت ها و گردش هاى فردى و گروهى، با انگيزه هاى علمى، تجارى، جهادى، زيارتى و عبادى، پيشينه اى ناشناخته و ابعادى گسترده دارد و از آن روز كه انسان بر كره خاكى پانهاده، موجودى مهاجر و سيّاح و زائر و جهانگرد بوده است.

گر چه انسان نياز به وطن دارد و هر كس بخش عمده ئی از عمر و زندگى خود را در منطقه اى خاص سپرى مى كند، ليكن گسستن از عادتها و پيوستن به كانونهاى نور و معرفت و حضور در محضر و مزار اولياء الله و صالحان و عالمان، از اقدامات ارزشمند انسان ها در طول تاريخ است.

وابستگى هاى شغلى و مكانى و عادت به حركت در محدوده قلمرو خاص، انسان را از امكانات فراوان الهى و حقايق بسيار در جهان هستى غافل مى سازد و سبب يأس و خستگى و جمود و كوته بينى مى شود. حضور در آفاق گسترده جهان و ديدار با انسان ها و مشاهده تلاش ها، نيازها، فرهنگ ها و اخلاق و آداب آنان، بسيارى از بيمارى هاى روحى و جسمى را بهبود مى بخشد و مشكلات اخلاقى و اجتماعى را درمان مى كند: از رَسُولُ‌الله (ص)نقل شده که فرمودند: «سافِرُوا تَصحُّوا وَ تُرْزَقُوا »[1]، مسافرت كنيد تا تندرست بمانيد و به شما روزي داده شود.

يکی از روشهای تربيتی وبسيار آموزنده قرآن کريم ترغيب و تشويق و دعوت به سير و سياحت در زمين است، که در اين آيات درس خداشناسی و پند آموزی از گذشتگان نهفته است، که ما در اينجا به برخی ازآنها اشاره می کنيم: « قُلْ سيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ يُنْشِئُ النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ قَديرٌ»[2]. و درآيه ای ديگر خداوند می فرمايد: «قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ سُنَنٌ فَسيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُروا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُكَذِّبينَ»[3].

ودر شعر معروف و منسوب به مولا على(عليه السلام) پنج فايده براى سفر ياد شده است: غم زدايى، تأمين اقتصادى، تقويت دانش و اطلاعات علمى، آشنايى با آداب و سنن ملّت ها، همنشينى با صالحان و نيكان.

تَغَرّب عن الأوطانِ في طَلَبِ العُلى

وسافِر ففي الأسفارِ خَمسُ فوائِد

تفرّجُ همّ واكتسابُ معيشةٍ

وعِلمٌ و آدابٌ وصُحبَةُ ماجِد[4]

سفرهاى زيارتى

اصولاً سفرهاى زيارتى بويژه دسته جمعى، دست آوردهايى بسيار فزون تر و گرانبهاتر از گردش هاى علمى و تورهاى تفريحى و سفرهاى تجارى و سياسى دارد، چرا که سفرهاى زيارتى، اقدامى عبادى، معنوى و به انگيزه تقرّب به آستان قدس ربوبى و حضور در محضر و مزار انسان هاى نمونه تاريخ است.

سفرهاى زيارتى، آميزه اى از عشق ملكوتى، تكريم و احترام به پاسداران ارزشها، شست وشوى غبار غفلت و گناه و پناهندگى انسان به پايگاه هاى امن الهى و مشاهد و مراقد بركت آفرين اولياى او است.

شروع سفر با دعا

وقتي مسافر آماده سفر شد، غسل كند پس از آن دو ركعت نماز بگزارد و از خدا خير خود را طلب نمايد و آية‌الكرسي بخواند و حمد و ثناي الهي بجا آورد و صلوات بر حضرت رسول و آل او بفرستد. سپس اين دعا را که از امام علی (ع) نقل شده بخواند: ِ« اللَّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنْ وَعْثَاءِ السَّفَرِ وَ كَآبَةِ الْمُنْقَلَبِ وَ سُوءِ الْمَنْظَرِ فِي النَّفْسِ وَ الْأَهْلِ وَ الْمَالِ اللَّهُمَّ أَنْتَ الصَّاحِبُ فِي السَّفَرِ وَ أَنْتَ الْخَلِيفَةُ فِي الْأَهْلِ وَ لَا يَجْمَعُهُمَا غَيْرُكَ لِأَنَّ الْمُسْتَخْلَفَ لَا يَكُونُ مُسْتَصْحَباً وَ الْمُسْتَصْحَبُ لَا يَكُونُ مُسْتَخْلَفاً »[5]. مسافر پس از اين دعا تسبيحات حضرت فاطمه (س) را بگويد و سوره حمد را از پيش رو و از جانب راست و از جانب چپ بخواند وسپس سوره توحيد و قدر را از شش جانب بخواند، وبعد ازخواندن آية‌الكرسي و سوره ناس و فلق و صدقه دادن سفر را آغاز كند.

آداب ومستحبات سفر [6]

1- طلب خير از خداوند.

2- اطلاع به دوستان و بستگان و طلب حلاليّت از آنان.

3- وصيت كردن، به خصوص نسبت به امور واجب.

4- صدقه دادن، كه بهتر است هنگام سوار شدن به وسيله نقليه انجام گيرد.

5- انتخاب همسفران مناسب و هم شأن از نظر اخلاقي و اقتصادي.

6- انتخاب زمان مناسب براي سفر؛ روز شنبه ،سه‌شنبه و پنجشنبه مستحب است و روز جمعه، قبل از نمازجمعه مكروه است. اگر در ساير ايام هفته لازم شد به سفر برود، صدقه بدهد.

7- خواندن دعاي سفر؛ آيات و سوره‌های قرآنی ؛ از جمله آنها سوره قدر، آية‌الكرسی و سوره های حمد، ناس و فلق.

آداب معاشرت با همسفران

از امام صادق(ع) نقل شده که لقمان به فرزندش فرمود: هر گاه با عده‌اي همسفر شدي: در كارهاي مربوط به خودت و آنها، با ايشان بسيار مشورت كن؛ و به آنان بسيار تبسّم نما؛ در زاد و توشه‌ات نسبت به آنان بخشنده باش؛ و اگر تو را دعوت كردند قبول كن؛ و اگر از تو كمك خواستند كمكشان كن؛ و در سه چيز از آنان برتر باش: خاموشي، كثرت نماز و بخشندگي در مركب يا دارايي و يا توشه‌اي كه همراه داري.

ـ اگر در امر حقّي از تو شهادت خواستند، شهادت بده؛ و اگر از تو مشورت و نظر خواستند، با تمام توان، انديشه‌ات را براي آنان به كار گير.... اگر همسفرانت راه افتادند، تو نيز با آنان راه بيفت؛ و اگر ديدي كار مي‌كنند، تو نيز با آنان مشغول كار شو؛ و اگر صدقه يا قرضي دادند، تو نيز با آنان همراهي كن؛ و از كسي كه سنّش از تو بيشتر است، حرف‌شنوي داشته باش.... و هر گاه اتراق كردي، پيش از آنكه بنشيني دو ركعت نماز بگزار...ـ و هر گاه كوچ كردي نيز دو ركعت نماز بخوان؛ و آن گاه با سرزميني كه در آن فرود آمده‌اي خداحافظي كن؛ و بر آن و مردمش درود فرست؛ زيرا هر سرزميني را ساكناني از فرشتگان است.»[7].

بازگشت از سفر

يکی از مستحبات سفر هنگام بازگشت از سفر، هديه وسوغاتی آوردن برای نزديکان و برادران دينی است که در روايت از پيامبر خدا (ص) آمده:« هر گاه يكي از شما به سفر رفت، در بازگشت حتي اگر شده يك قطعه سنگ براي خانواده‌اش هديه و تحفه بياورد». قال رسول‌الله (ص): اذا خَرَجَ اَحَدُكُم الي سَفَرٍ ثُمَّ قَدِمَ عَليٰ اَهلِهِ فَليُهدِهِم وَ ليُطرِفهُم وَلَو حِجارَةً [8].

همان طورکه مسافر مستحب است هنگام سفر به دوستان و بستگان اطلاع دهد و از آنان طلب حلاليّت نمايد، متقابلاً برای آنها نيز مستحب است که هنگام برگشت مسافر به پيشواز وی بروند و در خانه از او بازديد بعمل آورند که ثواب ديدار برادر مؤمن را خواهند داشت، و در صورتيکه مسافر به سفر زيارت قبور أولياء خدا رفته باشد در ثواب آن شريک خواهند شد که در روايت آمده :«معلّي بن خُنَيس مي‌گويد: از امام صادق (ع) شنيدم كه مي‌فرمود: هر گاه كسي از برادرانتان از زيارت ما يا از زيارت قبور ما بازگشت، به استقبالش برويد و سلامش كنيد و به خاطر نعمتي كه خداوند به او ارزاني داشته، تهنيتش گوييد، كه شما نيز همانند وي از رحمت الهي بهره داريد. بدانيد هيچكس به زيارت ما يا زيارت قبور ما نمي‌آيد، مگر آن رحمت الهي او را در بر مي‌گيرد و گناهانش بخشيده مي‌شود [9].

شکرانه توفيق زيارت

سپاس خدايي را که بعد از سالها آرزومندي، دعاي مرا مستجاب کرد و مرا موفَّق نمود تا مشرَّف به ديار ولايت شوم و امروز نام من در زمرة نام‌هايي باشد که شايستة زيارت آستان بهترين دوستانش قرار گيرم. وچشم‌هايم با عطر تربت مطهر آنان روشن شود، از لطف خدا سپاس گزارم که چشم مرا به تماشاي لحظه‌هائی برد که سال‌ها در آرزويش بودم. و از وی سپاس گزارم که نامم را در فهرست عاشقان و دوستان أولياء خود به ثبت رساند، دوستاني که مرامشان چراغ زندگي من و سيره زندگيشان، روشني بخش راه رسيدن به خداست و يادشان مايه آرامش و اميد ماست.

اکنون که از اين سرزمين مقدس و ساحت پاک و بارگاه آسمانی بهترين بندگان خدا دور می شوم و با آنان خداحافظی می کنم دلم را غم گرفته و از خدا مي‌‌خواهم که دلم را براي هميشه ميهمان اين آستانِ آسماني کند و دست‌هاي مرا در سخت‌ترين شرايط روزگار، در دستان پر مهر آنان قرار دهد!

ای بهترين بندگان خدا! با خدای خويش و با شما عهد مي‌بندم که بعد از اين عطر و بوي اين ديار نوراني و رايحه خوش بندگی را با خودم همراه داشته باشم و از خط ولايت شما لحظه‌اي فاصله‌ نگيرم. باشد که به حُرمت دوستي صادقانه ی شما با خدا، روزهای تنهايي و وحشت‌ و ترس سرای آخرت، زير سايه ی شفاعت شما آرام بگيرم.

نويسنده: أيوب حائري

پينوشت:

(1) مستدرک الوسائل ج8،ص 115.

(2) العنکبوت: 20.

(3) آل عمران: 137.

(4) نقل از کتاب هجرت و جهاد از شهيد مطهري.

(5) بحارالأنوار ج 32 ص 391 باب 11، به نقل از نهج البلاغة خطبه 46، دعای امام علی (ع) هنگام رفتن به شام.

(6) العروة الوثقي، ج2، كتاب الحج، في آداب السفر، ص411.

(7) ميزان الحكمة، ج5، ص2487.

(8) ميزان‌الحكمة‌، ج5، ص248.

(9) بحارالانوار، ج102، ص302.