حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در تاریخ ۸۵/۳/۲۹ و به كارگزاران نظام اسلامی توصیه كردند: «بايستى به خودمان، دلمان و جانمان و به شستشوى روانى خودمان بپردازيم و وظايف سنگين، ما را غافل نكند. البته، راه باز است؛ همين نمازهاى پنجگانه، همين امكان دعا، همين نافله، همين نماز شب؛ همه از راههاى به خود پرداختن است؛ اين راهها را در مقابل ما باز گذاشته‌اند. اگر تنبلى نكنيم، مى‌شود؛ آن وقت انسان اعتلاء و نورانيت پيدا مى‌كند و كارهايش بركت پيدا مى‌كند.»

یكی از مهم‌ترین نافله‌ها نماز شب است كه بركات زیادی را برای انسان به همراه دارد. آیت‌الله محمد محمدی ری‌شهری، رئیس دانشگاه قرآن و حدیث و تولیت حرم حضرت عبدالعظیم علیه‌السلام، در گفتار زیر، اثرات اهتمام به نماز شب را برمی‌شمرد:

«وَمِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّكَ عَسَىٰ أَن يَبْعَثَكَ رَ‌بُّكَ مَقَامًا مَّحْمُودًا»؛

و پاسى از شب را زنده بدار، تا براى تو [به منزله‌] نافله‌اى باشد، اميد كه پروردگارت تو را به مقامى ستوده برساند. (سوره‌ی اسراء، آیه‌ی ۷۹)

عاقبتِ ذكر...

رمز سیر و سلوك إلی الله، یاد خداست. هر كس به هر موقعیتی از مقامات و كمالات معنوی رسیده، از رمز «توجّه به خدا» استفاده كرده است. بنابر فرمایش حضرت آیت‌الله بهجت رضوان‌الله‌تعالی‌علیه عاقبتِ ذكر عجیب است و كسی به این سادگی نمی‌تواند معنای این حرف ساده را بفهمد كه توجّهِ به خدا، یادِ خدا است و تداوم یاد خدا چقدر می‌تواند انسان را متحوّل كند. ذكر، انسان را به كیمیای محبّت خدا می‌رساند و این كیمیا انسان را متحوّل كرده و انسان را به آن نقطه‌ی مطلوب می‌رساند.

از كامل‌ترین و سازنده‌ترین مصادیق ذكر، «نماز» است؛ همین نمازهای واجبی كه می‌خوانیم و به قول مرحوم حضرت آیت‌الله بهجت، ما در همین چیزهای ساده گیر كرده‌ایم. اگر انسان به نوافل مقیّد باشد، كمك هستند برای این‌كه آن آثار و بركاتی كه نمازهای واجب در زندگی دارند در زندگی انسان ظهور پیدا كند.

مهم‌ترین و كامل‌ترین و سازنده‌ترین مصادیق ذكر، «نماز» است؛ همین نمازهای واجبی كه می‌خوانیم. اما به فرمایش حضرت آیت‌الله بهجت رضوان‌الله‌تعالی‌علیه ما در همین چیزهای ساده گیر كرده‌ایم. همین واضحات اگر درست انجام شود، انسان می‌تواند به آن نقطه‌ای برسد كه بزرگان اهل معرفت رسیده‌اند.

چون نمازهای واجب را آن‌گونه كه باید و شاید نمی‌توانیم با حضور و توجّهِ تمام بخوانیم، خداوند عنایت فرموده و برای تكمیل فرائض، نوافل را تشریع كرده است. اگر انسان به نوافل مقیّد باشد، كمك هستند برای این‌كه آن آثار و بركاتی كه نمازهای واجب در زندگی دارند در زندگی انسان ظهور پیدا كند و از همه‌ی نوافل، مهم‌تر، «نافله‌ی شب» است. برای طلّابِ جوان توجیه ما این است كه اگر می‌خواهند آینده‌ای الهی و نورانی داشته باشند، تحصیلشان و عمرشان بركت داشته باشد، از همین آغاز زندگی علمی و تحصیلی نافله‌ی شب را ترك نكنند .

مرحوم شیخ صدوق در علل الشرایع روایتی از امام صادق علیه‌السلام نقل می‌كند كه كه فرمودند: «علیكم بصّلاة اللّیل» بر شما باد نماز شب. بعد می‌فرمایند: «فانّها سنّةُ نَبیّكم» اوّل نكته‌ای كه باید درباره‌ی این سنّت پیغمبر صلی‌الله‌علیه‌وآله بدانید این است كه: «لقد كان فی رسول الله اسوةٌ حسنةٌ». اگر می‌خواهید از حضرت الگو بگیرید «من الّلیل فتهجّد به نافلةً لك عَسی اَن یبعثك ربّك مقاماً محموداً». این سنّت پیامبر است. ارتباطی است بین «مقامِ محمود» و «نافله‌ی شب» كه برای من و شما « فاِنّها سنّةُ نبیّكم» است.

اثرات نماز شب

اگر می‌خواهید به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله تأسّی كنید، سعی شود تا نافله‌ی شب را ترك نكنید و اگر احیاناً ترك شد قضایش را بجای آورید و «دأب الصّالحین قبلكم» و بدانید كه صالحینِ قبل از شما اهل نافله‌ی شب بودند، اهل تهجّد بودند، اهل شب‌زنده‌داری بودند. مرحوم آقا میرزا جواد آقا ملكی تبریزی رحمةالله‌علیه، این عارفِ فقیهِ بزرگوار از قول استاد بزرگوارش آقا ملاّ حسینقلی كه اهل معرفت بوده می‌گوید: ما ندیدیم در میان كسانی كه به كمالی از كمالات و مقامی از مقامات معنوی رسیدند، كسی اهل نافله شب و تهجّد نباشد.

رهبر انقلاب: بايستى به خودمان، دلمان و جانمان و به شستشوى روانى خودمان بپردازيم و وظايف سنگين، ما را غافل نكند. البته، راه باز است؛ همين نمازهاى پنجگانه، همين امكان دعا، همين نافله، همين نماز شب؛ همه از راههاى به خود پرداختن است؛ اين راهها را در مقابل ما باز گذاشته‌اند.

سلامت جسم

می‌فرماید نه تنها در كمالات معنوی شما اثر دارد «و مطرده الدّاء عن اجسادكم»؛ یعنی در سلامت جسم شما هم مؤثر است. یعنی اگر می‌خواهید سالم باشید. شب‌زنده‌داری و قبل از اذان بلند شدن، به سلامتی شما كمك می‌كند. بنابراین یكی از عواملی كه سبب تندرستی انسان شده و او را شاداب و بانشاط می‌كند و روحیه‌ی كار و تحصیل به انسان می‌دهد، نماز شب است.

گشایش رزق

اثر دیگری كه برای نافله‌ی شب در روایات آمده «زیادة الرّزق» است؛ یعنی روزی را زیاد می‌كند. یعنی كسی كه اهل نافله‌ی شب شد، مشكلات مادی او كاهش می‌یابد. این روایت در كتاب محاسن جلد اوّل صفحه‌ی ۱۲۵ از امام صادق علیه‌السلام آمده كه فرمودند: «كذب مَن زعم یصلّی صلاة الّلیل و هو یجوع»؛ دروغ می‌گوید كسی كه گمان می‌كند نماز شب می‌خواند و گرسنه می‌ماند.

پاك شدن گناهان

یكی دیگر از آثار نماز شب پاكی روح از آلودگی گناه می‌باشد. در جلد سوم كافی صفحه ۲۶۶ در ذیل آیه‌ی شریفه‌ی «إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئَاتِ»(سوره‌ی هود، آیه‌ی ۱۱۴) حضرت می‌فرمایند :«صلوة المؤمن باللّیل تذهب بما عمل من ذنبٍ بالنّهار»؛ یعنی انسانی كه سحرخیز باشد و نماز شب بخواند، آن گناهانی كه در روز انجام داده پاك می‌شود.

نورُ الوجه

یكی دیگر از آثار نافله‌ی شب «نورُ الوجه» است؛ یعنی چهره‌ی انسان نورانی می‌شود. این روایت را هم مرحوم شیخ طوسی در كتاب تهذیب جلد دوم در صفحه‌ی ۱۱۹ آورده است. پیامبر اكرم صلی‌الله‌علیه‌وآله می‌فرمایند: «من صلّی باللّیل حَسُنَ وجهه بالنّهار»؛ كسی كه در شب نماز بخواند، چهره‌اش در روز نورانی می‌شود. البته این نورانیّت، نورانیّتی نیست كه با چشم ظاهر قابل دیدن باشد. ممكن است كسی از نظر ظاهر زیبا نباشد ولی آن نور را داشته باشد. این طبیعی است كه وقتی گناه پاك شد و انسان از آلودگی آن گناه پاك شد، نورانی می‌شود.

گناه، توفیق نماز شب را سلب می‌كند

شخصی به محضر علی علیه‌السلام رسید و گفت: یا امیرالمومنین! من دیشب خواب ماندم و نماز شبم ترك شد. امیرالمؤمنین علیه‌السلام در جواب گفت: این را بدان كه گناه باعث شد تا خواب بمانی.

روایت دیگری از امام صادق علیه‌السلام نقل است كه: «اِن الرّجل یذهب الذنب فیحرم صلوة اللّیل». گاهی انسان یك دروغی می گوید، یك غیبتی می‌كند و متأسّفانه خیال می‌كند حالا اگر مخالفِ سیاسی شده و غیبتش را كرد، این جناح به آن جناح، بد بگوید، عیب ندارد. مسلمانِ گناهكار هم كه باشد، شما حق ندارید پشت سرش حرف بزنید و اگر زدید می‌شود غیبت.

اثر دیگری كه برای نافله‌ی شب در روایات آمده «زیادة الرّزق» است؛ یعنی روزی را زیاد می‌كند. یعنی كسی كه اهل نافله‌ی شب شد، مشكلات مادی او كاهش می‌یابد.

خدا رحمت كند مرحوم آیت‌الله قاضی، استادِ علّامه طباطبایی را. ایشان یك وصیت‌نامه‌ی اخلاقی دارد كه آخرش می‌گوید: اگر كسی نماز بخواند و روزه هم بگیرد اما دل كسی را هم بشكند، اصلاً از او سلب توفیق می‌شود. اصلاً توفیق پیدا نمی‌كند تا نماز شب بخواند. كسی كه گناه می‌كند، شب خواب می‌ماند.

«اَنّ العمل السّیئه اسرع بصاحبه من السّكین فی اللّحم»؛ اثر كارِ بدی كه انسان انجام می‌دهد در قلبِ انسان از اثر چاقو در گوشت بیشتر است. یك عدّه هستند كه اهل نماز شب هستند و خواب هم نمی‌مانند و عمل آن‌ها تداوم هم دارد. آن‌ها باید حواسشان جمع باشد كه یك وقت «عُجب» پیدا نكنند. ده شب، یك ماه، یك سال نماز شب خواند و می‌گوید: ما هیچ گناهی نكردیم، پس كار ما درست است. آن‌ها كه نماز شب می‌خوانند باید به این آیات توجّه داشته باشند، آن‌ها كه اهل نماز شب هستند باید مراقب دام‌های شیطان باشند، شیطان برای من و شما، برای هر كسی یك دام دارد.

شیطان و ریسمان‌ها

یكی از بندگان خدا شیطان را خواب می‌بیند كه تعدادی زنجیر روی دوشش است. پرسید كیستی؟ گفت: شیطانم. پرسید این‌ها چیست؟ گفت: افسارهایی است كه به گردن كسانی كه می‌خواهم دنبالم بیاورم می‌اندازم. پرسید: این یكی چرا پاره شده؟ گفت: این برای فلان شیخ بزرگوار است (نام یكی از بزرگان را گفت) دیشب انداختم گردنش تا وسط كوچه آوردمش ولی وسط كوچه زنجیر را پاره كرد و رفت. پرسید: كدام زنجیرها برای من است؟ گفت: تو اصلاً زنجیر لازم نداری، خودت دنبال من می‌آیی! این زنجیرها برای كسانی است كه نمی‌آیند و باید به زور بكشانمشان و بیاورم. آن شخص رفت و از آن آقایی كه خوابش را دیده بود ماجرا را پرسید. گفت: من دیشب می‌خواستم مطالعه كنم و نفت چراغ نداشتم. گفتم چند شاهی «سهم آقا» را بردارم و نفت یا روغن بگیرم و چراغ را برای مطالعه روشن كنم و فردا وقتی پول تهیّه كردم جایگزین نمایم. به وسط كوچه كه رسیدم، تصمیم گرفتم امشب مطالعه نكنم. شاید تا فردا مُردم و در این صورت قرضم را چه كسی می‌دهد؟ چرا از «وجوهات» استفاده كنم؟ برگشتم و پول را سرجایش گذاشتم و آن‌جا بود كه زنجیر شیطان پاره شد.

آن‌ها كه اهل نماز شب هستند باید مراقب دام‌های شیطان باشند، شیطان برای من و شما، برای هر كسی یك دام دارد. باید مواظب خودشان باشند تا شیطان از راه دیگری آنان را فریب ندهد و گرفتار عُجب و خودبینی نكند.

آفت بزرگ

كسانی كه اهل نماز شب هستند، نباید توقّع داشته باشند حالا كه ما برای نماز شب بلند می‌شویم، باید جبرئیل نازل شود و یك نامه نیز از طرف خدا بیاید؛ در روز هم همه باید به ما سلام كنند و من هم می‌توانم از همه انتقاد كنم و به همه ایراد بگیرم. نه! این‌جور نیست. این مرض بدتر از آن است كه شخص نماز شب نخواند. كسانی كه اهل نماز شب هستند باید مواظب خودشان باشند تا شیطان از راه دیگری آنان را فریب ندهد و گرفتار عُجب و خودبینی نكند.

در روایت آمده است كه خداوند متعال در حدیث قدسی می‌فرماید: بعضی از بندگان هستند كه برای عبادت بلند می‌شوند، تلاش می‌كنند، از خواب بلند می‌شوند و لذّت آن را رها می‌كنند، مدّت‌ها هم نماز شبشان ادامه دارد. اما من كاری می‌كنم تا یك شب و دو شب خواب بمانند. این لطف خداست؛ «نَظَرا مِنّى له و إبقاءً علَيهِ، فَيَنامُ حتّی يُصبِحَ و هُو ماقِتٌ لنفسِهِ، زارٍ علَيها»؛ یعنی می‌خوابد تا صبح شود. از خودش بدش می‌آید و می‌گوید چه كار كردم كه خواب ماندم؟ چه گناهی كردم كه دیشب خواب ماندم؟ خداوند می‌گوید: «لَدَخَلَهُ العُجبُ مِن ذلكَ فَيُصَيِّرُهُ العُجبُ إلی الفِتنَةِ»؛ یعنی اگر مانع نشوم او دچار خودپسندی و عُجب شده و به خاطر عُجب هلاك می‌شود.