اشاره
چاپ كتاب‌هاي پيشوايان سلفيه و وهّابيت مانند ابن‌تيميه، ابن‌قيّم، محمدبن عبدالوهّاب و خاندان او و صدها كتاب1 و مجله ديگر در عربستان و خارج از آن، برضد تشيّع، انقلاب اسلامي، رهبري و مردم ايران با به كارگيري جديدترين فناوري تبليغاتي و همچنين تربيت مبلّغان وهّابي و تأمين هزينه‌هاي مالي آن‌ها، ساختن مساجد متعدّد در سراسر جهان، كمك‌هاي بلاعوض و سرمايه‌گذاري‌هاي كلان در راه گسترش اسلام سعودي، گوشه‌اي از فعاليت‌هاي حاكمان وهابي به شمار مي‌آيد. خاندان آل‌سعود، كه بيش از چهار هزار نفر هستند، عمده مشاغل و پست‌هاي كليدي را در سراسر كشور پهناور عربستان در دست دارند. مذهب رسمي عربستان، سنّي حنبلي است كه بر اساس تعاليم محمدبن عبدالوهّاب اداره مي‌شود و اقليّتي (15 درصد) در منطقه شرقي، قطيف، احساء، دمام و ظهران شيعه هستند. خاندان محمدبن عبدالوهّاب كه به «آل‌الشيخ» معروف شده‌اند، پست‌هاي مهم افتا، ارشاد، تبليغات، آموزش مذهب وهّابيت و مانند آن را در دست دارند. اين مقاله به ساختار مذهبي، فرهنگي و سياسي عربستان سعودي و عملكرد آن در دوره‌هاي اخير، پس از تأسيس كشور و استقرار قدرت وهّابيان مي‌پردازد.
پس از آغاز و استمرار دعوت وهّابيان و استقرار حاكميت آل‌سعود، بيش‌تر سرزمين‌هاي مردم مسلمان جزيرة العرب مانند شهرهاي مكه، مدينه، طائف، دمام، نجران، بريده، الكبار، هفوف، جدّه، تبوك، رياض (نجد)، قطيف، الأحساء و مناطق ديگر به تصرف و اشغال حاكمان سعودي در آمد و با اجبار، آيين وهّابيان رسميت يافت، ولي تعدادي از مسلمانان مناطق شرقي مانند قطيف، احساء، عسير و نجران، كه پيش‌تر شيعه اثنا عشري بودند، تسليم نشدند و هنوز هم مراسم ديني و مذهبي را طبق اعتقاد خود برگزار مي‌كنند.
وهّابيان نسبت به آيين‌ها و شعاير مذهبي بسيار سخت گيرند و با تعمير و ساختن قبور پيامبران، زيارت قبور اموات، توسّل به اولياي الهي، نذر براي مردگان، طلب شفاعت و بزرگداشت آن ها، به طور جدّي، برخورد مي‌كنند!
همه كتاب‌ها، مجلات و سخنان خطبا در مساجد، به ويژه مسجدالحرام و مسجدالنبي، كه چاپ، منتشر و ايراد مي‌شود، درباره مباحث توحيد و شرك، بدعت و نهي مردم در استفاده از دعا و توسّل و شفاعت است. اينك شرح مهم‌ترين مراكز و دستگاه‌هاي فرهنگي تبليغاتي وهّابيان:
تبليغ وهّابي‌گري در داخل عربستان
الف) وزارت حج و اوقاف و ارشاد و شؤون اسلامي
به دليل اهميتي كه مسأله حج در بين مسلمانان جهان دارد و همه ساله ميليون‌ها زن و مرد مسلمانِ عاشق حضور در مراسم عبادي ـ سياسي حج بيت الله الحرام و زيارت قبر مقدّس پيامبرگرامي (ص) و صحابه ايشان و بازديد از مكان‌هاي تاريخي، عازم عربستان مي‌شوند، حاكمان سعودي وزارتخانه مستقلي به نام «حج» تشكيل داده‌اند كه وظيفه اساسي آن، رسيدگي به مسائل حج و حجّاج است. همة علما و دانشمندان وهّابي، بايد آمادگي كامل براي برگزاري مراسم را داشته باشند و احكام و پرسش‌هاي شرعي حاجيان را طبق مذهب وهّابيت پاسخ گويند.
اداره حرمين شريفين (مكّه و مدينه) از وظايف عمده وزارت حج و شؤونات اسلامي است. اين وزارتخانه به طور منظّم، كتاب‌ها و مجلاتي را براي معرفي مكان‌هاي تاريخي و اعمال مذهبي مسلمانان طبق مذهب وهّابيت چاپ و منتشر مي‌كند.2
گفتني است مؤسسات و نهادهاي متعددي مانند «مجلس شوراي الدعوه والارشاد»، «المجلس الاعلي و الشؤون الاسلاميه»، «رياسة شؤون الحرم المكّي والحرم المدني»، «دور الحج في نشرة الدعوة»، «هيئة الأمر بالمعروف و النهي عن المنكر»، «الرسالة العالية لادارة الهجرة العلمية والاِفتا»، «الجماعة الخيرية لتحفيظ القرآن الكريم» و «هيئة كبار العلماء» زيرنظر وزارت حج فعاليت مي‌كنند كه هر يك به سهم خود با برپايي جلسات، سخنراني‌ها در داخل و خارج، تأليف كتب و چاپ نشريات و توزيع و اهداي آنان، به ويژه در ايام حج (ماه‌هاي ذي‌القعده و ذي‌الحجه)، به وظايف خويش عمل مي‌كند.
ب) دانشگاه‌ها و مراكز علمي، مذهبي
1. جامعه ام‌القري بمكة المكرمه: اين دانشگاه در سال 1369 هـ. ابتدا به صورت دانشكده «الشريعه» تأسيس شد و در سال 1401 هـ. با موافقت مجلس الوزراء به دانشگاه ام‌القري تغيير نام داد. هدف از تأسيس اين دانشگاه، آموزش زبان عربي و گسترش فرهنگ اسلامي براي برادران و خواهران است و در شهرهاي جدّه و طائف نيز شعبه دارد.
دانشكده‌هاي «كلمة الشريعه»، «مركز البحوث العلمي»، «احياء التراث الاسلامي»، «مركز البحوث النفسيه والتربويه»، «مركز ابحاث الحج»، «معهد تعليم اللغة العربيه» و «المركز العالمي للتعليم الاسلامي» زيرنظر اين دانشگاه فعاليت مي‌كنند.
اين دانشگاه تاكنون كتاب‌ها و مجلات متعددي را چاپ و منتشر كرده است.3
2.الجامعة الاسلاميه بالمدينة المنوّره: اين دانشگاه در سال 1380 هـ. براي خدمت به جهان اسلام و كمك به آموزش و تربيت علما و خطبا و مبلّغان مذهبي در مدينه تأسيس شد و تاكنون فعاليت‌هاي مهمي در زمينه چاپ و نشر كتاب و مجله انجام داده است.
3. جامعة الامام محمدبن سعود الاسلاميه: اين دانشگاه در سال 1394 هـ. با هدف خدمت به جهان اسلام در زمينه بحث‌هاي اسلامي و گسترش و تبليغ آن در كشورهاي گوناگون تأسيس شد. دانشكده‌هاي مهم «كلية اللغة العربيه»، «كلية اصول الدين»، «كلية العلوم الاجتماعيه»، «المعهد العالي للقضاء» و «مركز البحوث» وابسته به آن هستند كه كتاب‌ها و مجلّات گوناگوني در زمينه اهداف خود، چاپ و توزيع كرده‌اند.4
4. جامعة الملك سعود: اين دانشگاه از سال 1398 هـ. در زمينه مباحث تربيتي، اقتصادي، ادبي، اداري، بيمارستاني و ساير علوم فني مانند زراعت و هندسه بنيان نهاده شد و آثار و تأليفات گوناگوني به زبان‌هاي عربي و انگيسي منتشر كرده است.5
5. جامعة الملك عبدالعزيز: اين دانشگاه از سال 1405 هـ. تأسيس شد و در زمينه مباحث اقتصادي و اداري و آداب و علوم انساني و زمين شناسي، هندسه و مانند آن فعاليت مي‌كند. از مهم‌ترين مراكز علمي اين دانشگاه، «مركز أبحاث الاقتصاد الإسلامي» است كه تاكنون 207 كتاب و 20 نشريه مهم منتشر كرده و با «سازمان كنفرانس اسلامي» نيز همكاري دارد.6
ج) رابطة العالم الاسلامي
اين مركز در سال 1381ه./ 1962 م توسط ملك سعود در مكّه گشايش يافت و تاكنون 38 سال از تأسيس آن مي‌گذرد و از پرقدرت‌ترين سازمان‌هاي مذهبي در عربستان محسوب مي‌شود.
وظايف مهم اين مركز عبارتند از: آموزش‌هاي اسلامي، چاپ و توزيع قرآن و كتب‌هاي اسلامي، آموزش زبان عربي، كمك مالي به كشورها و اداره مؤسسه‌هاي خيريه در سراسر جهان.
مجموعه‌اي از مجامع و ادارات ديني وابسته به اين سازمان عبارتند از:
1. مجمع فقه اسلامي7؛ 2. شوراي عالي جهاني مساجد؛ 3. مؤتمر (كنفرانس) تربيت اسلامي؛ 4. جمعيت اسلامي جوانان.
اين سازمان طي 10 سال گذشته قريب يك ميليارد ريال صرف ساختمان بناهاي اسلامي و ترويج اسلام سعودي نموده و دولت عربستان مبلغ 35 ميليون ريال به سازمان‌هاي خيريه، بيمارستان‌ها و درمانگاه‌ها در خارج از كشور، و20 ميليون ريال براي نشر و حفظ قرآن و ارشاد اسلامي كمك كرده است.
امروزه بيش از يك هزار مسجد و صدها مركز اسلامي در سراسر جهان زير نظر اين سازمان مشغول فعاليت هستند.
كمك‌هاي اين مركز در كشورهاي ديگر براي احداث 2 مؤسسه اسلامي، 1259 مسجد، 1069 مدرسه، 200 مؤسسه مذهبي، 134 دانشگاه، 41 درمانگاه، 76 بيمارستان و يك دانشكده جهان عرب در پاريس هزينه شده است.8
د) رئاسة ادارات البحوث العلميه والافتاء و الدعوة والارشاد(هيئة كبار العلماء):
در سال 1391 هـ. به دستور ملك خالدبن عبدالعزيز، فرماني خطاب به شيخ ابراهيم بن محمد آل‌الشيخ (از نوادگان محمدبن عبدالوهّاب) صادر و قرار شد گروهي از علما و دانشمندان وهّابي عربستان گرد هم آيند تا ضمن بحث و بررسي (به صورت گروهي) و بدون توجه به مذاهب فقهي مشهور اهل سنّت (حنبلي، شافعي، حنفي و مالكي) فتواهاي لازم براي احكام شرعي را صادر كنند و مردم نيز موظّف به پيروي باشند.
در سال 1395 هـ. پس از مرگ شيخ ابراهيم بن محمد آل‌الشيخ، رياست اين اداره به شيخ عبدالعزيز بن عبدالله بن باز (آل الشيخ) واگذار شد.
شيخ عبدالعزيز بن عبدالله بن باز در سال 1330ه. در شهر رياض متولد شد. دروس ديني و اسلامي را از استاداني مانند الشيخ محمد بن عبداللطيف بن عبد الرحمان آل الشيخ و الشيخ محمد بن ابراهيم آل الشيخ فرا گرفت. سپس سال‌ها امور قضا، تدريس، سخنراني و رياست دانشگاه اسلامي در مدينه را عهده دار بود. بن باز در سال 1346 هـ. در اثر بيماري از دو چشم نابينا شد، ولي مشكل كوري نتوانست او را از فعاليت علمي و سياسي باز دارد.
هـ )ساير مراكز و مؤسسات مذهبي:
مؤسسات و سازمان‌هاي ديگري كه در عربستان، به فعاليت‌هاي مذهبي ـ ديني و خيريه مي‌پردازند، عبارتند از:
1. «هيئة الأمر بالمعروف والنهي عن المنكر»؛
2. «الجماعة الخيريه لتحفيظ القرآن الكريم»؛
3. «مجمع الملك فهد لطباعة المصحف الشريف»؛
4. الندوة العالميه للشباب الإسلامي»؛
5. «المجلس الأعلي للشؤون الاسلاميه»؛
روشن است به دليل اين كه عربستان از قديم يك كشور تاريخي، اسلامي و مذهبي بوده، همواره فرهنگي آميخته به دين و آداب و رسوم مذهبي داشته و مردمان اين كشور نيز پاي بندي فراواني به انجام فرايض ديني، آداب و سنن مربوط به مذهب دارند. البته در كنار فرهنگ ديني، فرهنگ و آداب و رسوم قبيله‌اي و نژادي نيز در مردم تأثير داشته است.9
و) حوزه‌هاي علميه و مراكز آموزشي ـ ديني:
در عربستان، چيزي به نام حوزه‌هاي علميه، آن گونه كه در كشورهاي شيعه نشين مرسوم بوده و هست، وجود ندارد. پس از استقرار دولت عربستان سعودي (به ويژه در مرحله سوم آن به دست ملك عبدالعزيز بن سعود در سال 1353 هـ.) دولت تلاش بسياري كرد تا غير از مراكز دانشگاهي، مركزيتي به عنوان حوزه‌هاي علمي مانند حوزه‌هاي علمي شيعه و يا مدارس امام خطيب (الجامعات الاسلاميه در عثماني و جامع الأزهر در مصر) به وجود نيايد.
در واقع، حوزه‌هاي علمي ـ ديني عربستان، شكل دانشگاهي تكامل يافته است، به گونه‌اي كه مروّج آيين و مذهب رسمي وهّابيت هم هستند. از گذشته‌هاي دور تاكنون، از داخل و خارج عربستان علاقه‌مندان به تحصيل در رشته‌هاي ديني مانند قرآن، تفسير، حديث، تاريخ اسلام و فقه، جذب دانشگاه‌هاي اين كشور مانند «جامعه ام‌القري»، «جامعه الملك سعود»، «جامعه الملك عبدالعزيز» و «جامعه الاسلاميه في المدينه» مي‌شوند. براي نمونه، دانشگاه اسلامي در مدينه (تأسيس در سال 1381 هـ.) با پنج دانشكده تخصصي و بخش‌هاي گوناگون وابسته، به آموزش دانشجويان در شريعت اسلامي، تبليغ و ارشاد، اصول دين، قرآن و حديث، حديث و روايات شريفه، مطالعات اسلامي، زبان عربي و مانند آن مي‌پردازد. فارغ التحصيلان اين مراكز علمي به اقامه نماز جماعت در مساجد و تبليغ مسائل شرعي و ديني در داخل و خارج عربستان مشغول مي‌شوند.10
در عربستان، هرگونه فعاليت مذهبي خارج از آيين وهّابيت ممنوع است و به شدت با آن برخورد مي‌شود. البته در ميان وهّابيان نيز گرايش‌هاي مختلف تندروي افراطي (متعصّب)، سنّت‌گرا، معتدل و ميانه رو وجود دارد.
وابستگي شديد سياسي، نظامي و اقتصادي عربستان به امريكا، انگلستان، مسأله فلسطين، مسائل حج و برخورد با حجاج ايراني در سال 1407 هـ./ 1366 ش، جنگ ايران و عراق، مسأله افغانستان، گروه «سپاه صحابه» و گروه «طالبان»، باعث اعتراض و شورش‌هاي متعددي در شهرهاي مكّه، مدينه و مناطق ديگر، به ويژه شيعه نشين، شده است.
دولت سعودي در نصب مسؤولان ديني، سياسي و اقتصادي كشور دقت فراواني مي‌كند تا مبادا مخالفان سياست‌هاي آل‌سعود ميدان و فرصت فعاليت پيدا كنند.
ز) مراكز انتشاراتي، رسانه اي و كتابخانه‌اي:
حكام وهّابي آل‌سعود همة امكاناتي را كه از استخراج بي‌حدّ و حساب نفت به دست مي‌آيد، در راه تبليغ حكومت استبدادي سعودي و آيين منحرف وهّابيت بهره مي‌گيرند. يكي از مهم‌ترين فعاليت‌هاي مراكز فرهنگي و رسانه‌اي (راديو، تلويزيون و مطبوعات) تلاش در معرفي نظام حكومتي آل‌سعود و آيين وهّابيت به عنوان بهترين تشكيلات اداري و مذهب مورد علاقه مردم و هماهنگ با قرآن و سنّت نبوي است. هرگونه تحقيق و پژوهشي كه با اين برنامه‌ها همسو باشد، تهيه، تنظيم، منتشر، نگه‌داري و تبليغ مي‌شود و هرگونه تأليف و تحقيقي كه موافق با مذاهب ديگر (به ويژه مذهب تشيّع دوازده امامي) باشد، انحراف از دين اسلام و بدعت و كفر معرفي و مردم را از نزديك شدن به آن منع مي‌كنند.
براي نمونه، تعدادي از كتابخانه‌ها، مراكز انتشاراتي، آثار منتشر شده و رسانه‌هاي تبليغاتي كشور عربستان در ذيل معرفي مي‌شود.
كتابخانه‌ها
1- كتابخانه دانشگاه ملك سعود در شهر رياض داراي بيش از 11 ميليون جلد كتاب عربي و فارسي، 3000 نشريه ادواري، 8600 نشريه دولتي و منابع كمياب خطي فراوان؛
2ـ كتابخانه عمومي ملك عبدالعزيز داراي 200000 جلد كتاب عربي، انگليسي و مجموعه گسترده‌اي از نسخه‌هاي خطي كمياب و نشريات ادواري در موضوعات گوناگون؛
3ـ كتابخانه دانشگاه اسلامي مدينه منوّره داراي 334000 جلد كتاب، نشريه، پايان نامه، اسلايد و ميكرو فيلم در موضوعات گوناگون؛
4ـ كتابخانه انجمن اداره عمومي داراي بيش از 1770000 جلد كتاب عربي، انگليسي و مجلات دوره‌اي و نشريات دولتي؛
5ـ كتابخانه ملي ملك فيصل داراي 37000 جلد كتاب به زبان عربي، انگليسي و فرانسه؛
6ـ كتابخانه ملي ملك فهد در حال حاضر، بيش از 30 هزار مدرك و سند درباره تاريخ عربستان و توسعه كشور سعودي را نگه داري مي‌كند.
مؤسسات انتشاراتي و چاپخانه‌ها
بيش از 117 مركز انتشاراتي و چاپخانه در زمينه چاپ و انتشار كتاب و مجله در عربستان تأسيس شده كه مهم‌ترين آن‌ها به شرح ذيل است:
1. دار ابن الجوزي، دمام؛
2. مؤسسه اُسام، الرياض
3. مكتبه الأوس، المدينه؛
4. مكتبه الباز، مكّه؛
5. دارالشروق للنشر والتوزيع، جدّه؛ و...
كتاب‌هاي منتشرشده ضد شيعه
بخش مهمي از كتاب‌هاي منتشرشده به زبان‌هاي عربي، انگليسي، فارسي و اردو در اين چاپخانه‌ها غير از كتب قديمي پيشوايان سلفي‌گري مانند ابن تيميه، ابن القيم، ابن كثير و محمدبن عبدالوهّاب اختصاص به ردّ عقايد مذهب شيعه و دشمني و ضديت با آن، به ويژه پس از انقلاب اسلامي ايران، دارد كه ناشران با دستور حاكمان وهّابي با جديّت بسيار، آن‌ها را چاپ و در داخل عربستان و خارج آن در ميان مسلمانان و غير مسلمانان (بيش‌تر به صورت اهدايي) توزيع مي‌كنند.11
يكي از مسائل مهمي كه در بيش‌تر اين كتاب‌ها به چشم مي‌خورد و نويسندگان وهّابي آن را مطرح مي‌كنند، اختصاصي دانستن تفسير اسلام و سنّت نبويp به مركز وحي (حرمين شريفين) و علما و ساكنان آن است و هر گونه عقيده و فكري را كه خارج از محيط حرمين در سراسر جهان مطرح شود، باطل مي‌دانند. دانشمندان وهّابي خود را متولّيان و مفسّران جهان اسلام مي‌دانند و داعيه رهبري آن را دارند. آنان با فراخواني متفكران و دانشمندان جهان اسلام و با در اختيار گذاشتن امكانات (كتابخانه و بودجه) در راه اين هدف تلاش مي‌كنند.
بخش عمده آثار انتشار يافته (غير از ضديت با عقايد تشيّع و ايران اسلامي) درباره جنبش و دعوت سلفي‌گري و وهّابي‌گري مطابق با آثار ابن تيميه، محمدبن عبدالوهّاب و مبارزه با هرگونه نوآوري و مخالفت با افكار پيشوايان سلفي است كه براي نمونه مي‌توان به انتشار كتابي با عنوان حوارٌ هادي مع محمد الغزالي، وقفات مع كتاب السنّه النبويه چاپ دارالوطن، الرياض تأليف سلمان بن فهد العوده اشاره كرد كه در مخالفت با افكار نويسنده پرآوازه معاصر مصري (الشيخ محمد الغزّالي) نوشته شده؛ نويسنده‌اي كه به بحث‌هاي عقلي و علمي پرداخته و طرفدار نوآوري فرهنگي در جهان امروز، دفاع از انقلاب اسلامي ايران، امام خميني(قدس سره) و مخالف وهّابيان است.12
مطبوعات، راديو و تلويزيون و خبرگزاري‌ها
1. مطبوعات:
در كشور عربستان، همه مطبوعات در داخل و خارج كشور به زبان‌هاي عربي و انگليسي با شمارگان بالا، زير نظر دولت (وزارت تبليغات) و با بودجه دولتي فعاليت مي‌كنند. در واقع، رسانه‌ها بازگوكننده خط فكري و سياسي حاكم بر كشور هستند كه دولت آن را ترسيم مي‌كند.
مهم‌ترين روزنامه‌ها و مجلات عربي و انگليسي عبارتند از: الجزيره، الرياض، المدينه المنوّره، عُكاظ، اليوم، البلاد، الشرق الاوسط، الحيات، المجله، المستقبل، الندوه، الدعوه، المجتمع، المسلمون، اخبار العالم الاسلامي، اليمامه و...
Saudi Business, Arabian sun, News from Saudi Avabia, Saudi Economic Surrey , Saudi Arabia Business Week. Arab News.
2. خبرگزاري (داخلي و خارجي):
خبرگزاري داخلي در سال1970م تأسيس شده است و با عنوان عربي «وكالة الأنباء السعوديه» و عنوان لاتين «S.P.A» فعاليت مي‌كند.
ـ خبرگزاري اسلامي «I.P.A»؛
ـ خبرگزاري خارجي رويتر و آسوشيتدپرس.
3. راديو و تلويزيون:
راديو و تلويزيون عربستان در سال 1967م راه‌اندازي شده است و زيرنظر دولت، به ويژه وزارت اطلاعات، قرار دارد و به زبان‌هاي عربي، انگليسي، فارسي، فرانسوي، تركي و اردو در جهت سياست‌هاي فرهنگي، سياسي كشور برنامه‌هاي درون‌مرزي و برون‌مرزي تهيه و پخش مي‌كند.
فعاليت فرهنگي، راديويي و تلويزيوني براي مردم آزاد نيست و تمام آن‌ها طي فرماني از اظهار نظر مطبوعاتي و رسانه‌اي ممنوع شده‌اند، ورود نشريات خارجي به دليل انتقاد از برنامه‌هاي حكومتي سعودي ممنوع است و اعضاي حاكم بر كشور كه همگي از خاندان سعودي و وابستگان آنان هستند، به شدت بر برنامه‌هاي رسانه‌ها نظارت دارند.
حجت الاسلام عباس جعفري
پي‌نوشت‌ها
1. البته وهّابيان سعودي از چاپ قرآن كريم با زيباترين خط و كاغذ و اهداي آن به حاجيان و زائران مكّه و مدينه در ايام حج و در طول سال نيز غافل نيستند.
2. مؤلف كتاب تاريخ الجزيرة العربيه في عصر الشيخ محمدبن عبدالوهّاب، در ص 341 مي‌گويد: «از شيخ شش فرزند پسر به نام‌هاي: ابراهيم، عبدالعزيز، عبدالله، حسن، حسين و علي و شش دختر به نام‌هاي سلمي، صفيه، فاطمه، سعدي، عايده و حبيبه باقي ماند.»
3. فهد بن محمد الدرعان، النشر في الجامعات السعوديه، دراسة تحليلية نقديه، الرياض مطبوعات مكتبة فهد الوطنيه، 1423 هـ.؛ نويسنده در اين كتاب آمار انتشارات اين دانشگاه را بالغ بر 103 كتاب و 11 نشريه دانسته است.
4. آمار انتشارات اين دانشگاه به 147 كتاب و 19 نشريه فصلي رسيده است. (النشر في الجامعات السعوديه) ص 460.
5. همان، اين كتاب آمار انتشارات را افزون بر 288 كتاب و 31 نشريه برشمرده است.
6. همان، ص 466.
7. محل اصلي اين مجمع در شهر جدّه عربستان بوده و با هدف وحدت نظري و عملي اسلامي و حل مشكلات عقيدتي، اجتماعي فقهي در چارچوب شريعت اسلامي تشكيل شده است. از ايران نيز همه ساله هيأتي از طرف سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامي در اين مجمع شركت مي‌كنند.
8. حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت، شناخت عربستان، ص128.
9. شناخت عربستان، صص 130، 147 و 165.
10. همان.
11. همان.
12. همان.
