برای آنکه با شیطان مقابله کنیم ابتدا باید خود شیطان را بشناسیم. بهترین منبع برای شناخت شیطان ، شیطان پرستی و شیطان گرایی قرآن و سنت پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و اهل بيت طاهرينش عليهم السلام است. همانطور كه در آيات 12تا18 سوره مباركه اعراف آمده است؛ شيطان پس سرپيچي از فرمان الهي و رانده شدن از درگاه او و مهلت گرفتن، به عزت خداي متعال قسم ميخورد كه همه انسان ها را گمراه كرده و از سعادت دنيا و آخرت بازدارد. شکل و شمایل و راه و روش هاي حیله و ترفند شیطان هم از آن زمان تا كنون فرق کرده است. در هر دوره با روشهایی که با تمدن و پیشرفت انسانها متناسب بود به همان روش برخورد کرده است. روشها متفاوت اما هدف یکی بود. هدف به بیراهه کشاندن انسانها و از صراط مستقيم الهی است. در سوره ناس آنجا که می فرماید: الذی یوسوس فی صدور الناس من الجنة والناس به سه مسئله از ماهیت شیطان می پردازد. یکی اینکه شیطان در کجا رخنه می کند؟ چگونه رخنه می کند؟ شیطان از چه جنسی است؟ پاسخ به این پرسشها با توجه به این آیات نیاز به تفسیر آنچنانی نیست. شیطان از طریق وسوسه و در سینه ها اقدام می کند و جنس آن هم می تواند از انسان و هم از جن باشد. همانگونه که در بالا اشاره شد. آدمی از بدو خلقت با شیطان همراه گشته، حتی انبیا نیز از شر دشمنی اش در امان نبوده اند: «وکذلک جعلنا لکل نبی عدوا شیاطین الانس و الجن» (انعام112) اما پیامبران با تقواي الهي و توكل بر خداي متعال با آنان برخورد می کردند و ديگر انسان ها هم ميتوانند با سرمشق گرفتن از آنها در اين راه گام بردارند.

چه باید کرد؟  

خداي متعال هیچ وقت بندگانش را در مقابله با شیطان و فرزندانش و همچنین همکاران او در میان جوامع انسانی تنها نگذاشته و در مبارزه با ابلیس آنان را به امکانات، ابزار و توانائی‌هائی مجهز نموده است که به این موضوع پرداخته می‌شود. برخی از تجهیزات در حدیث پیامبر اکرم صلي الله عليه و آله مطرح شده است. حضرت می فرماید: "آیا شما را آگاه کنم بر کاری که اگر انجام دادید، شیطان از شما فاصله می گیرد، به اندازه فاصله مشرق تا مغرب؟ گفتند: آری. فرمود: روزه صورت شیطان را سیاه می کند و صدقه، کمرش را می شکند. دوستی برای خدا و کمک برای عمل صالح، پشت او را می بُرد و استغفار، بند دلش را می برد".. (الكافي، جلد2، ص: 62؛ سفینة البحار، ج 2، ص 64.) در روایتی از امام صادق عليه السلام می‌خوانیم که قلب هر انسان دو گوش دارد در یکی شیطانی نشسته و همواره به سوی شر و پلیدی دعوت می‌کند و در گوش دیگر فرشته‌ای است که به خیر و نیکی می‌خواند. درون انسان عرصة جنگ میان شیطان و فرشته درون است. اگر شخص ارادة خود را به سوی فرشته معطوف کند، شیطان را شکست داده و تسلیم خواهد کرد، اما در صورتی انسان به پیروی از شیطان درون روی آورد، فرشتة درونی را تضعیف خواهد کرد و صد البته که فرشتة درون هیچ‌گاه شکست نمی‌خورد، انسان تنها می‌تواند صدای او را نشنیده بگیرد ولی امکان از بین بردنش را ندارد؛ چون دعوت فرشتة درونی همان ندای فطرت است که تغییر و تبدّلی پیدا نمی‌کند.(روم/30)   

جاهایی که شیطان می تواند نفوذ کند با توجه با آیات و روایات 

• همراهی با شیطان شیطان در جواب جهنمیان که او را مقصر قلمداد می‌کنند، می‌گوید: «... و مرا بر شما هیچ تسلطی نبود، جز اینکه شما را فراخواندم و شاید پذیرفتید؛ پس مرا ملامت نکنید و خود را ملامت کنید...». (22/سوره ابراهیم )
• ولایت پذیری شیطان تسلط او تنها بر کسانی که او را به سرپرستی می‌گیرند.» و نیز در آیه سوره حج می‌خوانیم: «بر وی (شیطان) مقرر شده که هرکس او را ولی بگیرد، بی‌تردید او را گمراه کند و به عذاب آتش بکشاند.»
• غافل شدن از یاد خدا: «ملا احمد نراقی(ره) » درباره وسوسه‌های شیطان و راه علاج آن در كتاب «معراج السعاده» آورده است: هیچ دلی خالی از وسوسه نیست و زمینه وسوسه، غفلت است که خدا در آیه 36 سوره زخرف فرموده است: «هرکس از یاد خدای رحمن باز ماند، شیطانی برانگیزانیم که همنشین او باشد.»
• بیکاری پیامبر اکرم صلي الله عليه و آله فرمود: جوان بیکار، مغبوض خدا است» ، زیرا بیکاری، فرصتی است برای شیطان که در قلب و ذهن وارد شود و به تکثیر و تولید مثل بپردازد.(فوائد شوكاني؛ حديث:322)
• صفات زشت راه ورود شیطان که همان صفات زشت و خلق وخوی ناپسندی نظیر شهوت، غضب، حرص، حسد، عداوت، عجب و خودپسندی، تکبر، طمع، بخل، ترسو بودن، دل بستگی به دنیا، ترس از فقر، بد دلی به خدا و خلق خدا، تعصبات و غیره است، بر همین اساس با رفتن رذیلت‌ها، عقل تقویت می‌شود، جان، صفا می‌یابد و بر خیالات، غلبه می‌‌کند؛ از سویی از علائم دل پر از رذیلت‌ها این است که نصیحت و خیرخواهی نمی‌پذیرد و آن را پوچ و بی‌معنی می‌شمارد.

جاهایی که شیطان نمی تواند نفوذ کند با توجه با آیات و روایات 

• یاد خدا برای غلبه بر شیطان گشودن درهای قلب برای ملائکه خدا با اخلاق الهی و انسانی و رعایت ورع، تقوا و بندگی و عبادت عنوان و اظهار کرد: مشغول شدن به یاد خدا در دل و زبان که با قطع علایق به دنیا قابل تصور است. خدا در آیه 201 سوره اعراف می‌فرماید: «کسانی که پرهیز می‌ورزند، هر زمان که به آنان وسوسه‌ای از شیطان برسد، به یاد خدا می‌افتند و بصیرت می‌یابند.» قرآن کریم یاد خدا را عامل بصیرت دانسته و فرموده است که : ان الذین اتقوا اذا مسهم طائف من الشیطان تذکروا فاذا هم مبصرون پرهیزگاران هنگامی که شیطان به دور آنان می چرخد تا راهی برای فریبشان بیابد، به یاد خدا افتاده و بینا و بصیر می شوند و از شر شیطان در امان می مانند. ذکر و یاد خدا: یکی از راههای مقابله با شیطان، اصرار بر عبادت و ذکر خدا است. «فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ وَ اشْکُرُواْ لِی وَ لاَ تَکْفُرُونِ (سوره بقره، آیه 152 ) پس مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم و شکرانه ام را به جاى آرید و با من ناسپاسى نکنید.»
• نماز و صبر بالاترین ذکر، نماز است و وقتی انسان به حالت ذکر برسد، اطمینان قلبی و ثبات عقیده پیدا می‌کند، همان‌گونه که در آیه 28 سوره رعد می‌خوانیم: « تنها با یاد خدا دلها آرام می گیرد» « یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اسْتَعِینُواْ بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاَةِ إِنَّ اللّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ. (سوره بقره، آیه 153 ) ای کسانی که ایمان دارید به وسیله صبر و نماز کمک بجویید.»
• ياد كردن از نعمت هاي الهي: تمركز بر نعمت ها و موهبت هاي الهي كه به انسان ارزاني شده و شكرگذاري از اين نعمت ها فرصت شيطان براي وسوسه در افكار انسان را از او مي‌گيرد و انسان را از حسادت و خودخواهي دور ميسازد.
• تقوی الهی" یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللّهَ... (سوره مائده، آیه 35) اى کسانى که ایمان آوردهاید از خدا پروا کنید...» قرآن مجید تقوا را لباسی بر اندام جان آدمی می داند که آن را به خوبی می پوشاند و حفظ میکند: "لباس التّقوی ذلک خیر؛ بهترین جامه، تقوا است". امام علی(ع) تقوا را دژی نفوذ ناپذیر می داند که رخنه‏ای در آن ممکن نیست.
• توبه « یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَّصُوحًا. اى کسانى که ایمان آوردهاید به درگاه خدا توبهائى راستین کنید.»( سوره تحریم، آیه 8)
• انجام عمل نیک « إِنَّ الْحَسَنَاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئَاتِ. بدرستی که نیکی‌ها بدیها را از بین می‌برد.»( سوره هود، آیه 114)
• جهاد البته هم شامل جهاد اصغر و جنگ با دشمنان ظاهری و کفار و منافقین می گردد و هم مبارزه با نفس و دشمنان نامرئی و شیاطین می شود. قرآن مجید می‌فرماید: « وَ جَاهِدُواْ فِی سَبِیلِهِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ. و در راهش جهاد کنید باشد که رستگار شوید.»( سوره مائده، آیه/ 35)
• تفکر و تعقل گروه‌هایی که به دام شیطان افتاده‌اند همگی کسانی بودند که از قوای ادراکی خویش و عقل خداداد خود استفاده نکرده‌اند. « لَهُمْ قُلُوبٌ لاَّ یَفْقَهُونَ بِهَا وَ لَهُمْ أَعْیُنٌ لاَّ یُبْصِرُونَ بِهَا وَ لَهُمْ آذَانٌ لاَّ یَسْمَعُونَ بِهَا. دلهایى دارند که با آن [حقایق را] دریافت نمىکنند و چشمانى دارند که با آنها نمىبینند و گوشهایى دارند که با آنها نمىشنوند. »( سوره اعراف، آیه/ 179)
• استعاذه از دیگر راه های مهم در مبارزه با شیطان، استعاذه یعنی پناه بردن به خداي متعال است قرآن کریم در این باره می فرماید: «و هر گاه وسوسه ای از شیطان به تو رسد، به خدا پناه بر که او شنونده و دانا است.» (اعراف/200) نیز دستور داده که هنگام قرائت قرآن کریم از شیطان رجیم به خدا پناه ببریم (نحل/98) استعاذه یعنی خود را از شر هواهای نفسانی و شیطانی در پناه خداي متعال قرار دادن برای رسیدن به ایمنی از وسوسه‌های شیطانی.( سوره ناس) در جاى دیگر مى فرماید: "و امّا ینزغنّک من الشیطان نزغٌ فاستعذ بالله انّه هو السمیع العلیم." (فصلت/ 36) و نیز مى فرماید: "و قل ربِّ اعوذبک من همزات الشیاطین و اعوذبک ربِّ ان یحضرون." به پیامبر دستور مى دهد که بگو پروردگارا من از وسوسه هاى شیطان ها به تو پناه مى برم و (باز) به تو پناه مىبرم ازاین که نزد من حاضر شوند.
• خوف از خدااز جمله مهم ترین راه های مبارزه با شیطان و عوامل باز دارنده از گناه خوف از خدا است. خداي متعال در قرآن کریم فرموده که این شیطان است که پیروان خود را می ترساند. از آنها نترسید! و تنها از من بترسید اگر ایمان دارید (آل عمران/ 75)
• کنترل اعضا و جوارح زبان، چشم، گوش، فکر و همه اعضا و جوارح، درهای ورودی به قلب اند. پس باید این‏ها را کنترل کرد.
• محاسبه بعد از کنترل نوبت به محاسبه می رسد، یعنی برای جبران ضعف‏ها و برنامه ریزی برای آینده ارزیابی لازم است.
• آشنایی با دام‏های شیطان برای رهایی از وساوس شیطانی باید مواظب دام‏های او بود. یکی از دام‏های خطرناک شیطانی، دوستی دنیا است.امام علی(ع) می فرماید: "از دنیا حذر کن، زیرا دام شیطان و جایگاه فساد ایمان است". (غرر الحکم، ج 1، ص) انجام یک سری مستحبات مثلاً همیشه با وضو بودن و زبان را به ذکر مخصوصاً "لا حول و لا قوة الاّ باللَّه العلی العظیم" عادت دادن ونیز خواندن قرآن در اوقات مختلف.
• زیارت اهل قبور به طور منظم مثلاً هفتگی به زیارت اهل قبور رفتن و نسبت به عاقبت خود و احوال پس از مرگ اندیشیدن.
• شرکت در مراسم مذهبی شرکت کردن در مراسم دینی و فعالیت جدی در مسائل فرهنگی اجتماعی و نماز را با توجه و حال و عاشقانه و با حضور قلب خواندن.
• بندگی و اخلاص بندگی خدا غایت آفرینش انسان است: «و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون» (ذاریات. 56) اگر بندگان خدا بدان گام نهند، از هرگونه آسیب شیطان لعین در امان خواهند بود و چتر حمایت پروردگار برسرشان سایه خواهد افکند. در این صورت است که انسان با تمام وجود صداقت قول خدای متعال را خواهد یافت که فرموده: «نیرنگ شیطان ضعیف است؛ ان کید الشیطان کان ضعیفا» (نساء .76) ما در دورة مهلت یافتن شیطان و متأسفانه سستی انسان به سر می‌بریم. شیطان نه تنها رقیب خدا نیست، بلکه رقیب انسان هم نیست و اگر انسان به خود بیاید و به خدا پناه ببرد شیطان در برابر او عاجز و ذلیل خواهد شد. قرآن کریم می‌فرماید: نیرنگ شیطان ضعیف است.(نساء/76) و سلطه‌ای بر اهل ایمان و توکل کنندگان ندارد،(نحل/99) سلطة او فقط بر کسانی است که به او دل سپرده و فرمانش را می‌پذیرند و او را شریک پروردگارشان می‌پندارند. (نحل/100) در حدیث قدسی آمده است که خدا فرمود: «لااله الاالله حصنی فمن دخل حصنی أمن من عذابی؛ لااله الا الله قلعه من است و هر کس که به قلعه من داخل شود از عذاب من درامان است . پس بیایید درون این قلعه خوشبختی شویم تا جامعه ای سالم و با نشاط داشته باشیم.

منابع: قرآن کریم؛ نهج البلاغه؛ سفینة البحار غررالحکم؛ تفسیر نمونه؛ کافی؛ معانی الاخبار؛ وسایل الشیعه؛ فوائد شوكاني