یکی از اسلوب و ابزارهای مهمی که خدای متعال به وسیله ی آن در فرهنگ قرآن کریم به دنبال هدایت و روشنگری بندگان خود برآمده، استفاده از ابزار لعن و نفرین است که در این نوشتار کوتاه به دنبال معرفی اجمالی لعن و نفرین و سّب در فرهنگ اسلامی و نحوه ی استفاده قرآن از این واژگان هستیم.

مفهوم شناسی لعن و سب در فرهنگ لغت

از یادداشت هایی که از لغت شناسان برجسته عرب در معرفی این واژه در کتب خود به یادگار گذاشته اند، این چنین به دست می آید، که این واژه از اقسام دعا [1] و طلب از خدای متعال و همچنین نوعی نفرین قلمداد می شود، شخص از خدای متعال دوری از رحمت الهی را برای دیگری طلب می کند. راغب اصفهانی در مفردات خود این واژه را این چنین معنا می کند: «لَعْن: طرد نمودن و دور ساختن از روى خشم است كه در آخرت كسانى كه مشمول این واژه هستند به عقوبت می رسند و در دنیا از رحمت و توفیق الهى بریده و محرومند.»[2]  ولی لغت شناسان در معرفی «سب» آن را نه گونه ای از دعا، بلکه عبارتی که گویای دشنام و ناسزاگویی است معرفی کرده اند.[3]

استفاده هنرمندان قرآن از لعن و سب  

استفاده فراوان و به جایی که خدای متعال در قرآن کریم از واژه لعن کرده است، به خوبی گویای جواز آن در فرهنگ قرآن است، این کلید واژه در قرآن کریم قریب به 40 بار استفاده شده است، ولی کلمه سب تنها دو بار و آن نیز در یک آیه مورد استفاده قرار گرفته است. «وَ لا تَسُبُّوا الَّذینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَیَسُبُّوا اللَّهَ عَدْواً بِغَیْرِ عِلْم؛ [سوره انعام، آیه108] (به معبود) كسانى كه غیر خدا را مى خوانند دشنام ندهید، مبادا آنها (نیز) از روى (ظلم و) جهل، خدا را دشنام دهند!.»

از آنجا که فرهنگ و منطق قرآن و اهل بیت (علیهم السلام)، عقلانیت و اخلاق ورزی است، از بعضی روایات این چنین بدست می آید، که امامان با ناسزاگویی و دشنام دادن مخالفت ورزیده اند؛ کما اینکه در واقعه صفین وقتی برخی از یاران حضرت شامیان را ناسزا گفتند، از امام علی(علیه السلام) این چنین نقل شده است: «إِنّی أَکرَهُ لَکُمْ أَنْ تَکُونُوا سَبّابِینَ وَلکِنَّکُم لو وَصَفْتُم أَعْمالَهُمْ وَذَکَرْتُمْ حالَهُمْ، کانَ أَصْوَبَ فی الْقَولِ وَأَبْلَغَ فِی الْعُذْرِ؛[4] (دوست ندارم دشنام دهنده باشید، اما اگر کردار آنان را بازگو کنید و روش آنان را تشریح کنید، به حقیقت نزدیک تر و عذری رساتر برای شما خواهد بود.»

استفاده از لعن برای مقاصد خاص

با تأمل در آیاتی که خدای متعال در آنها از کاربرد لعن و نفرین استفاده کرده، می توان اهداف روشن و مشخصی را بدست آورد. 
1- معرفی افراد و اشخاص خطاکار: آنچه روشن است خدای متعال با استفاده از ابزار لعن و نفرین به معرفی اشخاص  گنهکار پرداخته است. در واقع خدای متعال با این روشن به دنبال  روشنگری و بصیرت افزایی برای بندگان خود است. در ادامه به بعضی از این اشخاص منفور اشاره می کنیم.
الف) شیطان: از جمله ی این افراد شیطان است، که به واسطه نافرمانی و عدول از اوامر الهی مستحق نفرین باری تعالی شده است: « إِلاَّ شَیْطاناً مَریداً، لَعَنَهُ اللَّه؛ [سوره نساء، آیات 117و 118] شیطان سركش و ویرانگر است. خدا او را از رحمت خویش دور ساخته».
ب) کفار و دشمنان خدا: کفار نیز از جمله افرادی هستند که در فرهنگ قرآن مورد لعن و نفرین الهی قرار گرفته اند: « فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الْكافِرینَ؛ [سوره بقره، آیه 89] لعنت خدا بر كافران باد!».
ت) اذیت کنندگان خدا و رسول: در طول تاریخ بشریت انسان های فراوانی با رفتارهای زشت و ناشایست خود، موجبات  اذیت و ناراحتی انبیای الهی و خدای متعال را فراهم کرده اند، این چنین افرادی خود دارای مصادیق بی شماری می باشند. خدای متعال این دسته افراد را این چنین نفرین کرده است: « إِنَّ الَّذینَ یُوْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهیناً؛ [سوره احزاب، آیه 57] آنها كه خدا و پیامبرش را آزار مى دهند، خداوند آنان را از رحمت خود در دنیا و آخرت دور ساخته، و براى آنها عذاب خواركننده اى آماده كرده است». به گواه تاریخ  و منابع اسلامی پیامبر گرامی اسلام در راه تبلیغ دین بیشترین سختی، نارحتی، اذیت و آزار از امت را متحمل شده است.[5]

2-معرفی رذایل و رفتاری ناپسند: با درنگ در آیاتی که در آنها لعن مورد استفاده قرار گرفته می توان این چنین برداشت  نمود که، خدای متعال به نوعی به دنبال  معرفی بعضی از رذایل و رفتارهای غیر اخلاقی است، که مورد نفرت باری تعالی می باشد. در ادامه به بعضی از این صفات و رفتارها اشاره می کنیم.
الف) کفر: کفر از جمله مهمترین و خطرناک ترین رذایل اخلاقی و اعتقادی است، که می تواند ریشه سعادت و خوشبختی را در زندگی انسان برچیند. خدای متعال با نفرین کافران و نکوهش از کفر آنان، پرده از زشتی این رفتار بر می دارد: « وَ قالُوا قُلُوبُنا غُلْفٌ بَلْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ بِكُفْرِهِمْ فَقَلیلاً ما یُوْمِنُونَ». [سوره بقره، آیه88]
ب). ظلم: در فرهنگ اسلامی، ظلم دارای اقسام و شاخه های مختلفی است، از جمله ظلم به خدای متعال، ظلم به نفس و ظلم به دیگران. خدای متعال ظالمین را این چنین نفرین می کند: « أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمین؛ [سوره هود، آیه188] هان كه لعنت خدا بر ستمكاران باد.»
ت). قتل: خدای متعال در نکوهش کشتن انسان های مؤمن و بی گناه و نفرین عاملان قتل این چنین می فرماید: «وَمَنْ یَقْتُلْ مُومِناً مُتَعَمِّداً فَجزاءُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فیها وَ غَضَبَ اللهُ عَلَیْهِ وَ لَعَنَهُ وَ أَعَدَّ لَهُ عَذابَاً عَظیماً».[نساء، آیه 53] 
ث) ترک صله رحم: از جمله رفتارهای مذمومی که موجبات لعن و نفرین الهی را فراهم می کند، بی توجهی به حقوق  ارحام و ترک آنان است. خدای متعال در این خصوص می فرماید: «فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَكُمْ أُولئِكَ الَّذینَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَ أَعْمى أَبْصارَهُم». [محمد، آیه23و22]

جمع بندی و سخن آخر:

از مطالب یاد شده می توان این چنین استفاده کرد که، خدای متعال با نفرین افراد و اشخاص گمراه و گنهکار، علاوه بر روشن کردن ماهیت غیر اخلاقی و انسانی آنها، رفتارهای زشت و ناپسندی که موجب آن گمراهی و تباهی شده است را نیز برای همگان معرفی کرده است، رفتارهایی که موجبات دوری از رحمت الهی را فراهم کرده است.  

پی نوشت ها: 
[1]. فراهیدى، خلیل بن احمد، كتاب العین: ج 2، ص142. « اللَّعْنَة: الدعاء علیه »

[2]. راغب اصفهانى، حسین بن محمد، مفردات الفاظ قرآن، ج 4، ص136. 
[3]. ابن درید، محمد بن حسن ، جمهرة اللغة، ج 1، ص69. «سُبَّ أى شُتِم »
[4]. نهج البلاغة (للصبحی صالح)، ص 323. 
[5]. مناقب آل أبی طالب علیهم السلام (لابن شهرآشوب)، ج 3، ص247. «قَالَ الْمُصْطَفَى مَا أُوذِیَ نَبِیٌّ مِثْلَ مَا أُوذِیت.»