بررسی ابعاد زندگی بانوی بزرگ اسلام، حضرت صدیقه کبری فاطمه زهرا ـ علیها السلام ـ موضوعی نیست که در یک پاسخ بگنجد و یا از عهده یک نفر برآید. حقیقت و ارزش وجودی آن بزرگوار را کسی جز خدای متعالی و اولیاء خاص او - صلوات اللّه علیهم – نمی‌داند؛ اما با این همه مگر نه این است که خاندان نبوت، هادیان مردمان‌اند و زندگی و کلام‌شان حجت و الگوی انسان‌ها است؛ پس شناخت و بهره گرفتن از هدایت آنان در حدّ امکان، وظیفه‌ای است که سخت به فهم آن نیازمندیم.

آنچه در درس آموزی از سیرت فاطمه زهرا و دیگر امامان برای امروز ما ضروروی و راهگشا است، قالب‌های جزئی رفتاری و بازسازی شرایط ۱۴ قرن پیش نیست؛ بلکه آموختن اصول ارزش‌های معنوی و اخلاقی و الگوهای کلان رفتاری در مواجهه با مسائل زندگی است. بازسازی شرایط آن دوران و تلاش برای اجرای ریز ریز رفتارهای آن بزرگواران، نه شدنی است و نه اگر شدنی باشد، سودمند است. پیروان آن انسان‌های وارسته و از خود رسته، باید درباره جهان بینی، نظام ارزشی و الگوهای رفتاری آنان به دقت و درایت بیاندیشند و برای مسائل امروزشان درس بگیرند و راه بپیمایند. در ادامه به برخی از ابعاد و اصول زندگی حضرت زهرا اشارات می‌رود که یقینا برای همه انسان‌ها، خصوصا زنان، درس‌ها و نکته‌ها در خود دارد.

الف: رفتار با همسر:

فاطمه را می نگریم از لحظه امدن به خانه ساده و گلین اما پر از هیجان و احساس و صمیمیت علی ـ علیه السلام ـ تا آخرین روز زیستن در آن، بر سر پیمان خود با همسر بود. این لحظات از فرازهای برجسته زندگی فاطمه ـ علیها السلام ـ است. پاسخ صریح و زیبای علی ـ علیه السلام ـ به پیامبر اکرم در فردای روز عروسی، مؤیدی بر شخصیت فرهیخته زهرا است؛ علی در پاسخ کوتاه و عمیق خود همه حرف‌ها را زد: «نعم العون علی طاعه الله»: فاطمه را بهترین یار و مددکار بر طاعت خداوند یافتم! آنگاه که پیامبر(ص) از او پرسید: «فاطمه را چگونه زنی یافتی؟»[۱] و هنگامی که پیامبر همین را از فاطمه ـ علیها السلام ـ پرسید، پاسخ شنید که: «خَیْرُ بَعْل»: بهترین شوهر است! که حکایت از کمال رضایت و خشنودی زهرا از علی دارد.

تعاون بر تقوا و نیکی رکن اصلی زندگی مشترک علی و فاطمه ـ علیها السلام ـ بود و شاید یکی از بهترین و شکوهمندترین نشانه‌های آن این است که زهرا در طول زندگی پر فراز و نشیب خود با علی هیچگاه از وی تقاضایی ننمود که اجابت آن برای علی مشکل و موجب اذیّت وی باشد. لباس، زینت، اثاث خانه، مسکن وسیع و امثال آن خواسته‌هایی است که معمولاً هرزنی به خود اجازه می‌دهد که از همسر خویش درخواست نماید؛ امّا زهرا ـ علیها السلام ـ هرگز همسرش را برای تهیه این نوع خواسته‌ها به زحمت نینداخت!

ب: رفتار با فرزند:

با کمی دقت در برخوردهای عاطفی و منطقی حضرت زهرا در می‌یابیم که آن بانوی بزرگوار، در ساختن روح و شخصیت فرزندان گرامی‌اش از روش‌های ظریف و دقیقی استفاده کرده است، که بسیاری از آن‌ها در حال حاضر، میان روان‌شناسان به نتایج مثبت آن باور دارند. توفیق بی‌نظیر فاطمه در تربیت کودکانش از معرفت عمیق و صحیح او به معارف اسلام در مورد انسان برمی‌خیزد.

هر مکتبی به اندازه شناخت درستی که از انسان دارد، در نظام تربیتی خود، به توفیقاتی دست می‌یابد و چون دین اسلام کامل‌ترین و واقع‌بینانه ترین شناخت را از انسان معرفی کرده است، بیش‌ترین توفیق را در نقشه تربیتی انسان‌ها به دست داده است. روش تربیتی و اخلاقی حضرت فاطمه ـ علیها السلام ـ بهترین شیوه، و تجربه برای ساختن نسلی پاک و سعادتمند است. از این رو جا ان است که پیروان و ارادتمندان ان بانو با به کار بستن شیوه‌ها و ظرایف تربیتی آن حضرت در رشد و تربیت نسلی پاک، و پیشرو همت کرده، سعادت دنیا و آخرت فرزندان خود را بسازند.

روح انسان به محبت و عطوفت نیازمند است و با محبت و عطوفت رشد کرده و بالنده می‌شود. کودکان محروم از محبت و توجه مثبت، به کمبودها و مشکلات روانی فراوانی، گرفتار می‌شوند.

فاطمه ـ علیها السلام ـ که خود از سرچشمه محبت و عطوفت پدر سیراب گشته، قلبش کانون محبت به همسر و فرزندان بود و مادری و همسری را به زیباترین صورت متبلور ساخت.

از جمله مواردی که در شیوه تربیت حضرت زهرا جایگاه ویژه داشت، تحرک و بازی با کودکان بود. این فعالیت و تکاپو مقداری برای سلامتی و رشد مناسب کودک، ضروری است که حتی برای تشویق آن‌ها به تحرک و بازی، بزرگ‌ترها نیز باید به بازی و جست و خیز تن دهند. نقل است که حضرت زهرا ـ علیها السلام ـ با فرزندش امام حسن مجتبی ـ علیه السلام ـ بازی می‌کرد و او را بالا و پایین می‌انداخت و برایش ترانه می‌کرد: «پسرم حسن! مانند پدرت باش، ریسمان ستم را از حق برکن، خدای صاحب نعمتها را پرستش کن، و هیچگاه با ستمکاران و تجاوزکاران دوستی مکن!»

همچنین نقل است که وقتی فرزندش حسین ـ علیه السلام ـ را به بازی می‌گرفت، اینگونه می‌سرود: «تو به پدرم (پیامبر) شبیهی و به پدرت علی شباهت نداری!» و اینگونه با علی هم سر به سر شوخی می‌کرد و بر لبان علی تبسّم می‌نشاند![۲]

ج: رفتار با مردم:

نقش آفرینی‌های درخشان فاطمه در بالابردن فرهنگ سیاسی جامعه، رشد فکر و اندیشه مردم و رفع مشکلات و شبهات آنان از فرازهای برجسته شکوهمند زندگی اوست. در مسائل ساده گرفته (یاری فقیران) تا پیچیده‌ترین مشکلات (حضور در پشت جبهه) فاطمه را در صحنه می‌بینیم و این میسّر نبود، مگر با احاطه علمی، قوت فکری و همت بلند او.

بانوی بزرگ اسلام، زجر تبلیغ و رنج تعلیم و تربیت را تحمل می‌کرد و چون مشعلی فروزان در راه هدایت جامعه، نورافشانی نموده و به دل و جان مردم گرمی می‌بخشید و پاسداری از ارزش‌ها و مفاخر اصیل اسلامی، مبارزه پیگیر با بدعت‌ها، جهل‌ها، کجروی‌ها و رکود جامعه خط مشی اصلی مجاهدت او بود. فاطمه ـ علیها السلام ـ از کودکی با مردم همدم و همدرد بود و با آنان صمیمانه و عالمانه رفتار می‌کرد.

نقل است که زنی به خدمت حضرت زهرا ـ علیها السلام ـ رسید و عرض کرد: مادر پیر و ناتوانی دارم که در نماز بسیار اشتباه می‌کند، مرا فرستاده تا از شما بپرسم که چگونه نماز بخواند؟ فاطمه فرمود: هرچه می‌خواهی بپرس! زن سؤالات خود را مطرح کرد، تا به ده سؤال رسید و فاطمه ـ علیها السلام ـ با روی گشاده پاسخ می‌داد. زن از زیادی پرسش خود، شرمنده شد و گفت: شما را بیش از این زحمت نمی‌دهم. فاطمه ـ علیها السلام ـ با خنده گفت باز هم بپرس. آنگاه برای تقویت روحیه او چنین فرمود: اگر به کسی کاری واگذار کنند، برای مثال از او بخواهند که بار سنگینی را به ارتفاع بلندی حمل کند و در برابر آن صد هزار دینار جایزه دهند، آیا او احساس خستگی می‌کند؟ زن پاسخ داد: نه! فاطمه فرمود: من در مقابل هرپرسشی که پاسخ می‌گویم از خدا پاداشی به مراتب بیش از آن دریافت می‌کنم و هرگز از پاسخ گفتن خسته نمی‌شوم! از رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ شنیدم که روز قیامت دانشمندان اسلام در برابر خدا حاضر می‌شوند و به اندازه علم و تلاش و کوششی که در راه آموزش و هدایت مردم داشته‌اند، از خداوند پاداش می‌گیرند.

آیا فاطمه زهرا (سلام الله علیها) می تواند الگوی رفتاری زنان امروز باشد؟

پاسخ

۱. هنگامی که قرآن کریم به موحدان و حق‌جویان سفارش می‌کند که پیامبر گرامی اسلام را الگوی رفتاری خود قرار دهید: «و لکم فی رسول الله اسوة حسنة لمن کان یرجوا الله و الیوم الآخر و ذکر الله کثیراً»[۳] چه جای تردید است که نه تنها زنان بلکه مردان هم از پاره تن رسول خدا[۴] الگو گرفته و اصول کلی رفتاری خود را از این بانوی بزرگ اسلام فرا بگیرند. همانطور که نمی‌توان الگو بودن پیامبر اسلام و سفارش قرآن در این زمینه را مختص به زمان و مکان خاصی دانست، الگو بودن سرور زنان جهان (سیدة نساء العالمین) را نیز نمی‌توان به زمان‌های گذشته محدود دانست.

۲. آنچه مسأله ایجاد می‌کند این است که خاندان عصمت و طهارت در زمانی زندگی می‌کردند که شرایط آن با وضع کنونی جهان متفاوت است، پس چطور روش زندگی آنان بر زندگانی ما در عصر حاضر منطبق شود؟

در این باره گفتنی است که اصول اخلاق و ارزش‌های انسانی و بسیاری از الگوهای رفتاری (نه قالب‌های زمانمند و مکانمند) در تمام زمان‌ها و مکان‌ها یکسان است. فطرت و سرشت آدمی در همه دوران‌های تاریخ، اصول ثابتی داشته و پذیرش انسان‌ها را نسبت به آن نهادینه کرده است.

پایبندی حضرت زهرا علیها السلام به آن اصول و کیفیت برخوردشان با موانع عمل به برای همه انسان‌ها الگو است. عمر کوتاه ولی سرشار از درس‌های حضرت زهرا - علیها السلام - چگونه زیستن را به بشریت می‌آموزد. اگر با دقت به زندگی پربار و بابرکت آن حضرت توجه شود و سپس در صدد برآییم که نمونه‌هایی از آن را در زندگی خود پیاده کنیم، بسیاری از مشکلات خانواده‌ها حل خواهد شد.

آیا در تمام زمان‌ها و مکان‌ها نمی‌توان از این سخن علی – علیه السلام - در مورد همسر مهربانش حضرت زهرا - علیها السلام - بهره گرفت و آن را چراغ پرفروزی برای زندگی مان قرار دهیم، آنجا که می‌فرماید: «هیچ گاه فاطمه از من نرنجید و او نیز هرگز مرا نرنجانید؛ او را به هیچ کاری مجبور نکردم و او نیز مرا آزرده نساخت؛ در هیچ امری قدمی بر خلاف میل باطنی من بر نداشت و هرگاه به رخسارش نظاره می‌کردم تمام غصه‌هایم برطرف شده و دردهایم را فراموش می‌کردم»[۵] و بدین جهت است که فراق از دست دادن حضرت زهرا - علیها السلام - شیر مرد و حماسه‎ساز جنگ‌های صدر اسلام را به لرزه در آورد.

روزی فاطمه به علی - علیهما السلام - فرمود: «هنگام فراق، نزدیک شده است. سخنانی دارم که می‌خواهم با تو بگویم. علی- علیه السلام - فرمود: آنچه دلت می‌خواهد بگو! علی بر بالین فاطمه - علیهما السلام - نشست و فرمود تا کسی داخل اتاق نباشد. دخت پیامبر اینگونه سخن آغاز کرد: «ای پسر عم! از آغاز زندگی‌ تاکنون در هیچ امری مخالفت را نکردم، و هرگز از من دروغ و خیانت، سر نزد! علی در حالی که او را تصدیق می‌کرد، فرمود: «تو با تقواتر و متواضع‌تر از آن هستی، بر چنین امری سرزنشت کنم! آه! چقدر جدایی و دوری از تو بر من دشوار خواهد بود. مصیبت پیامبر برایم زنده شد. از دست دادن تو برای من بسیار سخت و ناگوار است! از این ماتم به خدا پناه می‌برم و به او دل می‌سپارم. مصیبت فراق تو آن قدر تلخ و سنگین است که تحمل آن برای علی مشکل و طاقت فرسا است. مصیبتی که هیچ چیز نمی‌تواند آن را جبران کند. این دردی است که درمانی برای آن نمی‌بینم! آنگاه سر فاطمه را به سینه خود نهاد و با هم گریستند.[۶]

در همه الگوهای رفتاری فاطمه، چه الگوهای شخصی، خانوادگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و ... می‌توان از شخصیت حضرت زهرا - علیها السلام - الگو گرفت. به این دو نمونه توجه کنید:

۱. رازداری

نشانه ادب و احترام زن به همسر، نه تنها از طرح و بزرگ جلوه‌دادن کمبودهای خانه خودداری کند؛ بلکه در حد امکان، کاستی‌ها را نادیده گرفته، آن‌ها را کوچک شمارد؛ هنگامی که اظهار ناراحتی، نتیجه‌ای جز رنجش شوهر ندارد!

روزی فاطمه - علیها السلام - به حضور پدر رسید. آثار ضعف و گرسنگی بر چهره او نمایان بود. چشمان رسول خدا – صلی الله علیه و آله – به صورت خسته و پژمرده فاطمه افتاد؛ دست‌هایش را به سوی آسمان بلند کرده و فرمود: «خدایا! گرسنگی فرزندم را به سیری تبدیل کن و وضع او را سامان ده!»[۷]

پیامبر اکرم بدون آنکه سخنی از دخترش زهرا بشنود، از ضعف و گرسنگی او با خبر می شود؛ اما زهرا هیچ شکوه و گلایه‌ای از علی بر زبان نمی آورد!

۲. توجه به نیازهای فرزندان

مکرر در تاریخ گزارش شده است که فاطمه شکم فرزندان را به قیمت گرسنگی خود سیر می‌کرد. عطوفت و مهر مادری در حضرت زهرا بقدری بود که در لحظات پایانی عمر، سخت نگران حال فرزندانش بود. شاید بیش‌ترین نگرانی آن حضرت برای محرومیت آن‌ها از مادر بود؛ زیرا می دانست که پس از شهادت، هیچکس نمی‌تواند مهر و محبت مادری را درباره به آن‌ها روادارد. فاطمه برای آنکه فرزندانش از نعمت بزرگ محبت مادرانه محروم نمانند، امام علی پیشنهاد کرد پس از او کسی را به همسری انتخاب کند که بتواند از عهده این مهم برآید![۸]

فاطمه _ علیها السلام - به بازی با بچه‌ها توجه داشت واهمیت فوق العاده می داد و همین امر، موجب شادابی و نشاط روزافزون آن‌ها می‌شد. او می دانست که در هنگام بازی، نوع الفاظ و حرکات مادر سرمشق کودک خواهد شد. پس باید از کلمات و جملات مناسبی استفاده کرد. علاوه بر این باید در قالب بازی و شوخی شخصیت کودک را تقویت و به داشتن مفاخر و ارزش‌های اکتسابی تحریک و تهییج کرد.

نقل شده که روزی حضرت زهرا با فرزندش امام حسن مجتبی - علیهما السلام - بازی می‌کرد. مادر فرزندش را بالا می‌انداخت و می‌فرمود:

اشبه أباک یا حسن *** و اخلع عن الحق الوسن

و اعبد إلها ذامنن *** و لا توال ذالإحن

«پسرم حسن! مانند پدرت باش، ریسمان ظلم را از حق بر کن، خدایی را که صاحب نعمت‌های بی‌شمار است عبادت کن و هیچگاه با صاحبان ظلم و تعدی، دوستی منما!».

وقتی فرزندش حسین را بازی می‌داد، اینگونه بر لب ترانه می‌کرد:

أنت شبیه بأبی *** لست شبیهاً بعلی[۹]

«تو به پدرم شبیهی و به پدرت علی شباهت نداری!»

از این گزارش‌های تاریخی استفاده می‌شود که حضرت زهرا و حضرت علی - علیهما السلام – با وجود تمام مشکلات و گرفتاری‌ها، در برخورد با کودکان، خود را خوشحال و خندان نشان می‌دادند. بدون تردید، فرزندانی که محصول تربیت چنین خانواده‌ای هستند از روانی سالم و از روحیه‌ قوی و نفسی مطمئن برخوردار خواهند بود.

تاریخ نمونه‌های بسیاری از رفتارهای شایسته و آموزنده حضرت زهرا را روایت کرده که جلوه‌های رفتاری آن می‌تواند برای همه آموزنده باشد: عبادت در کودکی و جوانی، رابطه صمیمانه با مادر، هم راز و هم سنگر با پدر، عفاف و حجاب، تشکیل وآغاز زندگی با جهیزیه کم و مناسب، ایثار، ساده زیستی، تقسیم کارهای خانه میان خود و خدمتکار خانه (فضه)، اهتمام به همسایگان، ارج نهادن به شخصیت کودکان، برگزاری مسابقه و رقابت‌های سازنده میان فرزندان، توجه به حضور و غیاب فرزندان، رعایت عدالت در مورد فرزندان.تربیت نیکو فرزندان ؛ مهمتر از همه عفاف و حیا ودوری از نامحرم وداشتن زندگی عفیفانه .

سخن آخر

برای رسیدن به جامعه متعالی که در آن شخصیت زن، به جایگاه حقیقی خود برسد وجایگاه واقعی خود زرا ، الگوپذیری از اسوه زنان حضرت زهرا ـ علیها السلام ـ ضروری است؛ زنان با نگاه افق‌ها، اصول و ابعاد زندگی درس‌آموز او نقشه تعالی و تکامل انسانی و حقیقی خود را در آیینه وجود او به نظاره خواهند نشست!