«عرفات» ، نام منطقه وسیعی در حدود 22 کیلومتری جنوب شرقی مکه (در میان راه مکه و طائف) واقع است. این بیابان مسطح حدود 18 کیلومتر مربع وسعت دارد و به وسیله کوه هایی که به شکل نیم دایره در اطرافش قرار دارد، مشخص شده است. حاجیان در روز عرفه(نهم ذی الحجه)، از ظهر تا غرب شرعی در این منطقه حضور می یابند؛ چرا که توقف در عرفات (وقوف) از ارکان حج است. البته حاجیان روز قبل از عرفه (روز هشتم ذی الحجه – روز «ترویه»-) به طرف عرفات حرکت می کنند تا برای وقوف در روز عرفه آماده باشند.

واژه «عرفات» از «عرف»، به معنای ادراک چیزی با تفکر در اثر آن است. در مورد علت نام گذاری آن چند مطلب نقل شده است:

الف. سخن جبرئیل(ع) به ابراهیم(ع) که گفت: «اعترف به ذنبک و اعرف مناسکک»؛«به پیامد [کارهای] خود اعتراف کن و اعمال [حج] خویش را بشناس». پس نام گذاری عرفات اشاره به این سخن است.

ب. برخی حکایت کرده اند که آدم و حوا در این سرزمین، همدیگر را شناختند؛ از این رو عرفات نامیده شد؛ یعنی سرزمین شناخت.

ج. برخی از مفسران احتمال داده اند این نام گذاری اشاره به آن باشد که این سرزمین، محیط بسیار آماده ای برای معرفت پروردگار است.

پیامبر اکرم(ص) سه بار فرموده است:«الحج عرفات»1 این مطلب جایگاه بلند عرفات را در اعمال حج روشن می سازد. توقف در این سرزمین، معادل کل جهاد است ؛ شاید این مطلب بدان جهت است که دعا و آمرزش خاصّ الهی و کمال و تعالی انسان، در این سرزمین به صورت ویژه تحقق می یابد.

از پیامبر(ص) حکایت شده است: خداوند در عصر عرفه به خاطر اهل عرفه، به فرشتگان خود مباهات می کند و می فرماید: «به بندگانم بنگرید که ژولیده و غبار آلود، به سوی من آمده اند»2 درباره اسرار و حکمت های وقوف در عرفات، می توان به موارد زیر اشاره کرد:

* سرزمین امید و رحمت

امام علی(ع) از پیامبر(ص) پرسید: ای رسول خدا! کدام یک از اهل عرفات جرم بزرگی دارد؟ حضرت در پاسخ فرمود: کسی که از عرفات بازگردد، در حالی که قطع دارد، بخشیده نشده است و به فرموده امام صادق(ع)، یعنی از رحمت الهی مأیوس شود.3

این سرزمین محل بخشش گناهان است؛ بلکه از نظر پیامبران(ص) برخی از گناهان جز در عرفات بخشیده نمی شود.4

آن حضرت می فرماید: «هیچ روزی مثل عرفه نیست؛ چه اینکه بیشترین افراد در این روز از آتش نجات می یابند.5

امام صادق(ع) فرموده است: «هر کس در ماه رمضان بخشیده نشد، تا ماه رمضان سال بعد آمرزیده نمی شود؛ مگر آنکه در عرفات حاضر شود.6

* عرفات به احاطه علمی خدا

در کلام برخی از بزرگان آمده است: «و عرفت قبض الله علی صحیفتک و اطلاعه علی سریرتک و قلبک».

آیت الله جوادی آملی در این زمینه می نویسد: «... حج گزار باید در آنجا بر این نکته عارف شود که خدای سبحان، نهان و آشکار و صحیفه قلب او و رازهای آن و حتی آنچه برای خود او روشن نیست و به طور ناخود آگاه  درسرزمین عرفات محل ادراک و شهود مضمون آیه «وان تجهر بالقول فانه یعلم السر و اخفی»7 است.

* درماندگی شیطان

در حدیثی از امام صادق(ع) حکایت شده است:

[در عرفه] از شیطان به خدا پناه ببرید، که شیطان بیشتر دوست دارد دراینجا به یاد شما باشد [و شما را بلغزاند].

مبیدی در کشف الاسرار می نویسد: «در بعضی اخبار بیاید که بسیاری گناه است بنده را، که کفارت آن نیست، مگر ایستادن به عرفات و هیچ وقت نیست که شیطان را ببینند درمانده تر و زود تر از آن وقت که حاجیان در عرفات ببینند، از بس که بیند رحمت و فضل خدای بر سر ایشان باران و ریزان!».

* کمال معرفت

عارف سالک، میرزا جواد ملکی تبریزی(ره) می گوید: «منتهای جدیت خود را به خرج بده که در عرفات، به کمال معرفت نایل شوی و بدان که اجتماع حاجیان برای دعا در یک میدان و صحنه واحد، به ویژه به لحاظ حضور صالحان و اهل باطن از ابدال و اوتاد یا غیر آنها از کاملان – که هیچ وقت حج از بعضی از آنان خالی نیست – لا محاله با اجتماع دل ها و همت ها، برای طلب نزول رحمت و طلب باران، ابرهای جود و کرم که گردن ها کشیده و دیده ها خیره شده [برای آن] و تضرع و زاری و ابتهال خود شاید، علت تامه اجابت دعا باشد».

* یادآوری صحنه رستاخیز

«زائر خانه خدا باید از وقوف به عرفه و مشعر و مشاهده ازدحام جمعیت و اقوام و ملل مختلف، از عرب و عجم، از گریه و ناله و استغاثه و تضرع آنها به درگاه حق تعالی، از پیروی هر قومی از پیشوای خود، از سرهای برهنه و بدن های کفن پوش، به یاد مواقف حشر و آخرت باشد».

* حضور اولیای الهی

«از اسرار اجتماع همه در این سرزمین، آن است که عموم مردم و گنهکاران، با اولیای الهی ارتباط پیدا کنند و به برکت آنان، مشمول رحمت الهی قرار گیرند؛ همانطور که در سیر نزول، اولیای الهی واسطه فیض اند، در قوس صعود نیز اینان واسطه ترقی و کمال انسان اند».

* کوتاهی زمان عرفات

«چون آفتاب روز عرفه به لحظه غروب برسد، باید خیمه ها را سرنگون کرد و بار و بنه مختصر را به هم پیچید و سفره نچیده را برچید و با روحی سبک بار و قلبی سبک بال و وجودی آکنده از غفران و رحمت، به طرف مشعرالحرام حرکت کرد. این اقامت کوتاه و این استقرار چند ساعته، نشان اقامت کوتاه در حیات دنیا و علامت مسافر بودن انسان در این خانه محدود است یعنی، باید بساطی گستران تا روز جمع کردن آن، دچار مضیقه و رنج و فشار و زحمت نباشی و برای دل کندن از آن سهل و آسان و راحت بگذرانی».

* انتظار اجازه ورود به حرم الهی

از امام علی(ع) در مورد مکان عرفات پرسش شد که چرا خارج از حرم مکه قرار گرفته است؟

حضرت فرمود: چون کعبه اتاق خدا است و حرم خانه او است، هنگامی که مهمانان می خواهند وارد خانه شوند، در خانه می ایستند و به سوی خدا تضرع می کنند.»

آری مهمان در خانه می ایستد و اجازه ورود می گیرد، مهمانان الهی نیز در عرفات توقف می کنند تا مشمول رحمت الهی شوند و بخشیده شوند. سپس با پاکی و معرفت وارد حرم الهی گردند و به درگاه او بازآیند.

* طهارت و پاکی نفس در عرفات

امام صادق(ع) فرموده است: «لا یصلح الوقوف بعرفه علی غیر طهاره»8.

عرفات سرزمین مقدسی است که مورد عنایت الهی است و مکان دعا و توجه به خداست؛ از این رو مناسب است عرفاتیان، به طهارت ظاهری و باطنی خویش توجه کنند.

طهارت ظاهری لباس و بدن آنها  به خاطر حالت احرام باید تا حد امکان رعایت شود و اگر بدن و لباس آنها نجس شد، باید سریع آنها را پاک سازند، همچنین طهارت به معنای داشتن وضو و غسل، سزاوار آن مکان و زمان است؛ چرا که عرفاتیان معمولاً در حال عبادت و دعا و... هستند. عرفات روز دعا است و نیکو است در حال طهارت باشد.

اما طهارت درونی و روحی، به معنای پاک شدن از گناهان بوسیله آب توبه و استغفار است، که مناسب ترین مکان برای بخشش آنها عرفات است.

* عرفات و ولایت

عرفات یکی از مکان ها و زمان های جلوه گری ولایت اهل بیت(ع) است و ارتباط عرفات با ولایت از چند جهت قابل توجه است:

الف. عرفات محل نزول ولایت علی(ع)

عرفات محل نزول اولیه آیه کمال است؛ علامه طباطبایی(ره) بر آن است که آیه: « اَلیَومَ أَکمَلتُ لَکُم دِینَکُم وَ أتمَمتُ عَلَیکُم نِعمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الإسلاَمَ دیِناً»9. بر اساس بعضی از روایات، در عرفه نازل شد, ولی پیامبر(ص) به جهت برخی مصلحت سنجی ها و از مخالفت دشمنان، آن را بیان نکرد و منتظر فرصت بود تا اینکه در روز غدیر(18ذی الحجه) دستور اکید برای ابلاغ آیه فوق آمد.

ب. عرفات محل تجلی امام عصر(عج)

از امام صادق(ع) حکایت شده که فرمود: «یفقد الناس امامهم، یشهد الموسم فیراهم و لایرونه»10؛«مردم به فراق امامشان گرفتار می شوند؛ او در مراسم حج حاضر می شود و آنان را می بیند، ولی مردم وی را نمی بینند».

از محمد بن عثمان عمری – یکی از نواب خاص امام عصر(عج) – نیز حکایت شده است: «و الله ان صاحب هذا الامر لیحضر الموسم کل سنه، یری الناس و یعرفهم و یرونه و لا یعرفونه»11.

آری هنگامی که حضرت در مراسم حج حضور می یابد و به طور طبیعی به اعمال حج مشغول می شود، قطعاً در عرفات که واجب و از ارکان حج است، حضور دارند.

ج. عرفات جلوه گاه دعاهای اهل بیت(ع)

در عرفات دعاهای متعددی از پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) نقل شده است.این دعاها، علاوه بر آنکه انسان را یاد خدا می اندازد و ذکر حق را بر زبان حج گزاران جاری می سازد، آنها را به یاد پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) می اندازد. البته در این میان دعای عرفه امام حسین(ع) و یاد گریه های آن حضرت و محتوای توحیدی دعا تأثیر خاصی دارد و همگان را به عشق بازی با معبود سوق می دهد و یاد امام حسین(ع) و مظلومیت ایشان را در دل ها زنده می سازد.

* جایگاه ویژه دعا در عرفات

در بعضی از روایات فریقین، از روزه گرفتن در روز عرفه نهی شده است؛ شاید علت آن، بایستگی سرحال و با نشاط بودن هنگام دعا و نیایش است؛ زیرا انسان روزه دار، در آن سرزمین – به خصوص در هوای گرم – حال دعا پیدا نمی کند. رسول خدا (ص) نیز روز عرفه را روزه نمی گرفت.

البته کهفی در مصباح گفته است: «مستحب است روزه گرفتن در روز عرفه، برای کسی که در دعا خواندن ضعف پیدا نکند». و این مطلب مؤید آن است که کراهت روزه، بدان جهت است که انسان برای دعا خواندن، حال و نشاط داشته باشد.

* سرّ زمان وقوف

از پیامبر(ص) پرسیدند: چرا در عصر (روز نهم ذی الحجه) توقف در عرفات قرار داده شد؟ حضرت فرمود: «آن عصر ساعتی است که آدم نافرمانی پروردگار را ترک کرد[و ترک اولی نمود.] پس خدا بر امت من مقرر کرد که در آن ساعت، در بهترین مکان توقف کنند و زاری و دعا نمایند و بهشت را برای آنان کارسازی نمود و ساعتی که مردم از عرفات خارج می شوند، ساعتی است که آدم(ع) کلمات[خاص توبه] را از پروردگار دریافت کرد و توبه او پذیرفته شد»12.

* عرفات اوج هماهنگی

در حج، حاجیان به تدریج وارد مکه شده و پس از طواف و اعمال عمره و... برای رفتن به عرفات آماده می شوند. همه آنان در ظهر عرفه، باید در عرفات باشند و در زمان و مکان واحد مجتمع شوند و این «اوج هماهنگی و همدلی» است.

* اردوگاه آمادگی برای حرکت

عرفات با توجه به اینکه نخستین مکانی است که همه حجاج جمع می شوند و به سوی مشعر حرکت جمعی دارند؛ درسی است که اگر مسلمانان در سایر مواقف، حرکت های گروهی یا فردی دارند، در یک محل، بالاخره باید با هم باشند و با هم حرکت کنند و به مشعر برسند.

* اقتصاد و عبادت

عرفات، اوج مراسم حج و مهم ترین رکن آن است؛ با این حال قرآن مجید در کنار این رکن مهم، به تلاش اقتصادی مسلمانان و مجاز بودن آن اشاره می کند و این نشان از رهبانی نبودن اسلام و توجه به معیشت و اقتصاد مسلمانان در متن عبادات دارد؛ «لیس علیکم جناح ان تبتغوا فضلا من ربکم فاذا افضتم من عرفات فاذکروالله عندالمشعر الحرام و اذکروه کمت هذا کم و إن کنتم من قبله لمن الضالّین ثم افیضوا من حیث افاض الناس و استغروالله ان الله غفور رحیم»13؛«هیچ گناهی بر شما نیست که (در موسم حج روزی و) بخششی از پروردگارتان بجویید، و هنگامی که از «عرفات» روانه شدید، پس خدا را در «مشعرالحرام» یاد کنید، و او را یاد کنید همان گونه که شما را راهنمایی نمود و(شما) پیش از آن، قطعاً از گمراهان بودید.

سپس از جایی که مردم روانه می شوند، (به سوی منا) روانه شوید و از خدا، آمرزش بخواهید، که خدا بسیار آمرزنده و مهربان است.

پی نوشت ها:

1- محجه البیضاء، ج2، ص204، و نیز الحج و العمره فی الکتاب والسنه، ص189و190

2- بحارالانوار، ج99، ص13، ح42.

3- الفقیه، ج2، ص211؛ کافی:ج4، ص541، ح7.

4- دعائم الاسلام، ج2، ص294.

5- السنن الکبریی، ج5، ص192.

6- کافی، ج4، ص66.

7- طه/7

8- دعائم اسلام، ج1، ص320.

9- مائده/3

10- کافی، ج1، ص 338-337.

11- الفقیه، ج2، ص520.

12- وسائل الشیعه، ج13، باب19، حدیث8.

13-بقره/198و199.