مقدمه
مسجد در اسلام به عنوان یک پایگاه عبادی، سیاسی ، اجتماعی و نظامی از اهمیت فوق العاده ای برخوردار می باشد. خداوند تبارک و تعالی در جای جای قرآن کریم به عناوین مختلف از مسجد یاد نموده است.
در آیه 26 سوره حج آن را بیت خود خوانده و به حضرت ابراهیم امر می فرماید «و طهر بیتی للطائفین و القائمین و الرکع السجود» و در آیه 17 سوره توبه مشرکین را از تعمیر مساجد باز داشته و می فرماید «ما کان للمشرکین ان یعمروا مساجد الله» و در آیه 18 همین سوره عمران مساجد را نشانه ایمان به خداوند و روز جزا می دانند و می فرمایند « انما یعمر مساجد الله من آمن بالله و الیوم الآخر» و در آیه 18 سوره جن مساجد را از آن خويش دانسته و می فرمایند «ان المساجد لله فلا تدعوا مع الله احدا» و در آیه 29 سوره اعراف می فرمایند «..... و اقیموا وجوهکم عند کل مسجد و ادعوه مخلصین لهو الدین » (روی به سوی مساجد آورده و در آنجا با اخلاص و انابت خدای تعالی را فرا خوانید.) همچنین در آیه 31 همین سوره از بنی آدم می خواهند که زینت هایشان را به مساجد ببرند، آنجا که می فرمایند « یا بنی آدم خذوا زینتکم عند کل مسجد» و آیات زیاد دیگری که بیانگر اهتمام حضرت باریتعالی به مساجد و اعتباری است که برای آنها قایلند.
از حضرت پیغمبر (ص) نیز حدیثی به این مضمون نقل گردیده است که «من بنی لله مسجدا یبتغی به وجه الله بنی الله له بیت فی الجنه» (هر کس قربه لله مسجدی بنا نماید خداوند منزلی برای وی در بهشت خواهد ساخت.)
از این مقدمه پی می بریم که ساخت و تعمیر مساجد از بهترین و افضل ترین طرق رسیدن به قرب الهی است.
سیره عملی حضرت پیغمبر(ص) نیز مبین این موضوع است. از اهتمام حضرتش به ساخت مسجد همین بس که بگوییم ،آن حضرت پس از هجرت میمون الاثرشان از مکه مکرمه به یثرب که به یمن قدوم مبارکشان ، به مدینه النبی تغییر نام پیدا کرد، و در مدت اقامت کوتاه خود در قبا ، زمانی که منتظر رسیدن حضرت علی (ع) و فاطمه بودند، با وجود كوتاهي مدت اقامت ، به اولین کاری که مبادرت ورزیدند ساخت مسجد قبا بود. همچنین پس از رسیدن به مدینه ، اولین اقدامی که پس از استقرار، به آن دست یازیدند، ساخت مسجد معروف خویش است.
مورخین اتفاق نظر دارند که حضرت پیغمبر دوش به دوش مهاجر و انصار در ساخت و بنای مسجد، مشارکت فعال داشتند.
در سال هفتم هجرت و بعد از غزوه خیبر، چون به دلیل کثرت مسلمانان و کمی وسعت مسجد، امکان بهره مندی همه مسلمانان از مسجد فعلی مقدور نبود اقدام به توسعه مسجد نمودند.
این عمل حضرت پیغمبر(ص) به عنوان یک سنت حسنه مورد اقتدای خلفا،سلاطین ، ملوک و متولیان بعد از وی قرار گرفت که با تاسی از حضرتش در طول تاریخ، و هنگامی که ضرورت اقتضا نمود، نسبت به توسعه، بازسازی، تعمیر و نگهداری مسجد النبی اقدام کرده و توانسته اند به برکت این خدمت نام خویش را زنده نگاه دارند.
تحقیق حاضر نگاهی اجمالی به چگونگی احداث مسجدالنبی و نیز اولین توسعه آن به وسیله حضرت پیغمبر(ص) و همچنین توسعه های بعدی توسط خلفا، سلاطین و ملوک مختلف ، از آن زمان تا به امروز را دارد.
انشاالله این عمل مقبول درگاه حضرت احدیت واقع شده و مفید حال مطالعه کنندگان باشد.
و ما توفیقی الا بالله العلی العظیم
عبدالرسول شبیبی
*******************
تاریخ بنای مسجدالنبی(ص)
پس از پایان بنای مسجد قبا حضرت پیغمبر(ص) و مهاجران مکی در میان استقبال پرشور انصار و اهالی مدینه عازم مدینه شدند .
همه قبایل مسلمان شده یثرب و حوالی آن ضمن خوشامدگوئی به پیامبر(ص) خانه و سلاح و مال خود را نثار قدومش میکردند و از وی میخواستند تا در خانه و قبیله و منازلشان نزول اجلال فرمایند و آنان را به این برکت رحمانی متبرک و مفتخر گرداند ولی حضرت پیغمبر (ص) ضمن اظهار محبت به شیفتگان راه و رسمش انتخاب محل سکونت را به (قضای الهی) سپرده بود که از دید وی آن مکان جایگاهیست که مرکب او در آن مکان بایستد، زانو زند و به پیش و پس رضا ندهد.
مرکب در کنار زمین فعلی مسجد که در آن ایام مربدی بود مجاور خانه ابو ایوب انصاری زانو زد و حضرت پیغمبر(ص) نزول اجلال فرمود و گفت : (رب انزلنی منزلا مبارکا انت خیر المنزلین) (مربد بر وزن مفعل محلی بوده که حیوانات اهلی را موقتا در آن نگهداری میکردند و یا به گفته ابن شهاب در دلائل النبوه ، شترخانی بود که گاهی هم خرما در آن خشک میکردند ولی به نظر انس بن مالک (محوطه ای بود که در آن چند درخت خرما و مقابری از مشرکین وجود داشت).
بخاری در صحیح خود کتاب مناقب الانصار، باب هجرت النبی، حدیث 3906 آن را جزء اموال سهیل و سهل بن رافع بن عمرو بن النجار میداند که به علت صغیری و یتیمي، تحت کفالت و ولایت اسع بن زراره زندگی میکردند. ابن زباله گفته است دو جوان مذکور تحت ولایت ابو ایوب انصاری بودند و ابن اسحاق آنها را در حجر معاذ بن عفراء خوانده است. حضرت پیغمبر (ص) از سهیل و سهل یا قیم و ولی آنها و یا طایفه (بنونجار)خواستار معامله مربد شد تا در آنجا خانه و مسجد خود را بنا نهد.
پس بدنبال بنی نجار فرستاد و چون بحضور آمدند فرمود : زمین خود را به من بفروشید. گفتند: به خدا قسم بهای آن را نمیگیریم مگر از خداوند متعال، و پیشکش دادند. ولی ابن قیم جوزی (زادالمعاد- جلد2- صفحه56) گفته است پیامبر هبه آنها را نپذیرفت (فابتاعه منهما بعشره الدنانیر) بخاری در صحیح خود کتاب مناقب الانصار( باب حجرت النبی - حدیث 3906) اینگونه گفته است: (فابی رسول الله ان یقبله منهما هبه حتی ابتاعه منهما) .
چون زمین به ملکیت حضرت رسول (ص) درآمد دستور فرمود تا مهاجران و انصار به کمک او شتافته ، تمامی نخل ها و آثار مخروبه قبور را برکنند. بخاری در صحیح خود گفته است اولین بنای مسجد النبی متشکل می شد از دیوارهای خشتی و گلی با سقفی از شاخه های درخت خرما بر پایه ستون هایی از تنه درخت خرما. در مورد مساحت بنای نخست مسجدالنبی نظرهای متفاوتی وجود دارد و جمع بندی و نتیجه گیری از آنها نیازمند تامل است. ولی از مجموع روایات یاد شده میتوان به این نتیجه رسید که طول آن از شمال به جنوب 70 ذرع و عرض آن از شرق به غرب 60 ذرع میباشد و به این ترتیب مساحت اولیه مسجد حدود 1050 متر بوده است.
مسجد در آن ایام سه درب داشته است .دربی در جهت دیوار جنوبی مسجد، دربی موسوم به باب عاتکه در شمال دیوار غربی که به باب الرحمه مشهور است و درب سوم همان باب جرئیل فعلی است که میانه دیوار شرقی مسجد قرار داشته است. ابن قیم جوزی در ( زادالمعاد – جزء2 – ص 56) چنین گفته است: (جعل له ثلاثه ابواب؛ باب فی موخره و باب یقال له باب الرحمه و الباب الذی یدخل منه رسول الله(ص). ) همانگونه که اشاره شد سقف مسجد از شاخه و برگ درختان مخصوصا درخت خرما پوشیده شده بود . بخاری در صحیح خود حدیث لیله القدر به گفته شاهدان عینی استناد میکند که در ایام بارانی پیامبر(ص) پیشانی خود را بر آب و گل به سجده می نهاد و اثر گل بر پیشانی وی دیده اند. با این همه وقتی انصار و مهاجرین گفتند که اجازت فرما تا سقف مسجد را خاک ریزی و گل اندود کنیم، پیامبر(ص) فرمود : (سقف مسجد برادرم موسی نیز همچنین بود و من از روش او برنمی گردم. و با توجه به گفته بیهقی که (عریش موسی کان اذا قام اصاب راس السقف) معلوم میشود که ارتفاع دیوارهای مسجد بسیار کوتاه بوده. پیامبر(ص) در خصوص بنای مسجد مکرر به یاران تاکید میکرد : (لاتزخرفه و لا تنقشه)
مورخان به استناد منابع معتبر متفق القولند که در بنای نخست مسجد ، پیامبر(ص) هم دوش با دیگر صحابه بزرگ از مهاجرین و انصار بنایی میکرده است و هنگام اشتغال به کار شعری را چنین زیر لب زمزمه میکرده است :
(الهم لا خیر الا خیر الاخره فانصر الانصار والماجره)
پروردگارا خیر حقیقی خیر آخرت است . خداوندا انصار و مهاجران را رحمت فرمایید.
سمهودی در ( وفا الوفا به اخبار دارالمصطفی به نقل از حضرت علی (ع) شعر را چنین ثبت کرده است.
لا یستوی من یعمر المساجدا یداب فیها قائما و قائدا و من یرا عن الغبار حائدا)
یکی از بناهایی که همزمان با ساختن مسجد احداث شد 2 حجره یا به تعبیر امروزین خانه در دیواره شرقی مسجد بود، این 2 حجره برای سکونت رسول خدا (ص) و همسرانش سوده و عایشه ساخته شده بود، بعدها بر تعداد این حجره ها افزوده شد. اصحاب دیگر نیز هرکدام که توانایی داشتند، حجره ای درکنار مسجد ساختند. آنها درهایی به مسجد داشتند و در وقت نماز از همان در وارد می شدند. اما در سال سوم دستور داده شد تا این درها بسته شود، مگر در خانه امام علی (ع).
الف- نخستین توسعه مسجد در زمان حضرت پیغمبر(ص)
بنای مسجد النبی همچنان ترکیب و شکل اولیه خود را تا سال 7 هجری حفظ نمود و تغییراتی در این ایام به خود نیافت . در سال هفتم هجری پس از آنکه مسلمانان از فتح قلاع خیبر به سوی مدینه باز گشتند ضرورت توسعه مسجدالنبی به خاطر افزایش روزافزون جمعیت مسلمانان ، مد نظر حضرت پیغمبر (ص) و اصحاب وی قرار گرفت.
به نقل از امام صادق (ع) در (اخبار دارالهجره) چنین آمده است: پیامبر(ص) مسجد را از طول و عرض بنحوی توسعه داد که به صورت مربع 100*100 ذرعی درآمد.
باتوجه به احتساب برابری ذرع ید با متر مسافت اضافه شده به مسجد در این توسعه تقریبا 1425مترمربع می شود و با این حساب مساحت کلی مسجد پس از اولین توسعه در زمان حضرت پیغمبر به حدود 2475 متر رسید. در این توسعه شکل مسجد بصورت مربع درآمد .قبله مسجد نیز از سال دوم هجری ازشمال به سمت جنوب تغیر کرد و از آن پس نه بسوی بیت المقدس که قبله یهود بود بلکه بسوی مکه نماز خوانده می شد. در حال حاضر نرده های فلزی طلایی رنگ در جنوب مسجد سمت قبله قرار دارد و از شرق تا غرب مسجد است.
حد جنوبی مسجد زمان رسول الله (ص) چنان که ستون های نصب شده توسط سلطان عبدالمجید عثمانی در انتهای رواق نخست مسجد که مشرف بر حیاط اول است .
حدشمالی مسجدالنبی می باشد . این ستونها در برابر باب النساء قرار دارد.
حدشرقی مسجد در سمت مدفن پیامبر پنجمین ستون در سمت چپ منبر و به قدر چهار ذرع داخل در محلی است که شبکه های فلزی دوران کشیده شده و مدفن پیامبر است. در واقع بخش کوچکی از زمین مسجد اصلی درسمت شرق، داخل در محدوده حجره شریفه قرار گرفته است.
اما حدغربی مسجد، پنجمین ستون راست منبر در سمت غرب است که در حال حاضر، روی ستون های آن قسمت نوشته شده است (حد مسجد النبی).
در شمال نیز حد آن ابتدای حیات نخست مسجد می باشد. در مجموع مقدار ده ستون در ده ستون حد مسجد النبی است. ستون های مزبور سه رنگ است . در قست اصلی رنگ ستون ها، محدوده روضه را از دیدگاه اهل سنت نشان میدهد.
نوعی دیگر از ستون ها که متفاوت با دسته نخست است، حد مسجد را تا سال هفتم معین می کند و تا ده ستون حد مسجد تا سال دهم هجری را مشخص می سازد.
ادامه دارد . . .
