مسجد جامع سامرا، در بین سال های 234 . 237 هجری قمری در زمان «متوکل» عباسی» ساخته شده است و یکی از مشهورترین آثار دوره عباسی ها محسوب می شود.

اين مسجد در بيرون شهر فعلی سامرا  و حدود دو كيلومتر پايين تر از آستان مقدس حرمین عسكريين قرار دارد. مسجد جامع سامرا در مساحت 38 هزار متر مربع بنا شده است و از آن زمان تاکنون تنها مناره و دیوارهایی از آن باقی مانده است.

این مسجد تا چهار قرن بعد از ساخت به عنوان بزرگ ‌ترین مسجد زمان خود محسوب می ‌شد، اما در سال 1278 به دست مغول‌ها تخریب شد.

مسجد سامرا در طول سال های متمادی آسیب های زیادی دیده است. در سال ۲۰۰۳ میلادی نیز زمانی که آمریکا به عراق حمله کرد، منطقه ای که این مسجد در آن قرار دارد یکی از منطقه های نظامی بوده است، در سال ۲۰۰۵ میلادی در حمله ای که به عراق شد بخشی از مناره آسیب دید و بسیاری از المان های معماری و تاریخی آن که متعلق به ۱۲۰۰ سال قبل بودند، از بین رفتند.

در سال ۲۰۱۷ میلادی یونسکو و مقامات عراقی موافقت نامه ای برای حمایت و نگهداری از این بنای تاریخی امضا کردند.
 

مسجد سامرا طرحی مستطیلی شکل دارد، نمای آن با آجرهای پخته شده به طول ۱۰ متر و ضخامت ۲.۶۵ متر تزیین شده است.  این مسجد، 14 در ورودی داشته كه سه در آن در ضلع شمالی، چهار در در غرب و شرق و 9 در در جنوب قرار داشته است.

مسجد ۱۷ راهرو دارد و در روی دیوارهای آن موزاییک های آبی تیره ی شیشه ای به چشم می خورد. حیاط مسجد از همه سمت به وسیله ی طاق هایی احاطه شده است، یکی از جذاب ترین مواردی که در مورد آن هست این است که همه ی قسمت های آن رو به مکه قرار دارند.

مسجد جامع سامرا ابتدا در بیرون شهر قرار داشته و كنار راه آن بازار و مغازه هایی ساخته بودند. راه مسجد به حدی وسيع بوده تا خليفه بتواند سواره يا پياده به مسجد بيايد و در آن مسجد نماز گزارد.

وسط صحن مسجد حوضی ساخته بودند كه فواره های آن همواره در حال فوران بود.از ویژگی های این مسجد، مناره بلند و ملویه و حلزونی (پیچاپیچ) با ارتفاع ۵۳ متر آن است که بسیار زیبا به نظر می رسد.

 
مناره مسجد جامع سامرا به وسیله یک پل به بنای اصلی مسجد متصل شده است. مناره این مسجد مانند مناره های مساجد دیگر از داخل پله ندارد و پله های آن از بيرون گذاشته شده است. پله های گرداگردی در بیرون مناره قرار داده شده که با بالا رفتن از آن می توان به بام مسجد رسید.

برخی پژوهشگران معتقدند سازندگان این مناره زیبا از «زیگورات‌های بین‌النهرین» الگوبرداری کرده‌اند و برخی نیز بر این باورند که مناره شهر گور یا همان فیروز آباد که به دوران ساسانیان تعلق دارد، الهام‌بخش سازندگان این مناره بوده است.


از مرکز مسجد سامرا تا بخش شمالی آن که ۲۷ متر است می توان برج مالویا را که به صورت یک مخروط پیچ و تاب خورده است را دید. این مخروط ۵۲ متر طول و ۳۳ متر عرض و پهنا دارد و در قسمت بالایی برج یک سالن گرد وجود دارد.

بنا به روايت مورخان، متوكل  عباسی، مبلغ 5 ميليون درهم‌ براى ساختمان اين مسجد هزينه كرده است.

اين بنا و معماری به تقليد از معبدهای كلدانيان و بابليان بابل ساخته شده است، زيرا كلدانيان اين نوع معبدها را برای انجام قربانی در بالاترين نقطه بنا می کردند تا تقديم خدايان کنند.

سامرا، یکی از شهرهای عراق است که در ۱۲۵ کیلومتری شمال بغداد و در بخش شرقی رود دجله قرار دارد و گردشگران بسیاری از این شهر بازدید می کنند.