در معارف اسلامی هر روزی كه در آن گناه صورت نگیرد عید است; امام صادق علیه السلام می فرماید: "كل یوم لا یعصی الله فیه فهو یوم عید". هر روزی كه در آن گناه نشود آن روز برای انسان عید است " اما در طول سال چند عید وجود دارد كه از ویژگی خاصی برخوردارند مهمترین آنها عید فطر و عید قربان است.

این دو عید آثار و بركات زیادی دارد به ویژه برای كسانی كه یك ماه روزه گرفته و به عبادت پرداخته اند و نیز كسانی كه عید قربان توفیق حظور در خانه خدا را داشته اند. روز ولادت پیامبر اسلام و ائمه اطهار علیهم السلام نیز از عیدهای اسلامی به شمار می آید.

با استفاده از بیانات عارف كامل و عالم عامل میرزا جواد ملكی تبریزی در كتاب ارزشمند"المراقبات" پیرامون عید فطر سخن می گوئیم. بحث در این باره را در چند محور پی می گیریم:

عید چیست و چه روزی است؟

ایشان در این باره چنین می گوید:

"عید روزی است كه خداوند آن را از میان دیگر روزها برگزیده و ویژه هدیه بخشیدن و جایزه دادن به بندگان خویش ساخته است و آنان را اجازه داده است تا در این روز در حضرت او گرد آیند، بر خان كرم او بنشینند، ادب بندگی به جای آرند، چشم امید به درگاه او دوزند و از خطاهای خویش پوزش خواهند … "

عید و انواع روزه داران

آن بزرگوار روزه داران در ماه مبارك رمضان را پنج گروه می داند كه به تبع آن كسانی را كه در روز عید گرد می آیند نیز به پنج گروه تقسیم كرده است:

"ماه رمضان میدان مسابقه‌ای است كه خداوند برای بندگانش فراهم كرده تا در آن به مسابقه عبودیت و بندگی پردازند و در روز عید برای دریافت جایزه و پاداش نزد او گرد آیند و همانگونه كه در پایان هر مسابقه ای شركت كنندگان در چند گروه جای می گیرند روزه دارانی كه در روز عید گرد می آیند نیز چند گروهند:

1- گروهی كه روزه را تنها پرهیز از خوردن و آشامیدن می دانسته و به همین بسنده می كرده اند و آن را خدمت و طاعت و بلكه منت می پنداشته اند و با دروغ و یاوه و تهمت و … روزه خویش می شكسته اند. چون روزه این گروه مورد پسند خدا نیست; از این رو اینان را از عید بهره چندانی نیست، مگر اینكه از روی حسن ظن به رحمت خدا عید گیرند كه در این صورت بعید نیست كه خداوند به هنگام بخشش جایزه ها آنان را نیز زیر پوشش كرم خویش جای دهد.

2- گروهی كه دریافته بودند كه روزه چون دیگر تكالیف منتی است كه خداوند بر بندگان خود نهاده است و دانسته بودند كه روزه آنگاه روزه است كه افزون بر پرهیز از خوردن و آشامیدن با پرهیز از گناه و ناروایی نیز همراه باشد با این همه گاهی اعضای خویش را پاس نداشته و با ترس و امید و خوف و رجا برخی از نارواها را انجام داده اند و مستحبات را نیز گاه كه نشاطی داشته اند به جای آورده اند و هر گاه نشاطی نداشته اند رها ساخته اند.

اینان با حالتی آمیخته از خوف و خجالت و امید در عید گرد آمده اند. اینانند كه خداوند به بخشش و بخشایش و تبدیل سیئات به حسنات بشارتشان داده و بر عبادت و طاعتشان بیش از آنچه چشم دارند; ثواب و جایزه خواهد داد.

3- گروهی كه روزه گرفته اند اما از سر عادت و از روی غفلت و در ماه رمضان نیز چون دیگر ماهها از غفلت و معصیت پرهیز نداشته اند و همان گونه كه روزه شان از روی عادت بوده از روی عادت برای عید نیز آمده اند. كار اینان را باید به خدا وانهاد. شاید به دلیل حضورشان در عید و یا به طفیل اعمال نیك و ارجمند دیگر، خدای بر آنان رحمت آرد و از بخشش و بخشایش خویش بی بهره شان نسازد و شاید بدكاریشان آنها را از رحمت خدا دور دارد و خسران و زیان نصیبشان شود.

4- گروهی كه فرمان خدا به روزه و عبادت را با گوش جان شنیده اند و برای انجام درست و شایسته آن تمام تلاش خویش را به كار گرفته اند و تنها به انجام پاره ای از عبادات و اعمال ماه خشنود نشده اند و برای دستیابی به همه آنها از هیچ كوششی دریغ نكرده اند با این همه این ترس و نگرانی را داشته اند كه مبادا در ادای وظیفه شكر، كوتاهی كرده باشند.

اینان آنانند كه خداوند عبادت و عملشان را می پذیرد; تلاش و كوشششان را ارج می نهد; با انواع كرامات و عنایات پاداششان می دهد و با افزون سازی هدیه ها و بخشش ها گرامی شان می دارد.

5- گروهی كه لذت دعوت خدا چنان سرمستشان ساخت كه رنج گرسنگی و بیداری را از یاد بردند و ندای خدای را عاشقانه و مستانه پذیرا شدند و دعوت او را از روی شوق و شكر و از ژرفای جان و دل پاسخ دادند، با ایثارگری و جانبازی حجابها از میان برداشتند، با نزدیكی به خدا به مراد خویش رسیدند و خود را در خدا فانی كردند. اینانند كه خداوند به زیبایی و زیبندگی می پذیردشان به خویش نزدیك نزدیك می سازد و از جام وصال می نوشاندشان"

اعمال شب و روز عید فطر

برای اینكه در روز عید به ثواب و جزای اعمال ماه مبارك رمضان نائل آییم لازم است در شب عید اعمالی را انجام دهیم تا مورد لطف خداوند در روز عید قرار بگیریم. عبادت شب عید بس ارجمند و از اهمیت بسیاری برخوردار است. زیرا علاوه بر اینكه امام سجاد علیه السلام آن را هم‌سنگ شب قدر دانسته زمان پایان كار و شب مزد نیز می‌باشد.

اعمال شب عید:

1- غسل كردن به هنگام غروب

2- استهلال (دیدن ماه) و خواندن دعای ویژه ای كه در این باره در صحیفه سجادیه آمده است.

3- احیا و شب زنده داری این شب با به جای آوردن عبادت قلبی و بدنی

4- كنار نهادن زكات فطر كه به گواهی روایات مكمل روزه است و روزه بدون آن پذیرفته نمی شود و نسبت آن به روزه مانند نسبت صلوات به نماز است و همانگونه كه نماز بی صلوات بر محمد و آل محمد پذیرفته و درست نیست، روزه نیز بی زكات فطره پذیرفته و درست نیست.

5- زیارت امام حسین علیه السلام كه از مهمترین اعمال این شب است.

اعمال روز عید :

1- غسل كردن به هنگام فجر

2- به قصد اطاعت خدا كه روزه این روز را حرام نموده با یكی دو خرما افطار كند و خویش را برای رفتن به نماز عید و حضور در محضر خدا آماده سازد و به هنگام رفتن دعاهای ویژه را بخواند كه در آنها از امام زمان (عج) و توسل و توجه به ایشان یاد شده است. به مضمون دعاها نیز بیندیشد كه رفتن به نماز را رفتن به حضور خدا شمرده اند".

آداب و ویژگی های نماز عید

آن عارف بزرگوار درباره نماز عید چنین بیان می كند:

"بجاست كه نماز عید را نه زیر سقف كه زیر آسمان و نه روی فرش كه روی خاك به جای آوریم از "زیر آسمان رفتن" زیر سایه خدا رفتن را قصد كنیم و "از فرش به خاك رفتن" را نماد از تكبر به تواضع رفتن و از خودبینی و خودپرستی به بی خودی و فنا رسیدن بشماریم; تا با این شیوه ها نماز با توجه و تمركز بیشتری همراه گردد. آنگاه با حالتی از بیم و امید و خوف و رجا بایستیم و تكبیر نماز گوئیم و چون در نماز عید بیش از هر نماز دیگری به تكبیر توجه شده است; بكوشیم تا تكبیرمان هر چه بیشتر از روی زنده دلی و آگاهی و از سر صدق و هوشیاری باشد و از دلمردگی و غفلت زدگی بپرهیزیم.

مبادا سخن امام صادق علیه السلام درباره مان راست آید آنجا كه فرمود: "چون بنده ای به زبان تكبیر گوید و خدا بداند دلش زبانش را گواهی نمی كند و بر سر او فریاد می كشد: دروغگو! مرا گول می زنی؟ به عزت و جلالم سوگند تو را از شیرینی یادم و از سرور مناجاتم بی بهره می سازم و از قرب و وصالم دور می دارم"

پيامبر اكرم حضرت محمد (ص) فرمودند: روز عید فطر، فرشتگان بر در هر راهی می ایستند و ندا می دهند : ای مسلمانان ، صبح خود را با آروزی خیر از خداوند بخشنده آغاز کنید تا ثواب بزرگی از طرف خدا به شما برسد ، همانا به شب زنده داری امر شدید ، انجام دادید و نیز به روزه داری مامور شدید فرمان بردید، و پروردگارتان را اطاعت کردید، پس جوائزتان را دریافت کنید . هنگامی که نماز عید خوانده می شود منادی ندا می دهد ، آگاه باشید که پروردگارتان شما را آمرزید ، برگردید به منازلتان در حالی که هدایت شده هستید. امروز روز جائزه و در آسمان هم به همین اسم نامیده شده است.