پاسخ پرسش فوق را حضرت آیت الله مکارم شیرازی بیان فرموده اند که اهم فرمایش ایشان در متن ذیل بیان می گردد :

روایات علمای اهل سنت درباره صلوات بر "آل محمد"  

کتاب هایى که روایات مربوط به صلوات بر محمّد و آل محمّد(صلى الله علیه و آله) به طور مطلق یا در خصوص تشهّد نماز در آن نقل شده را گروهى از صحابه مانند ابن عباس ، طلحه ، ابوسعید خدرى ، ابوهریره ، ابو مسعود انصارى ، بُریده ، ابن مسعود ، کعب بن عجره و شخص على(علیه السلام) نقل کرده اند.

در آیه 56 سوره "احزاب" مى خوانیم: " اِنَّ اللهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِىِّ یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلیما" ؛ خدا و فرشتگانش بر پیامبر درود مى فرستند ؛ اى کسانى که ایمان آورده اید، بر او درود فرستید و [در برابر اوامر او] کاملاً تسلیم باشید.

در این آیه مقام پیامبر اسلام (صلى الله علیه و آله) به عالى ترین وجه ترسیم شده است ؛ چرا که هم خداوند متعال و هم تمام فرشتگان مقرّب او بر پیامبر(صلى الله علیه و آله) درود مى فرستند و هم دستور داده شده است همه مومنان بدون استثناء بر آن حضرت رحمت ، درود و سلام بفرستند . چه مقامى از این بالاتر ؟ و چه عظمتى از این بیشتر؟

 اکنون به سراغ بخشى از این روایات که در معروف ترین منابع اهل سنّت آمده است، مى رویم.

 * صحیح بخاری و نقل حدیث "آل محمد"

* در «صحیح بخارى» از ابوسعید خدرى نقل شده است که: «ما عرض کردیم اى رسول خدا سلام بر تو معلوم است ؛ چگونه صلوات بر تو بفرستیم؟ فرمود: "قُولُوا الّلهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ کَما صَلَّیْتَ على اِبْراهیمَ و آلِ اِبْراهیمَ وَ بارِکْ عَلى مُحَمَّد وَ عَلى آلِ مُحَمَّد کما بارَکْتَ على اِبْراهیمَ"(1)؛ بگوئید خداوندا  درود بفرست بر محمّد (صلى الله علیه و آله) بنده ات و رسولت ؛ همان گونه که درود بر ابراهیم و آل ابراهیم فرستادى و برکت بفرست بر محمّد(صلى الله علیه و آله) و بر آل محمّد(صلى الله علیهم)، آن گونه که برکت فرستادى بر ابراهیم .

 در همان کتاب و همان صفحه این حدیث به طور کامل ترى از "کعب بن عجزه" [یکى از صحابه معروف] نقل مى کند که: به رسول خدا(صلى الله علیه و آله) عرض کردند: چگونگى سلام بر تو را دانسته ایم، امّا صلوات بر تو چگونه باید باشد؟ حضرت فرمود: بگوئید " اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَ عَلى آلِ مُحَمَّد کَما صَلَّیْتَ عَلى آلِ اِبْراهیمَ اِنَّکَ حَمیدٌ مَجیدٌ، اَلّلهُمَّ بارِکْ عَلى مُحَمَّد وَ عَلى آلِ مُحَمَّد کَما بارَکْتَ عَلى آلِ اِبْراهیمَ اِنَّکَ حَمیدٌ مَجیدٌ".(2)

توجّه داشته باشید که "بخارى" این احادیث را ذیل آیه شریفه " اِنَّ اللهَ وَ مَلائِکَتَهُ ..." ذکر مى کند.

 * مسلم در صحیح خود حدیث "آل محمد" را نقل می کند

* در «صحیح مسلم» که دوّمین منبع حدیث معروف برادران اهل سنّت است از "ابى مسعود انصارى" نقل شده که: پیامبر(صلى الله علیه و آله) نزد ما آمد و ما در مجلس سعد بن عباده بودیم ، بشیر فرزند سعد عرض کرد: اى رسول خدا! خداوند به ما دستور داده بر تو صلوات بفرستیم ، چگونه بر تو صلوات بفرستیم؟ پیامبر(صلى الله علیه و آله) نخست سکوت کرد ، سپس فرمود: بگوئید " اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَ عَلى آلِ مُحَمَّد کَما صَلَّیْتَ عَلى آلِ اِبْراهیمَ ، بارِکْ عَلى مُحَمَّد وَ عَلى آلِ مُحَمَّد کما بارَکْتَ عَلى آلِ اِبْراهیمَ فى الْعالَمینَ اِنَّکَ حَمیدٌ مَجیدٌ".(3)

  * سیوطی نیز روایت "آل محمد" را در کتاب الدّرّ المنثور خود می آورد

* در تفسیر" الدّرالمنثور" که معروف ترین تفسیر روائى است همان روایت ابوسعید خدرى را از بخارى و نسائى و ابن ماجه و ابن مردویه از پیامبر اکرم(صلى الله علیه و آله) نقل مى کند(4) و در همان کتاب عبارت ابومسعود انصارى را از ترمذى و نسائى و ابن مردویه نقل کرده است(5) و عین این مضمون را نیز با مختصر تفاوتى از مالک، احمد، بخارى، مسلم، ابوداود، نسائى، ابن ماجه و ابن مردویه از ابو احمدساعدى نیز نقل مى کند.(6)

 * حاکم نیشابوری در کتاب المستدرک حدیث "آل محمد" را نقل می کند

حاکم نیشابورى در " المستدرک على الصّحیحین" از ابن ابى لیلى نقل مى کند که: کعب بن عجزه مرا ملاقات کرد و گفت: آیا هدیه اى به تو بدهم که از پیامبر(صلى الله علیه و آله) شنیدم ؟! گفتم: آرى هدیه کن ! او گفت: از رسول خدا (صلى الله علیه و آله) سوال کردیم: چگونه بر شما اهل بیت (علیهم السلام) صلوات بفرستیم؟ فرمود: بگوئید " اَلّلهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَ عَلى آلِ مُحَمَّد کَما صَلَّیْتَ عَلى اِبْراهیمَ وَ عَلى آلِ اِبْراهیمَ اِنَّکَ حَمیدُ مَجیدُ، اَلّلهُمَ باِرکَ عَلى مُحَمَّد وَ عَلى آلِ مَحَمَّد کَما بارَکْتَ عَلى اِبْراهیمَ وَ عَلى آلِ اِبْراهیمَ اِنَّکَ حَمیدُ مَجید".

 سپس حاکم نیشابورى که بناى او بر این است احادیثى را ذکر کند که در "صحیح بخارى" و "مسلم" نیست، مى گوید: " این حدیث را با همین سند و الفاظ، بخارى از موسى بن اسماعیل در کتاب خود نقل کرده و اگر من آن را در اینجا تکرار کردم، به خاطر آن است که معلوم شود اهل بیت(علیهم السلام) و آل، همه یکى هستند. (باید توجّه داشت که حاکم این حدیث را بعد از حدیث کساء که در آن تصریح شده اهل بیت من [پیامبر]، على و فاطمه و حسن و حسین(علیهم السلام) هستند نقل کرده است(7) و این یک تعبیر پر معنى است) ".

 سپس حاکم به دنبال آن، حدیث ثقلین  و به دنبال آن حدیث ابوهریره را نقل مى کند که: پیامبر(صلى الله علیه و آله) نگاهی به على(علیه السلام) و حسن و حسین(علیهما السلام) کرد و فرمود: " اَنَا حَرْبُ لِمَنْ حارَبَکُمْ وَ سِلْمُ لِمَنْ سالَمَکُمْ" (8) ؛ من با هر کس که با شما از در جنگ در آید، اعلان جنگ مى دهم و با هر کسى که با شما در صلح باشد در صلحم.

* طبری و نقل روایت "آل محمد" با چهار سند

محمد بن جریر طبرى نیز در تفسیرخود در ذیل همین آیه ، روایت فوق را با کمى تفاوت از موسى بن طلحه از پدرش نقل کرده است و در روایت دیگرى همان را از ابن عباس روایت کرده و در روایت سوّمى از زیاد از ابراهیم و در روایت چهارمى از عبدالرحمن بن بشر بن مسعود انصارى.(9)

 * بیهقی و تصریح به روایت "آل محمد"

بیهقى نیز در کتاب معروف "سنن" روایات متعدّدى در این زمینه نقل کرده که بعضى از آنها وظیفه مسلمانان را در موقع نماز و هنگام تشهّد روشن مى سازد. از جمله در حدیثى از ابى مسعود، عقبه بن عمرو نقل مى کند که: مردى آمد و خدمت پیامبر(صلى الله علیه و آله) نشست و ما نیز نزد او بودیم. عرض کرد: اى رسول خدا! کیفیّت سلام بر تو را مى دانیم ؛ ولى هنگامى که نماز مى خوانیم چگونه بر تو صلوات بفرستیم؟ پیامبر(صلى الله علیه و آله) [قدری] سکوت کرد، تا آنجا که ما فکر کردیم اى کاش این مرد چنین سؤالى را نمى کرد، سپس فرمود: "اِذا اَنْتُمْ صَلَّیْتُمْ عَلَىَّ فَقُولُوا الّلهُمَّ صَلَّ عَلى مُحَمَّد النَّبِىِّ الاٌمِىِّ وَ عَلى آلِ مُحَمَّد، کَما صَلَّیْتَ عَلى اِبْراهیمَ وَ عَلى آلِ اِبْراهیمَ وَ بارِکْ عَلَى مُحَمَّد النَّبىِّ الاٌمِىِّ وَ عَلى آلِ مُحَمَّد کَما بارَکْتَ عَلى اِبْراهیمَ وَ عَلى آلِ اِبْراهیمَ، اِنَّکَ حَمیدٌ مَجیدٌ".

 سپس از ابوعبدالله شافعى نقل مى کند که: " این حدیث صحیحى است که درباره صلوات فرستادن بر پیامبر(صلى الله علیه و آله) در نمازها سخن مى گوید" .(10)

 بیهقى احادیث متعدّد دیگرى نیز در زمینه چگونگى صلوات بر پیامبر اکرم(صلى الله علیه و آله) به طور مطلق یا در نماز آورده است؛ مخصوصاً در حدیثى از کعب بن عجره از پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله) نقل مى کند که: " اِنَّه کانَ یَقُولُ فى الصَّلوهِ: الّلهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد کَما صَلَّیْتَ عَلى اِبْراهیمَ و آلِ اِبْراهیمَ وَ بارِکْ عَلى مُحَّمَد وَ آلِ مُحَمَّد کَما بارَکْتَ عَلى اِبْراهیمَ اِنَّکَ حَمیدٌ مَجیدٌ"؛ پیامبر(صلى الله علیه و آله) در نمازخود چنین مى فرمود: " الّلهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد کَما صَلَّیْتَ ... ".(11)

 از این حدیث روشن مى شود که حتّى خود پیامبر(صلى الله علیه و آله) در نمازهایش این صلوات را مى فرستاد.

 بیهقى در ذیل یکى از روایاتى که در آن ، سخن از نماز به میان نیامده مى گوید: " این روایات نیز ناظر به حال نماز است ؛ زیرا جمله " قَدْ عَلِمْنا کَیْفَ نُسَلِّمُ" ؛ ( ما مى دانیم چگونه سلام بر تو بفرستیم) اشاره به سلام در تشهّد است " السَّلامُ عَلَیْکَ اَیُّهَا النَّبىُّ وَ رَحْمَهُ اللهِ وَ بَرَکاتُه" بنابراین مراد از "صلوات" نیز همان فرستادن "صلوات در تشهّد" است» (12) و به این ترتیب مسلمانان مأمورند همان گونه که به عقیده تمام فِرق مسلمین ، سلام بر پیامبر(صلى الله علیه و آله) را به صورت "السَّلامَ عَلَیْکَ اَیُّهَا النَّبىُّ وَ رَحْمَهُ الله" در تشهد نماز بگویند ، مأمورند که صلوات بر پیغمبر(صلى الله علیه و آله) را نیز در تشهّد بگویند.

 هر چند در میان مذاهب چهارگانه اهل سنت در اینجا مختصر اختلافى دیده مى شود ؛ شافعى و حنبلى ها مى گویند : صلوات بر پیامبر(صلى الله علیه و آله) در تشهّد دوّم واجب است؛ در حالى که مالکى ها و حنفى ها آن را سنّت مى دانند (13) ؛ و این در حالی است که طبق روایات فوق، بر همه واجب است.

 به هر حال کتاب هایى که روایات مربوط به صلوات بر محمّد و آل محمّد(صلى الله علیه و آله) (به طور مطلق یا در خصوص تشهّد نماز) در آن نقل شده بیش از آن است که در این مختصر بیان شد. آنچه در بالا آمد؛ نمونه اى از این روایات و این کتب است. این روایات را گروهى از صحابه مانند ابن عباس، طلحه، ابوسعید خدرى، ابوهریره ،  ابو مسعود انصارى ، بُریده، ابن مسعود ، کعب بن عجره و شخص على(علیه السلام) نقل کرده اند.

 این بحث را با دو حدیث دیگر پایان مى دهیم:

* ابن حجر در " الصواعق" چنین نقل مى کند که رسول خدا(صلى الله علیه و آله) فرمود: " لا تُصَلُّوا عَلَىَّ الصَّلاهَ الْبَتْراءَ ، قالُوا وَ مَا الصَّلاهُ الْبَتْراءُ ، قالَ: تَقُولُونَ: اَلّلهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَ تُمْسِکُوْنَ، بَلْ قُولُوا اَلّلهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد" ؛ هرگز بر من صلوات بریده و ناقص نفرستید، عرض کردند صلوات بریده و ناقص چیست؟ فرمود: "این که بگوئید الّلهم صَلِّ عَلى مُحَمَّد و امساک کنید و ادامه ندهید، بلکه بگویید: اَلّلهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد".(14)

 * سمهودى در " الاِشْرافُ عَلى فَضْلِ الاَشْرافِ" از ابن مسعود انصارى نقل مى کند که: رسول خدا(صلى الله علیه و آله) فرمود: "مَنْ صَلَّى صَلاهً لَمْ یُصَلِّ فیها عَلَىَّ وَ عَلى اَهْلَ بَیْتى لَمْ تُقُبَلُ" (15)؛ کسى که نماز بخواند که در آن بر من و بر اهل بیتم صلوات نفرستد، نمازش قبول نیست.

 و ظاهراً شعر معروف امام شافعى، ناظر به همین روایت است که مى گوید:

" یا اَهْلَ بَیْتَ رَسُوْلِ اللهِ حُبُّکُمُ *** فَرْضٌ مِنَ اللهِ فى الْقُرآنِ اَنْزَلَهُ

کَفاکُمُ مِنْ عَظیمِ الْقَدْرِ اَنَّکُمُ *** مَنْ لَمْ یُصَلِّ عَلَیْکُمْ لا صَلاهَ لَهُ "

اى اهل بیت رسول الله (صلى الله علیه و آله) محبت شما، از سوى خداوند در قرآن واجب شده است. در عظمت مقام شما همین بس که هر کس بر شما صلوات نفرستد نمازش باطل است.(16)

پی نوشت:

(1). صحيح البخاري، البخاري الجعفي، محمد بن إسماعيل أبو عبدالله، تحقيق: مصطفى ديب البغا، دار ابن كثير، اليمامة، بيروت، 1407 ق. 1987م، چاپ سوم، ج 4، ص 1802، ح 4519.

(2). همان.

(3). الجامع الصحيح المسمى صحيح مسلم، مسلم بن الحجاج أبو الحسين القشيري النيسابوري، تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي، دار إحياء التراث العربي، بيروت، بی تا، ج 1، ص 305، ح 65.

(4). الدر المنثور فى تفسير المأثور، سيوطى، جلال الدين، كتابخانه آية الله مرعشى نجفى، قم، 1404 ق، ج ‏5، ص 217، (قوله تعالى إن الله و ملائكته الآية).

(5). همان.

(6). همان.

(7). المستدرك على الصحيحين، محمد بن عبدالله أبو عبدالله الحاكم النيسابوري، تحقيق: مصطفى عبد القادر عطا، دار الكتب العلمية، بيروت، 1411 ق. 1990 م، چاپ اول، ج 3، ص 159 و 160.

(8). همان، ص 161.

(9). جامع البيان فى تفسير القرآن، طبرى ابو جعفر محمد بن جرير، دار المعرفه، بيروت، 1412 ق، چاپ اول، ج ‏22، ص 32، سوره أحزاب، آيه 56.

(10). السنن الكبرى و في ذيله الجوهر النقي، أبو بكر أحمد بن الحسين بن علي البيهقي، مجلس دائرة المعارف النظامية الكائنة، حيدر آباد، هند، 1344 ق، چاپ اول، ج 2، ص 146.

(11). همان، ص 147.

(12). همان.

(13). الفقه على المذاهب الأربعة و مذهب أهل البيت وفقاً لمذهب أهل البيت(عليهم السلام‌)، جزيرى، عبد الرحمن، غروى، سيد محمد، ياسر مازح‌، دار الثقلين،‌ بيروت، لبنان‌، 1419 ‍ق، چاپ اول، ج ‌1، ص 318، (نية الإمام و نية المأموم).

(14). الصواعق المحرقة على أهل الرفض و الضلال و الزندقة، أبي العباس أحمد بن محمد بن محمد بن علي إبن حجر الهيتمي، تحقيق: عبدالرحمن بن عبدالله التركي و كامل محمد الخراط، مؤسسة الرسالة، بيروت، 1997م، چاپ اول، ج 2، ص 430.

(15). جواهر العقدين في فضل الشرفين‏، على بن عبدالله الحسن السمهودى‏، مطبعة العانى‏، بغداد، 1405 ق، ‏چاپ اوّل‏، ج ‏2، ص 63، (الثاني ذكر امره(صلى الله عليه و آله و سلم) بالصلاة عليهم في امتثال ما شرعه الله من الصلاة عليهم، و وجه الدلالة على ايجاب ذلك في الصلوات)؛ احقاق الحق و ازهاق الباطل، قاضى نور الله شوشترى، مكتبه آيت الله المرعشى، قم، 1409 ق، چاپ اول، ج ‏18، ص 310، (التاسع حديث ابن مسعود).

(16). الغدير فى الكتاب و السنه و الادب، علامه عبد الحسين امينى، مركز الغدير للدراسات الاسلاميه، قم، 1416 ق، چاپ اول، ج ‏3، ص 245؛ منهاج السنة؛ ديوان الإمام الشافعى، تدقيق وتحقيق صالح الشاعر، مکتبة الآداب، قاهرة، 1427 ق، چاپ دوم، ج 1، ص 21.