نام سوره: زمر
تعداد آیات: 75
تعداد کلمات: 1180
تعداد حروف: 4871
ترتیب نزول: 59
محل نزول: مکه مکرمه
معانی نام سوره: زمر جمع زمره به معنای صف ها – گروه ها و دسته ها است.
نامهای دیگر: غرف – العرب
ویژگیهای سوره: عذابها – عقابها – ملامتها – شفاعتها – خواریها – ذلتها و جایگاه های آتشین و چهره های تاریک و سیاه و سوخته و غمگین را نشان میدهدو همه ی این مسائل در آیات مختلف حول محور معاد و رستاخیز برای انسانها ترسیم شده است.
موضوعات مطرح شده: اهمیت و حقانیت قرآن و نزول و انزال آن – اخلاص در دین و عبادت خدا – بیان آثار توحید و قدرت الهی – مساله معاد و روز رستاخیز – دعا و نیایش انسان در مواقع نیاز – سود وزیان اعمال خوب و بد انسان – قدرت خداوند در دنیا.
فضیلت قرائت و خواص سوره زمر
زمر و نام دیگرش عرف، سی و نهمین سوره قرآن است که مکی و 75 آیه دارد.
در فضیلت این سوره از پیامبر اکرم صلی الله علیه واله وسلم روایت شده است: هر کس سوره زمر را قرائت نماید در روز قیامت امیدش قطع نشده و خداوند ثواب خائفان از خدا که از او بیم دارند را به قاری این سوره عطا می کند.
از هارون بن خارجه روایت شده است که امام صادق علیه السلام فرمودند: هر کس سوره زمر را بخواند و کلماتش را به آسانی و به آرامی بر زبان جاری سازد خداوند آبرو، و سربلندی دنیا و آخرت به او ارزانی دارد و او را بدون ثروت خویشان و فامیل عزیز گرداند، بدانسان که هر کس او را ببیند بزرگ شمارد و حشمتش وی را بگیرد و جسمش را بر آتش دوزخ حرام سازد و هزار شهر در بهشت برایش بسازند که هر شهری دارای هزار کاخ باشد و در هر کاخی صد حوریه و بعلاوه او را دو چشمه آب است که روانند و هر چشمه زلال که جوشانند و دو چشمه سار که از سرسبزی و خرمی به سیاهی زنند و حورانی پرده نشین که در سراپرده ها مستورند و باغهایی که دارای انواع میوه هاست و از هر میوه دو صنف.
آثار و برکات تلاوت سوره زمر
1. ایجاد محبت و دوستی
هر کس این سوره را بنویسد و به همراه خود داشته باشد یا آن را در رختخواب خود یا اتاق خواب خود قرار دهد هر گاه کسی بر او وارد شود یا از نزدش خارج شود او را ستوده و او را سپاس می گویدو این بر اثر مهربانی و لطف خداوند است. امام صادق علیه السلام نیز فرموده اند: هر کس سوره زمر را بنویسد و به بازویش ببندد یا در رختخوابش بگذارد هر کس که با او ارتباطی دارد از او به نیکی یاد کرده و سپاسگزار او خواهد بودو هیچ کس با او دیدار نمی کند مگر اینکه او را دوستش دارد و هیچ کسی غیبت او را نخواهد کرد.
2. جهت درد کف پا
صفوان جمال از امام صادق علیه السلام او هم از پدرش امام محمد باقر علیه السلام و او هم از امام سجاد علیه السلام نقل می کند: مردی نزد امام حسین علیه السلام آمد و از درد کف پا شکایت کرد. به طوری که نمی توانست در هنگام نماز روی پایش بایستد امام حسین علیه السلام به او فرمودند: چرا تعویذ نمی خوانی؟ مرد گفت: نمی دانم. امام فرمودند: وقتی احساس درد کردی دستت را بر موضع درد بگذار و بگو: بسم الله و بالله والسلام علی رسول الله سپس بخوان بر آن موضع درد، آیه 67 سوره زمررا.
شأن نزول و محتوای سوره زمر
این سوره در مکه نازل شده، و به همین دلیل بیش از هر چیز سخن از مسائل مربوط به توحید و معاد، و اهمیت قرآن و مقام نبوت پیامبر اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلّم می گوید. چنانکه معمول سوره های مکی همین است. دوران مکه دوران سازندگی مسلمانان از نظر زیربنای اعتقادات دینی و پایه های ایمانی بود، لذا قویترین و مؤ ثرترین بحثها در این زمینه در سوره های مکی منعکس است، و همین اساس محکم بود که اثرات شگرفش در مدینه، در غزوات، در برخورد با دشمن، در برابر کارشکنیهای منافقین، و در پذیرش نظام اسلامی شد. و اگر بخواهیم سر پیروزی سریع مسلمانان را در مدینه بدانیم باید آموزشهای مؤ ثر مکه را مورد مطالعه قرار دهیم. به هر حال این سوره از چند بخش مهم تشکیل یافته است: 1. چیزی که بیش از همه در سراسر این سوره منعکس است مساله دعوت به توحید خالص می باشد، توصیه در تمام ابعاد و شاخه هایش، توحید خالقیت، توحید ربوبیت، و توحید عبادت مخصوصا روی مساله اخلاص در عبادت و بندگی خدا بارها در آیات مختلف این سوره تکیه شده است، و تعبیراتش در این زمینه آنچنان مؤثر است که قلب انسان را به سوی اخلاص می کشاند و جذب می کند. 2. مساله مهم دیگری که در مقاطع مختلف این سوره و تقریبا از آغاز تا تفسیر نمونه جلد ۱۹ صفحه ۳۶۰ انجام آن مورد توجه است مساله معاد و دادگاه بزرگ عدالت خدا است مساله ثواب و جزا، غرفه های بهشتی، و سایبانهای آتشین دوزخی ترس و وحشت روز قیامت، و آشکار شدن نتایج اعمال و ظاهر شدن خود آنها در آن صحنه بزرگ مساله سیاه شدن صورت دروغگویان و کسانی که بر خدا افترا بستند، رانده شدن کافران به سوی جهنم، ملامت و سرزنش فرشتگان عذاب نسبت به آنها، و دعوت بهشتیان به سوی بهشت و تبریک و تهنیت فرشتگان رحمت به آنها! این مسائل که بر محور معاد دور می زند آنچنان با مسائل توحیدی آمیخته است که گوئی تار و پود یک پارچه را تشکیل می دهد. 3. بخش دیگری از این سوره که تنها قسمت کوتاهی از آن را اشغال می کند اهمیت قرآن مجید است، ولی این بخش کوتاه ترسیم جالبی از قرآن و تاثیر نیرومند آن در قلوب و جانها در بر دارد. 4. بخش دیگری که آن هم نسبتا کوتاه است بیان سرنوشت اقوام پیشین و مجازات دردناک الهی نسبت به تکذیب کنندگان آیات حق می باشد. 5. و بالاخره بخشی از این سوره نیز پیرامون مساله توبه و باز بودن درهای بازگشت به سوی خداست، و مؤ ثرترین آیات توبه و رحمت در این بخش بیان شده که شاید در قرآن آیه ای نوید بخش تر از آن در این زمینه نباشد. این سوره بنام سوره (زمر) معروف است و این نام از آیه ۷۱ و ۷۳ این سوره گرفته شده و گاه سوره غرف به مناسبت آیه ۲۰ نامیده می شود اما این نام مشهور نیست. تفسیر نمونه جلد ۱۹ صفحه ۳۶۱
داستان سوره زمر
بحث روایتى روایاتى درباره مغفرت الهى و شان نزول آیه: یا عباد الذین اسرفوا على انفسهم...
در مجمع البیان از امیر المؤمنین علیه السلام روایت کرده که فرمود: در قرآن کریم هیچ آیه اى به قدر آیه (یا عبادى الّذین اسرفوا على انفسهم...) گشایش آورتر نیست.
مؤلف: این روایت را الدر المنثور هم از ابن جریر، از ابن سیرین، از آن جناب نقل کرده و ان شا اللّه بزودى در تفسیر سوره لیل، همین روایت را از آن جناب نقل مى کنیم، که خود آن حضرت فرموده: در قرآن هیچ آیه اى امیدوار کننده تر از آیه (و لسوف یعطیک ربک فترضى) نیست.
و نیز در الدر المنثور است که احمد، ابن جریر، ابن ابى حاتم، و ابن مردویه و بیهقى در کتاب شعب الایمان از ثوبان روایت آورده اند، که گفت: من از رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم شنیدم که فرمود: من دوست نمى دارم که دنیا و آنچه را که در آن است با آیه (یا عبادى الّذین اسرفوا على انفسهم...) معاوضه کنم. پس مردى عرضه داشت: یا رسول اللّه! آیا این آیه شرک را هم شامل مى شود؟ رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم سکوت کرد، و سپس فرمود: نه، شرک را شامل نیست.
مؤلف: در این روایت اشکالى است و آن اشکال در تفسیر خود آیه گذشت، که گفتیم: مورد آیه مساله شرک است و آیه مقید شده به توبه.
و نیز در همان کتاب است که ابن ابى شیبه، و مسلم، از ابى ایوب انصارى روایت کرده اند که گفت: از رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم شنیدم که فرمود: اگر شما گناه نمى کردید خداى تعالى خلقى مى آفرید تا گناه کنند، و او بیامرزد.
مؤلف: مغفرتى که در این حدیث آمده با قیود و اسبابى که براى مغفرت هست مانند توبه و شفاعت منافاتى ندارد.
و در مجمع البیان آمده که بعضى گفته اند: آیه (یا عبادى الّذین اسرفوا...) درباره وحشى قاتل حمزه نازل شد. و آن، هنگامى بود که وى مى خواست مسلمان شود مى ترسید توبه اش قبول نشود. پس همین که آیه نازل شد، اسلام آورد. بعضى از صحابه پرسیدند: یا رسول اللّه! آیا این آیه بخصوص درباره قبول توبه وحشى نازل شده، و یا براى عموم مسلمین است؟ فرمود: نه، براى عموم مسلمانان است.
و از کتاب سعد السعود تالیف ابن طاووس، به نقل از تفسیر کلبى آمده که وحشى و جماعتى نزد رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم پیام فرستادند، که چرا باید ما از دین تو محروم باشیم، هیچ مانعى براى ما نیست جز اینکه از کتاب تو شنیده ایم که مى فرماید: (هر کس با اللّه خدایانى دیگر بخواند و قتل نفس و زنا کند اثر گناه خود را مى بیند. و در آتش جاودان است) و ما همه این کارهاى زشت را کرده ایم رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم پیام فرستاد که: (الا من تاب و آمن و عمل صالحا) آن جماعت پیام دادند ممکن است ایمان بیاوریم، و توبه هم بکنیم، ولى خوف داریم که عمل صالح به جا نیاوریم.
باز رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم پیام فرستاد: (ان اللّه لا یغفریشرک به و یغفر ما دون ذلک لمن یشا) گفتند: مى ترسیم که داخل در مشیت قرار نگیریم.
ایشان در پاسخشان این آیه را فرستاد: (یا عبادى الّذین اسرفوا على انفسهم لا تقنطوا من رحمة اللّه ان اللّه یغفر الذنوب جمیعا) پس آن جمعیت آمدند و مسلمان شدند.
پس رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم به وحشى فرمود: (تا مى توانى) با من رو برو مشو که من نمى توانم قاتل حمزه عمویم را ببینم، لذا وحشى به شام رفت، و در اثر میگسارى بمرد.
مؤلف: قریب به این مضمون را الدر المنثور به چند طریق روایت کرده و در بعضى از آن طریقها آمده که آیه (یا عبادى الّذین اسرفوا...) درباره او نازل شده همان طور که در خبر سابق مجمع البیان آمده بود. ولى یک اشکال، این روایت را ضعیف مى کند، و آن این است که سوره مورد بحث در مکه نازل شده، و وحشى بعد از هجرت، مسلمان شده. علاوه بر این، از ظاهر خبر برمى آید که اطلاق مغفرت در آیه مقید به توبه نشده، و حال آنکه توجه فرمودید که سیاق با این سخن سازگار نیست.
و اینکه در روایت آمده که: (فمات فى الخمر وى در شام در اثر میگسارى بمرد)، احتمال دارد که این کلمه (خمر) به فتحه (خا) و تشدید (میم) باشد که نام محلى از اطراف مدینه است، و احتمال هم دارد غلطى از ناسخ باعث شده (حمص) را (خمر) بنویسد. و احتمال هم دارد که مراد آن باشد که وى به خاطر میگسارى مرده است، چون وحشى همیشه میگسارى مى کرده، و چند نوبت به خاطر همین گناه تازیانه خورد، بعد رهایش کردند.
در این بین روایات بسیارى هم از ائمه اهل بیت علیهم السلام آمده که آیات مورد بحث را بر شیعیان خود تطبیق کرده اند و (جنب اللّه) را عبارت از ایشان دانسته اند و همه این روایات و آن روایات از باب تطبیق مصداق بر آیه است، نه از باب تفسیر، و به همین جهت ما از ایراد آنها خوددارى نمودیم.
دو روایت درباره اینکه بهشت و جهنم را درب هایى است
و در مجمع البیان، در ذیل آیه (لها سبعة ابواب) گفته است: در معناى این آیه دو قول است، یکى روایتى است که از على، امیر المؤ منین علیه السلام نقل شده که فرمود: جهنم که هفت در دارد بدین جهت است که هفت طبقه دارد، هر طبقه روى طبقه دیگر قرار گرفته. آنگاه براى مجسم کردن مطلب، دستهاى خود را روى هم گذاشت، و فرمود: همین طور روى همند و خداى تعالى بهشت را همکف زمین قرار داده و آتش دوزخ را روى هم، که از همه پایینتر (جهنم) است، و طبقه دوم آن (لظى) و سومش (حطمة) و چهارمش (سقر) و پنجمش (جحیم) و ششمش (سعیر) و هفتمش (هاویه) است و در روایت کلبى طبقه زیرین را هاویه و طبقه بالاتر از همه را (جهنم) دانسته است.
