ترکیه و رؤیاهایی که بر باد رفته

نگرانی ترکیه از سقوط مرسی از دو جهت بود: در وهله اول این نگرانی نتیجه از دست‌دادن یک متحد مهم و تأثیرگذار در منطقه بود؛ از دست‌دادن یک متحد مهم آن هم در شرایطی که نقش آفرینی ترکیه در تحولات منطقه به خصوص سوریه، روند کاهشی پیدا کرده بود، برای ترک‌ها بسیار ناگوار بود.

گروه بین الملل مشرق - یکی از ویژگی‌های پدیده‌ها و تحولات سیاسی این است که محیط پیرامون خود را متأثر می‌سازند. حال بسته به بزرگی و اهمیت این تحولات، میزان اثرگذاری آنها نیز متفاوت است. برخی از این تحولات صرفاً آثار داخلی را به دنبال دارند و تأثیرات آن به سطح ملی محدود است. برخی دیگر تأثیرات منطقه ای و برخی نیز تأثیرات بین المللی به همراه دارند.

سقوط دولت اخوانی محمد مرسی در مصر در اولین سالگرد به قدرت رسیدن، از آن دسته تحولاتی بود که پیامدهای آن تنها به سطح ملی محدود نماند و تحولات منطقه ای را نیز متأثر کرد. اخوانی های مصر نه تنها قدرت را از دست دادند، بلکه در سراشیبی انحلال کامل قرار گرفتند، اکثر رهبران اخوان المسلمین دستگیر و زندانی شدند و تعداد زیادی از هواداران این حزب نیز در جریان درگیری با ارتش کشته شدند.

با آغاز روند افول جریان اخوانی که از مصر شروع شد و رفته رفته به سایر کشورها نیز سرایت کرد، کشورهایی که در اتحاد و پیوند با اخوان به سر می بردند، نیز بالتبع با کاهش نقش آفرینی و بازیگری در تحولات منطقه روبرو شدند. ترکیه که دارای پیوندهایی از همین نوع می باشد، یکی از مهمترین این کشورهاست. ترک ها هنوز پس از گذشت چند ماه از سقوط دولت آقای مرسی کماکان به حمایت خود از این دولت و محکوم کردن کودتای نظامی در مصر ادامه می دهند.

ترک‌ها در رؤیای امپراتوری عثمانی

دولت اردوغان، اگرچه برآمده از حزب اسلام‌گرای عدالت و توسعه است و این حزب نیز محصول فعالیت های چند دهه مسلمانان ترکیه به رهبری نجم الدین اربکان است، اما پس از استقرار در قدرت رویکردی کاملاً لیبرال و لائیک را در سیاست انتخاب کرد. احمد داوداوغلو، معمار سیاست خارجی جدید ترکیه، در رؤیای تحقق سلطه مجدد امپراتوری عثمانی، تمام تلاش خود را به کار گرفت تا سیاست خارجی ترکیه را با هدف گسترش سلطه و رهبری این کشور در جهان اسلام و منطقه پایه‌ریزی کند.

نمایش ضدصهیونیستی اردوغان در جریان اجلاس داووس و اعتراض به سخنان شیمون پرز، رئیس رژیم صهیونیستی، درگیری با این رژیم در جریان حمله به کشتی مرمره و ... اقداماتی بود که ترک ها برای نمایش یک وجهه ضد صهیونیستی از خود صورت دادند. این در حالی بود که روابط پیدا و پنهان ترکیه با رژیم صهیونیستی روز به روز گسترش می یافت. تحولات اخیر در منطقه آزمون خوبی بود برای سنجش ادعاهای دروغ ترک ها. با آغاز بحران در سوریه و در شرایطی که همه به روشنی می دانستند که نبرد اصلی در سوریه، نبرد میان محور مقاومت و محور صهیونیستی است، ترک ها به یک باره با قرار گرفتن در محور مخالفان دولت سوریه، جاه طلبی خود را بیش از گذشته به نمایش گذاشتند. سیاستی که با اکنون پس از گذشت بیش از دو سال از آغاز بحران، شکست آن نمایان شده است.

اخوان‌المسلمین؛ هم‌پیمان قدیمی ترکیه

تنها میراثی که دولت کنونی ترکیه از منشأ خود یعنی حزب اسلام گرای عدالت و توسعه برده است، روابط حسنه با اخوان المسلمین است. حزب عدالت و توسعه به شکل سنتی گرایش به سمت اخوان المسلمین دارد و این گرایش ها، اعتقادی، تاریخی و سیاسی بوده است. پیوندهای حزب عدالت و توسعه با اخوان المسلمین، دولت ترکیه را نیز به سوی برقراری و تحکیم روابط با اخوان سوق می داد. البته این رابطه دوطرفه بود و هوداران اخوان نیز در انتخاب الگوی حکومت داری، بر الگوی ترکیه تأکید داشتند.

جریان بیداری اسلامی در کشورهای عربی منطقه از این جهت که موقعیت احزاب اسلام گرا و به طور خاص، اخوان المسلمین را در معادلات سیاسی منطقه تحکیم بخشید، به نفع دولت ترکیه بود. ترک ها قدرت گرفتن اخوان المسلمین در منطقه را در راستای تحقق اهداف خود می دیدند و به همین دلیل روابط خود را با اخوان بیش از پیش گسترش دادند. ترکیه پیش از این و در زمان رژیم مبارک سرمایه گذاری های زیادی در مصر انجام داده بود و طبیعتاً روی کار امدن دولت اخوانی، می توانست منافع اقتصادی ترکیه را نیز بیش از گذشته محقق کند.

با پیروزی مرسی در مصر، اگر چه از میزان نفوذ ترکیه در برخی عرصه ها چون نفوذ ترکیه بر حماس کاسته شد، اما از سویی دیگر، ترکیه یک متحد راهبردی در منطقه به دست آورد که می توانست کفه معادلات قدرت منطقه ای را که در آن، مصر، ترکیه، ایران و عربستان قرار دارند، به نفع محور آنکارا – قاهره سنگین کند. ترکیه نه با ایران بود و نه با عربستان همخوانی داشت، بنابراین مصر متحول شده اخوانی برای این کشور نظامی مطلوب بود. (گفتگو با صادق ملکی)

با استقرار دولت اخوانی محمد مرسی در مصر، رفت و آمد مقامات ترک به مصر به شکل قابل توجهی افزایش یافت، به گونه ای ترک ها در ماه چندین بار به مصر سفر و با مقامات این کشور ملاقات می کردند. این نزدیکی تا آن جا پیش رفت که گفته می شد یکی از مشاوران ارشد مرسی، فرستاده ویژه اردوغان است.

سقوط دولت مرسی و انزوای منطقه ای ترکیه

سقوط دولت اخوانی محمد مرسی در اولین سالگرد روی کار آمدن، ناگوارترین خبر برای دولتمردان ترکیه بود. ماه عسل ترکیه و مصر بیش از یک سال به طول نیانجامید و ترکیه با تمام وجود در بحران سوریه وارد شده بود، به یکباره متحد خود را در منطقه از دست داد.

نگرانی ترکیه از سقوط دولت مرسی از دو جهت بود. در وهله اول این نگرانی نتیجه از دست دادن یک متحد مهم و تأثیرگذار در منطقه بود. از دست دادن یک متحد مهم آن هم در شرایطی که نقش آفرینی ترکیه در تحولات منطقه به خصوص سوریه، روند کاهشی پیدا کرده بود، برای ترک ها بسیار ناگوار بود.

دومین جنبه نگرانی ترکیه از تحولات مصر، ترس از قدرت‌گرفتن ارتش به دنبال قدرت نمایی ارتش مصر بود. از این جنبه که در مصر در طول چندین دهه، ارتش قدرت اول در کشور بوده است و در ترکیه نیز مشابه مصر، ارتش جایگاه اول را داشته است. یعنی ارتش گاهی در جلوی صحنه بوده است و دست به کودتا می زده است و در مواقعی نیز در پشت صحنه اعمال قدرت می کرده است. کودتایی که در مصر رخ داد، حزب عدالت و توسعه و جامعه ترکیه را مجددا متوجه این واقعیت کرد که دخالت نیروهای مسلح می تواند دموکراسی را تعطیل کند. چیزی که شاید برای مدتی در ترکیه مغفول مانده بود، مجددا به صحنه سیاسی بازگشت و محافلی راکه اتکای به جامعه دموکراتیک دارند نگران کرد. آنها از این جهت نگران شدند که آیا ممکن نیست که نظامیان ترکیه نیز با پیروی از ارتش مصر و در فضایی که ایجاد شده است دست به اقدامی مشابه بزند؟ (گفتگو با میر محمود موسوی)

با گذشت چند هفته از سقوط دولت مرسی و در شرایطی که امیدی برای بازگشت اخوان به قدرت متصور نبود، اردوغان همچنان تأکید می کرد که مرسی را همچنان رئیس جمهور مصر می داند. تأکید اردوغان بر حمایت از مرسی و محکوم کردن کودتای نظامی تا آنجا پیش رفت که جنگ لفظی میان مقامات ترک و مقامات آمریکایی و صهیونیستی بالا گرفت.

اولین و مهمترین تأثیر سقوط دولت اخوانی در مصر و آغاز روند تضعیف اخوان در منطقه بر سیاست خارجی ترکیه، کاهش نقش آفرینی این کشور در تحولات سوریه بود. روزنامه اتریشی "استاندارد" در تحلیلی در همین زمینه، ترکیه را یکی از بزرگترین شکست خورده های تحولات اخیر خاورمیانه توصیف کرد و سیاست خارجی اردوغان را در سایه شکستهای اخوان المسلمین گرفتار چالشی سخت دانست. به گزارش خبرگزاری مهر، این روزنامه نوشت: یکی از شکست خورده های بزرگ تحولات هفته های اخیر جهان عرب، ترکیه است. سیاست خاورمیانه ای آنکارا که بعد از دهه ها تازه در سالهای گذشته مورد استقبال قرار گرفته بود و یکی از عناصر مهم سیاست نخست وزیر این کشور بود، به ویرانه ای تبدیل شده است.

در ادامه این مطلب آمده است: نفوذ روزافزون ترکیه که این کشور از سال 2011 در مسیر هماهنگی های سیاسی با اخوان المسلمین در جهان عرب به دست آورده بود، پس از سقوط دولت محمد مرسی در مصر به شدت محدود شد. همچنین نقش ترکیه در سوریه هم بسیار کمرنگ‌تر از قبل شده است. این روزنامه اتریشی در ادامه نوشت: حداقل فعلاً این عربستان سعودی است که در مسابقه نفوذ در منطقه پیشرو است.