يكي از آثار مهم و زيارتي شهر نجف اشرف در عراق ، مسجد كوفه در شهر كوفه و در جوار نجف اشرف مي باشد.

اين مسجد شايد نخستين بنايي باشد كه به هنگام احداث شهر برپا گرديد، زيرا هنگامي كه سعد بن ابي وقاص اين منطقه را براي استقرار دائم سپاهيان مسلمان در نظر گرفت، نخستين اقدام بناي مسجدي براي عبادت مردم بود.

آنان ابتدا نقشه مفصل و جامعي براي بناي مسجد كشيدند و بر آن اساس مسجد را، كه محور و مركز اصلي شهر بود، ساختند. محدوده مسجد را با تيراندازي يك تيرانداز تعيين كردند كه در چهار سمت تير انداخت. دليل اين كار آن بود كه مي خواستند مساحت بسيار زيادي را به مسجد اختصاص دهند به گونه اي كه همه جنگجويان و ساكنان اين منطقه، كه به چهل هزار نفر مي رسيدند ، براي اداي نماز در آن جا حضور يابند.

تصويري از مسجد كوفه در سال 1915 ميلادي

اين مسجد به صورت مربع با ديوارهاي كوتاه ساخته شد كه بخش عمده اي از آن سقف نداشت. از ابتداي بنا تا سال41 هجري، كه زياد بن ابيه حاكم عراق به توسعه و تجديد بناي آن پرداخت ، تغييري در مسجد ايجاد نشد. در اين دوران، ديوارهاي مسجد مستحكم تر و مرتفع تر شد و مقداري هم بر وسعت آن افزودند، مقصوره و محرابي براي آن ساختند و كف آن را با ريگ پوشاندند.

در دوره هاي مختلف، همواره، تعميرات و بازسازي هايي در اين مسجد انجام گرفت و اندكي نيز بر مساحت آن افزوده شد. بناي فعلي مسجد مساحتي بالغ برچهل هزار مترمربع است كه ضلع هاي آن به ترتيب 110 ـ 116 ـ 109 و 116 متر طول دارد و در سه طرف مسجد حجره هايي براي زائران ساخته شده است. ساختمان مسجد شمالي ـ جنوبي است و حدود 21 درجه به سمت قبله، يعني به سوي غرب، انحراف دارد.

درب هاي مسجد:

از هنگام بناي مسجد، درب هاي متعددي براي آن ساخته اند:

1- باب السدّه. امام علي(عليه السلام) از آن درب وارد مسجد مي شدند.

2- باب كِنْده. در سمت غرب.

3- باب الانماط. به محاذات باب الفيل.

4- باب الفيل يا باب الثعبان. در سمت شمال، كه امروزه تنها دربي است كه از آن دوران مانده است. در كنار باب الفيل مناره مسجد قرار دارد.

5- باب الرحمه

تعليم و تربيت در مسجد كوفه:

مسجد كوفه از همان ابتداي تاسيس ، يكي از مراكز فرهنگي شهر به شمار مي رفت . هنگامي كه امام علي (ع) در سال (36 ه - ق) وارد كوفه شد ، ابتدا به مسجد كوفه رفت و در آنجا براي مردم سخنراني كرد. امام پس از استقرار

در كوفه ، در مسجد كوفه تفسير قرآن و علوم ديگر درس مي داد . شاكردان زيادي همچون كميل بن زياد و ابن عباس نيز نيز از محضر ايشان استفاده مي كردند.

محراب و مقام هاي مسجد كوفه :

-محراب اميرالمؤمنين(ع):

محراب مسجد كوفه، محلي است كه با شمشير جهل و ستم و ناجوانمردانه بر فرق مبارك امام علي (ع) چنان ضربه اي زده شد كه منجر به شهادت آن امام همام گرديد . محراب فوق موقعيتي خاص در داخل مسجد دارد. كساني كه وارد اين مسجد مي شوند قبل از هرچيز، به جستجوي مكان عبادت و شهادت امام علي عليه السلام برمي آيند. اين محراب در كنار شش محراب ديگر در داخل مسجد مورد توجه زائران است. محراب امير المؤمنين، كه آن را اخيراً بازسازي كرده اند، در ديواره جنوبي شبستان قرار دارد . امروزه محفظه آن با دربي كه بر روي آن نصب است و عنوان "هذا محراب اميرالمؤمنين" بر بالاي آن به چشم مي خورد ، مسدود مي باشد .

اين محراب سمت ديوار قبله قرار دارد.

-محراب و مقام امام زين العابدين(ع):

محل عبادت و نماز امام سجاد(ع) بوده است. اين محراب در داخل صحن، كنار ساير مقام ها و محراب ها، قرار دارد.

-محراب امام صادق(ع):

مكان حضور و نماز امام صادق(ع)، واقع در صحن مسجداست .

-مقام خضر:

مكان نماز و حضور حضرت خضر نبي (ع) .

-دكة المعراج

-مقام ابراهيم(ع)

-مقام جبرئيل(ع)

-سفينه نوح

-دكة القضاء:

اين سكو به صورت مربع است و در شمال شرقي مسجد قرار دارد. اين جا محل حضور امام علي(ع) براي قضاوت بين مردم بود و آن حضرت، در مواردي خاص، روي آن مي نشستند و به قضاوت مي پرداختند.

-بيت الطشت:

محل وقوع يكي از كرامت هاي اميرالمؤمنين علي(عليه السلام) است. بيت الطشت سردابي دارد كه با دو پلكان به پايين آن راه است. برخي از اهل رياضت در آن سرداب به سرمي بردند.

- مقام حضرت آدم

به نظر مي رسد اين مقام ها در جاي ستون هاي مسجد واقع شده اند.

مقابر جوار مسجد كوفه

مسلم بن عقيل:

قبر مسلم بن عقيل، نماينده و سفير امام حسين(ع) به كوفه، سمت شرق مسجد كوفه، كنار دار الاماره و متصل به ديوار مسجد كوفه قرار دارد. نخستين كسي كه برفراز قبر او بنايي به پا كرد مختار بن ابي عبيدة ثقفي بود.

در 368 ق و در زمان آل بويه، عضد الدوله نيز آن را توسعه داد. سلطان اويس جلايري در 767 ق و پادشاهان صفوي در 1055ق و پادشاهان قاجار در 1232 ق تعميراتي در آن انجام دادند. از ديگر كساني كه اين مزار را بازسازي كردند بايد از شيخ محمد حسين معروف به صاحب جواهر ياد كرد كه در 1263 ق با مبالغي كه سلطان لكنو از هند براي اين كار اختصاص داد به تعمير گسترده آن پرداخت. او ضريحي برفراز قبر مسلم نصب كرد.

در نزديكي آن، قبرهاي عاتكه و سكينه، دختران امام حسين (ع)، قرار دارند.

در سال هاي اخير به همت آيت الله حكيم و جمعي از نيكوكاران بناي جديدي شامل حرم و رواق ساخته شد .

هاني بن عروه:

هاني بن عروه از ياران امام علي (ع) است كه در جنگ هاي عصر آن امام حضور داشت و از پناه دهندگان مسلم بن عقيل بود در سال شصت هجري به همراه مسلم به دست عبيدالله بن زياد به شهادت رسيد. قبر اين يار فداكار حسين(ع) در نزديكي حرم مسلم ابن عقيل قرار دارد كه هر دو داراي يك صحن و تاريخ بناي مشترك هستند. ضريح قبر هاني را مسلمانان هندي براي آن ساخته اند. گنبد بزرگي نيز با كاشي هاي آبي برفراز آن قرار دارد.

مختار بن ابي عبيدة ثقفي:

در سمت قبله، متصل به مسجد، بقعه و مزار مختار بن ابي عبيدة ثقفي است كه موفق شد انتقام خون شهيدان كربلا را از سپاه عبيدالله بن زياد بگيرد و كوفه را براي مدتي تحت تصرف خود در آورد.

مزار مختار در حرم مسلم بن عقيل واقع شده و هر دو بناي مشتركي دارند. ضريحي از چوب روي قبر مختار نصب شده و پنجره اي در زاويه شرقي به ديوار مسجد كوفه (سمت جنوب) باز مي شود. قطعه سنگي از قرن دوم هجري به خط كوفي دارد كه روي آن نوشته اند: "هذا قبر مختار بن ابي عبيدة الثقفي الآخذ بثارات الحسين".

ابن بطوطه جهان گرد معروف قرن هشتم هجري گويد: "در سمت غرب قبرستان كوفه، در نزديكي قبر مختار، در مكاني چيزي به رنگ سياه تند در زمينه سفيدي توجه مرا جلب كرد كه مردم مي گفتند اين جا قبر ابن ملجم ملعون است و مردم كوفه همه ساله هيزم فراوان به آن جا مي برند و هفت روز آتش بر گور او مي افروزند".

در بيرون از محوطه مسجد كوفه مزار جناب خديجه دختر امام علي (ع) و خواهر حضرت عباس (ع) واقع مي باشد .