با وجود احترام برابر به تمامی ائمه اطهار علیهم السلام این پرسش مطرح است که چرا تنها با شنیدن نام حضرت قائم (عج) به قیام می‌ایستیم و دست راست خود را بر سر می‌گذاریم؟

در خصوص این عمل، باید توجه داشت که پاره‌ای از امور در عرف متشرعین شکل گرفته و به تدریج به فرهنگ بدل می‌شوند، ریشه برخی از این امور، روایات منقول است و برخی دیگر چنین نیستند.

آداب و رسومی که در عزاداری‌ها، جشن‌ها و مراسم گوناگون پدید می‌آیند، لزوماً در جزئیات، منطبق با روایات نیستند، اما هنگامی که کلیت یک عمل، ذاتاً ناپسند نبوده و حتی از جهاتی مورد تأیید دین باشد، این فرهنگ‌ها و رسوم نیز فی‌نفسه اشکالی ندارند.

در خصوص قیام به هنگام شنیدن نام امام عصر (عج)، دو روایت احتمالاً منشأ این عمل گردیده‌ است.

نخست، روایتی است از امام رضا (ع) نقل شده که "دعبل خزاعی" در محضر ایشان قصیده‌ای می‌خواند، و چون به نام امام عصر (عج) و لقب «قائم» رسید، امام رضا (ع) از جای برخاست، دست بر سر نهاد و از خداوند تعجیل در فرج آن حضرت را مسئلت نمود.

دیگر، روایتی است از امام صادق (ع) که ایشان نیز به هنگام ذکر نام امام (ع) قیام می‌کردند و این قیام را نشانه احترام به امام می‌دانستند.

اگرچه این دو روایت از نظر سندی، در کتب معتبر ما به طور قطعی یافت نمی‌شوند؛ اما با این حال، سنتی است که علمای بزرگ و بزرگان دین به آن ملتزم بوده‌اند. نام همه ائمه (علیهم‌السلام) با احترام یاد می‌شود، اما این عمل خاص، یعنی قیام کردن و دست بر سر گذاشتن، مختص به امام زمان (عج) است.

برخی معتقدند این عمل تنها مختص به لقب «قائم» است، نه هرگاه که نام ایشان برده می‌شود؛ در هر صورت، قیام و دست بر سر نهادن، شاید نمادی از پذیرش ولایت امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) باشد.

اما در مجموع، باید به این نکته توجه داشت که شکل‌گیری این‌گونه سنت‌ها، مادامی که به بدعت در دین نینجامد و به این معنا انجام نپذیرد که گویی یک توصیه دینی است، اشکالی ندارد؛ بلکه به عنوان نمادی از احترام، فرهنگ و رسوم، و به منظور تعظیم امام عصر (عج) و یادآوری نام مبارک ایشان، قابل انجام است. ریشه روایی این عمل نیز، همان‌گونه که پیش‌تر عرض شد، موجود است.

مرحوم آیت الله محمدعلی ناصری از اساتید اخلاق حوزه در یکی از دروس اخلاق خود به موضوع «توکل بر خدا و نقش اسباب در زندگی انسان» پرداختند که متن آن بدین شرح است:

حضرت سجاد علیه‌السلام در دعای مکارم الاخلاق از خدا می‌خواهد که «اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی أَصُولُ بِک عِنْدَ الضَّرُورَةِ»؛ خدایا در گرفتاری‌ها توفیق ده تا ملاذ و ملجأ من تو باشی.

این دعای پرمحتوا اشاره به نیاز انسان به توجه و ارتباط مستقیم با خداوند در زمان مشکلات دارد. این در حالی است که در همه شرایط باید به خدا توکل کرد، زیرا جمیع امور در دست اوست.

* توکل بر خدا در مشکلات

در تعقیب نماز مغرب، می‌خوانیم «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی یَفْعَلُ مَا یَشَاءُ وَ لاَ یَفْعَلُ مَا یَشَاءُ غَیْرُهُ»، ستایش مخصوص خداوندی است که آنچه می‌خواهد محقق می‌شود نه آنچه غیر او بخواهد. این یادآوری از قدرت مطلق خداوند، انسان را به توکل و ایمان به اراده خداوند در تمام امور زندگی رهنمون می‌کند. داستان حضرت ابراهیم و اسماعیل نیز همین نکته را تبیین می‌کند که خداوند در نهایت، چاقویی که برای قربانی شدن حضرت اسماعیل آماده بود را از عمل بازداشت، چون اراده خداوند غیر از آنچه انسان می‌خواهد است.

قدرت بی‌انتهای خداوند در همه امور

همچنین، یکی از رفقا از خاطره‌ای گفت که در زمان حمله روس‌ها به آذربایجان، در دفاع از وطن بود و در هنگام مواجهه با دشمن، به وضوح مشاهده کرد که همه‌چیز در دست خداوند است. او تعریف کرد که سربازی روسی در حال شلیک به پیشانی او بود، اما تفنگ بارها عمل نکرد و در نهایت، سرباز با عصبانیت او را به زمین زد. این داستان به خوبی نشان می‌دهد که حتی در شرایطی که به نظر می‌رسد مرگ نزدیک است، اگر خدا نخواهد، هیچ چیزی اتفاق نخواهد افتاد.

* الهام از خداوند برای انجام اعمال خیر

مطالبی که به ذهن انسان می‌رسد، از خداوند است. حضرت بقیة الله عجل الله فرجه فرمودند:

«دوستان ما هر عمل خیری که می‌خواهند بکنند، ما به ذهن آنها القاء می‌کنیم». این نکته نشان‌دهنده اهمیت ارتباط معنوی با اهل بیت و ائمه معصومین است که ما را در انجام کارهای نیکو راهنمایی می‌کنند.

عمل خیری که از انسان سر می‌زند، در حقیقت، الهام و هدایت الهی است که از طریق امام زمان علیه‌السلام به انسان‌ها می‌رسد.

* دستیابی به هدایت الهی و شکرگزاری از نعمت‌های خداوند

حضرت ابراهیم علیه‌السلام خطاب به پدرش می‌گوید: «ٱلَّذِی خَلَقَنِی فَهُوَ یَهۡدِینِ وَٱلَّذِی هُوَ یُطۡعِمُنِی وَیَسۡقِینِ وَإِذَا مَرِضۡتُ فَهُوَ یَشۡفِینِ»، که یادآوری از نعمت‌های بی‌شمار خداوند است.

باید شکرگزاری از این نعمت‌ها در قلب انسان وجود داشته باشد و انسان نباید به معصیت کردن بپردازد.

خداوند انسان را به بهترین شکل خلق کرده و همه امور زندگی‌اش از جمله هدایت به ولایت را در دست دارد. این هدایت را باید گرامی داشت و از آن بهره برد.

* ارتباط اسباب و توکل بر خداوند متعال

خداوند همه امور را با اسباب انجام می‌دهد. در روایت آمده است: «أبی اللهُ أَن یَجریَ الأُمور إلّا بأَسْبابِها».

این بدان معناست که ما باید به دنبال اسباب و ابزارهای لازم باشیم، زیرا خداوند با اسباب همه چیز را به انسان می‌دهد.

باید به اسباب عمل کرد، اما توکل بر خداوند باید در پس‌زمینه همه این امور قرار گیرد. برای مثال، خدا می‌تواند بدون اسباب فرزند به انسان بدهد، اما او از اسباب استفاده می‌کند.

لذا در عمل باید دنبال راه و روش خداوند رفت و به اسباب دل نبست.

* درس حضرت موسی درباره دعا و سبب‌شناسی

در بحارالأنوار جلد دوم، امام سجاد علیه‌السلام نقل می‌کند که حضرت موسی علیه‌السلام فردی را دید که در حال دعا بود.

حضرت موسی پس از گذشت چند روز دوباره همان شخص را در همان وضعیت یافت و از خداوند پرسید چرا حاجت او برآورده نمی‌شود؟

خداوند پاسخ داد: «برای اینکه بدون اینکه به دنبال سبب کار رود، از من می‌خواهد». این حدیث نشان می‌دهد که دعا باید همراه با جست‌وجو برای سبب باشد. دعا کردن بدون تلاش برای یافتن سبب، نمی‌تواند نتیجه دهد.

* تواضع در برابر علم پزشکان و شفا از خداوند

در نهایت، باید بدانیم که شفا از خداوند است، ولی خداوند در بسیاری از موارد، اثر شفابخشی را در داروها و پزشکان قرار می‌دهد.

همان‌طور که در داستان حضرت موسی علیه‌السلام آمده است، شفا از خداست و پزشکان باید به خداوند توکل کنند تا در دل‌شان راه‌حل صحیح را برای درمان پیدا کنند.

این درس بزرگ از توحید افعالی است که در دعای امام سجاد علیه‌السلام نیز اشاره شده است.

در مجموع، باید به یاد داشته باشیم که هر عملی که در این دنیا انجام می‌دهیم، از خداست و ما باید به اسباب و وسایل کارها توجه کنیم، اما در عین حال توکل‌مان بر خداوند باشد.

هر چیزی که به نظر می‌رسد در دست ما نیست، در نهایت تحت اراده خداوند قرار دارد و اوست که نتیجه را رقم می‌زند.

خواب کافی و مناسب، نقشی حیاتی در سلامت جسمی و روانی ایفا می‌کند. کم‌توجهی به این موضوع و محروم شدن از خواب مطلوب و آرامش‌افزا، پیامدهای جدی همچون افزایش خطر ابتلا به بیماری‌های مزمن، اختلال در عملکرد روزانه و کاهش کیفیت روانی را همراه دارد. این درحالیست که با ایجاد تغییرات ساده در سبک زندگی و رعایت بهداشت خواب، می‌توان گام‌های موثری در جهت بهبود کمیت و کیفیت خواب برداشت.

نقطه عطف دوران زندگی هر شخص، دوران نوجوانی اوست؛ این دوران تغییرات بنیادین و اساسی را به همراه دارد که شامل رشد جسمانی و جنسی، تکامل شناختی، شکل‌گیری هویت، استقلال و مسئولیت‌پذیری و ... می‌شود. اما مسائل زیادی به سبب تغییرات متعدد در دوران نوجوانی رخ می‌دهد که اگر والدین نسبت به این مسائل آگاهی کافی نداشته باشند ممکن است باعث ایجاد چالش بین والدین با نوجوانان شود.

همچنین اگر این چالش‌ها بزرگ شده و به آنها رسیدگی نشود باعث ایجاد آسیب‌های روانی خواهد شد که گاهی جبران‌پذیرند؛ یکی از آنها بحران چالش‌های کلامی است که باید والدین آگاهی داشته باشند که چطور می‌توانند از  تنش‌های دوره نوجوانی پیشگیری کنند؟ که در این خصوص توصیه‌هایی شده است که در ادامه به آنها اشاره می‌شود:

دستوری حرف نزنید: دستوری حرف زدن آن هم با صدای بلند باعث واکنش نوجوان و بی اعتنا شدن او می‌شود. با  نوجوان با صدای آرام صحبت کنید تا  او شما را  در کنار خود ببیند، نه  در  مقابل خود

اول نکات مثبت رفتاری اش را بگویید و او را تحسین و  تأیید کنید: با  این کار اعتماد به نفس او  را تقویت می‌کنید و  باعث می‌شوید او نسبت به  انجام کارهای خوب تشویق شود.

نصیحت نکنید و  به جای آن شنونده خوبی باشید: این یعنی به نظرات او احترام بگذارید. نوجوان شما باید احساس کند که به خوبی شنیده و  درک می‌شود در غیر این صورت حالت تدافعی می‌گیرد و  نگرانی هایش را  با  شما در میان نمی‌گذارد.

با او مهربان باشید و  از  توهین، تحقیر و  قضاوت وی بپرهیزید: توهین به طرف مقابل، در هر سنی باشد، باعث می‌شود که حرف هایتان شنیده نشود.

یکی از اموری که در نزد خداوند متعال محبوب است، توبه است؛ لذاست که امام سجاد علیه السلام اینگونه از خداوند مسئلت می کند:

«اللَّهُمَّ ... صَیِّرْنَا إِلَی مَحْبُوبِکَ مِنَ التَّوْبَةِ.» ۱

خدایا! راه ما را به سوی توبه که محبوبِ توست تغییر ده.

شرح:

توبه، مظهر لطف و رحمت بی منتهای الهی است.

توبه، یعنی اینکه خداوند هرگز راضی به جدایی از بنده اش نیست؛ لذاست که مسیر بازگشت بنده خدا در هر لحظه و هر مکانی به سوی معبود باز است.

در روایتی بسیار قابل تأمل، امام باقر علیه السلام در باب فضیلت توبه اینگونه می فرمایند:

«خداوند متعال نسبت به توبه بنده اش شادمانتر است از مردی که در شبی تاریک، در یک بیابان، مَرکب و توشه اش را گم کرده و ناگاه پیدایش کند.» ۲

نکته قابل تأمل تر این است که توفیق این توبه و بازگشت به سوی معبود نیز از جانب خود معبود است!

قرآن در این باره می فرماید:

«ثُمَّ تَابَ عَلَیْهِمْ لِیَتُوبُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ.» ۳

سپس خدا رحمتش را شامل حال آنها نمود، (و به آنان توفیق داد) تا توبه کنند؛ خداوند بسیار توبه‌پذیر و مهربان است.

در واقع، توبه انسان در میان دو توبه خداوند قرار گرفته است. در ابتدا، خداوند متعال توفیق عجز، انابه و درخواست بازگشت را به بنده خود عطا می کند، سپس بنده توبه می کند و در نهایت، خداوند متعال توبه او را از سرِ رحمت خویش می پذیرد.

به راستی که این خدا، ستودنی است.

اما آنچه که رابطه بین بنده و معبود را در این «بازگشت»، قابل تأمل تر و شگفت انگیز تر می کند، قدم هایی است که خداوند برای شخص تائب بر می دارد.

اولین قدم الهی برای شخص توبه کننده این است که توبه او را می پذیرد.

«هُوَ الَّذِی یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ.» ۴

او کسی است که توبه را از بندگانش می‌پذیرد.

در قدم بعدی، خداوند، گناهان و زشتی های او را می بخشد.

«وَ یَعْفُوا عَنِ السَّیِّئاتِ.» ۵

و بدیها را می‌بخشد.

در قدم بعدی، همه گناهان و زشتی های بنده اش را تبدیل به زیبایی و حسنه می کند.

«فَأُوْلئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ.» ۶

خداوند گناهان آنان را به حسنات مبدّل می‌کند.

و اما آخرین قدم الهی، زیباترین قدم است. خداوند به شخص توبه کننده می فرماید: «دوستَت دارم.»

«إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ.» ۷

خداوند، توبه‌کنندگان را دوست دارد.

به راستی که آیا می توان از چنین معبودی جدا بود؟

مو از قالوا بلی تشویش دیرم

گنه از برگ و باران بیش دیرم

اگر لاتقنطوا دستم نگیره

مو از یاویلنا اندیش دیرم ۸

پی نوشت ها:

۱. صحیفه سجادیه، دعای نهم.

۲. بحارالانوار، ج ۶، ص ۹۰.

۳. سوره توبه، آیه ۱۱۸.

۴. سوره شوری، آیه ۲۵.

۵. همان.

۶. سوره فرقان، آیه ۷۰.

۷. سوره بقره، آیه ۲۲۲.

۸. باباطاهر.

طواف خانه خدا حرکت در دایره‌ای از عشق و بندگی است که از هر قدم آن، نور ایمان و تواضع در دل انسان می‌تابد. این تجربه‌ی روحانی و معنوی، بیشتر از یک عبادت ساده است؛ یک فرآیند عمیق از خودشناسی و نزدیکی به خالق است. وقتی که زائر در اطراف کعبه، این بنای مقدس و نمادین، می‌چرخد، در حقیقت در یک فرآیند معنوی قرار دارد که به او اجازه می‌دهد تا درک عمیق‌تری از محدودیت‌های انسانی و بی‌پایانی خداوند داشته باشد.

در میان جمعیتی که هر کدام در جستجوی خود و در مسیری مشابه، به سمت خانه خدا حرکت می‌کنند، انسان حس می‌کند که بخشی از یک جریان عظیم است؛ جریانی که نه تنها در زمان و مکان محدود نمی‌شود، بلکه در ابعاد روحانی بی‌پایان است. هر قدم در این طواف، به معنای قدم گذاشتن به سوی خداوند و درک معنای واقعی بندگی است. در هر چرخش، زائر با خود و با خداوند روبرو می‌شود، گویی در هر دوری که می‌زند، به دایره‌ی بی‌پایان عشق الهی نزدیک‌تر می‌شود. این فرآیند، نه تنها حرکت جسمانی است، بلکه حرکت روحانی است که انسان را از سطح ظاهری به عمق وجودی خود می‌برد.

وقتی که در میان این جمع عظیم طواف‌کنندگان قرار می‌گیریم، دل انسان از درک این حقیقت که همه به سوی یک مقصد واحد در حرکت‌اند، آرامش پیدا می‌کند. در این لحظات، انسان خود را جزئی از یک جماعت جهانی می‌بیند که در جستجوی همان هدف است: نزدیکی به خداوند و رسیدن به حقیقت. در این جمع، گویی هیچ‌کدام تنها نیستند؛ هر فرد در کنار دیگری، با قلبی یکسان به سوی نور حرکت می‌کند. هر حرکت در این طواف، یادآور این است که هیچ‌کدام از ما به تنهایی قادر به درک و فهم عظمت خداوند نیستیم، بلکه در کنار یکدیگر، در این حرکت دایره‌ای، به حقیقت نزدیک می‌شویم.

در دل این طواف، دعای "ربنا آتنا فی الدنیا حسنة و فی الآخرة حسنة" به زبان جاری می‌شود و در دل هر زائر، نوری از امید و آرامش می‌افروزد. این دعا، نه تنها آرزوی دنیوی و اخروی است، بلکه تأملی عمیق در مورد روح انسان و نیازهای معنوی اوست. هر کلمه از این دعا، در دل انسان بازتاب می‌یابد و او را به یاد می‌آورد که در این جهان، علاوه بر تلاش برای بهبود وضعیت دنیوی، باید به دنبال کمال روحانی و تقوا باشد.

یکی از زائران که کنار من در حال طواف بود، با صدای آرام و پر از ایمان به من گفت: "این حرکت دایره‌ای نمادی از بی‌پایانی عشق به خداست." در آن لحظه، اشک‌های من جاری شد. این جمله، به عمق قلبم رسید، چرا که احساس کردم در این دایره، تنها انسان نیست که به حرکت در می‌آید، بلکه عشق به خداوند است که او را در این مسیر هدایت می‌کند. هر دوری که به دور خانه خدا می‌زنیم، گویی به سوی بی‌پایانی حرکت می‌کنیم که هیچ‌گاه پایان نمی‌یابد. این حرکت نه تنها به سمت خداوند است، بلکه در مسیر درک بی‌پایانی از محبت و رحمت الهی قرار داریم.

این تجربه‌ای است که نه تنها در آن لحظات خاص، بلکه در طول زندگی انسان تأثیر می‌گذارد. طواف خانه خدا، فرصتی است برای رهایی از محدودیت‌های دنیوی، برای فراموش کردن دنیا و مادیات و بازگشت به حقیقت وجودی خود. در این لحظات، انسان می‌فهمد که بندگی خداوند نه تنها در عبادات ظاهری است، بلکه در درک این حقیقت که انسان در برابر عظمت خداوند بسیار کوچک است، ولی در عین حال در آغوش رحمت بی‌پایان خداوند قرار دارد.

این طواف، در واقع یک سفر روحانی است که انسان را از هر گونه گناه و اشتباهی پاک می‌کند. این حرکت دایره‌ای، نمادی از حرکت روح انسان به سمت پاکی، کمال و نور است. در این لحظات، انسان به حقیقت پی می‌برد که خداوند نه تنها بزرگ است بلکه در تمام جزئیات زندگی انسان حضور دارد. طواف خانه خدا به نوعی راهی است برای رهایی از گرفتاری‌ها، برای به دست آوردن آرامش و برای نزدیک شدن به خداوند در عمیق‌ترین لایه‌های وجود انسان.

این لحظات در طواف خانه خدا، لحظاتی هستند که هیچگاه فراموش نمی‌شوند. در این لحظات، انسان درک می‌کند که عشق به خداوند یک فرآیند بی‌پایان است، که در آن انسان در هر حرکت خود به سوی کمال نزدیک‌تر می‌شود. این طواف، نه تنها یک حرکت جسمانی، بلکه یک سفر روحانی است که انسان را به عمق وجود خود و به حقیقت نزدیک می‌کند.

در دنیای پر از تکاپو و دگرگونی، هیچ شکی در نزدیکی بی‌کران خداوند به بندگانش وجود ندارد. او همیشه در کنار ماست، در هر لحظه و در هر پنهانی از دل‌ها و ذهن‌ها. اما گناهان و تعلقات دنیوی، همچون پرده‌های ضخیم و تاریک، این حقیقت ناب و لایتناهی را از چشم دل ما می‌پوشانند. در حقیقت، خودخواهی‌ها و خطاهای انسانی هستند که این نزدیکی را مخفی می‌سازند و در اعماق دل، آگاهی از این حقیقت را به چالش می‌کشند.

برای رهیدن از این حصار، باید همچون گفته حافظ، «تو خود حجب خویش حافظ از میان برخیز»، از خویشتن فاصله گرفت. این دعوتی عمیق است که به انسان هشدار می‌دهد تنها در صورتی می‌تواند به حقیقت برسد که از هر آنچه که خود را از آن می‌داند عبور کند. هجرت، نه فقط به معنای ترک مکان، بلکه به معنای ترک افکار، تعلقات، و حتی هویت‌های دروغین است. در این سفر روحانی، انسان باید از خواسته‌های مادی و دنیوی عبور کند، باید از خودخواهی‌ها و توهماتش رها شود و خود را در نور بی‌پایان خداوند غرق کند.

هجرت به سوی خداوند؛ درک حقیقت در خانه کعبه

اسلام، با به تصویر کشیدن هجرت به سوی خدا در قالب سفر به خانه خدا، این معنا را به شکلی بسیار روشن در مقابل چشمان ما قرار می‌دهد. کعبه، تنها یک بنای سنگی نیست، بلکه نمادی است از سفر جمعی انسان‌ها به سوی حقیقتی که در تمام وجودشان نهفته است. در موسم حج، انسان نه فقط به مکانی خاص می‌رود، بلکه به سفری درونی گام می‌نهد که در آن می‌تواند به آرامش، حقیقت و رهایی دست یابد.

در این مسیر، حج همچون دریچه‌ای است که به انسان امکان می‌دهد «پله‌پله تا ملاقات خدا» نزدیک شود. سفر به سوی خدا، همان‌طور که در قرآن آمده، فرار از غیر خدا به سوی اوست. فرار به سوی خدا یعنی رها شدن از تمام چیزهایی که ما را از حقیقت جدا می‌سازد. خدا در هر جا و در هر لحظه حاضر است، و این سفر، انسان را از بندهای درونی خود و از دنیاهای مادی رها می‌کند و به سوی نور جاویدان سوق می‌دهد.

ایام حج، همچون دوره‌ای از تطهیر است که در آن انسان از تمامی زنگارهای گناه و پلیدی‌های درونی پاک می‌شود. حج، تولدی دوباره است، تولدی که انسان را از عالم ماده به عالم معنا انتقال می‌دهد. در این سفر، هر گامی که برداشته می‌شود، انسان را از خودبینی و تعلقات دنیوی دور می‌کند و به نزدیک‌ترین حالت به حقیقت می‌رساند.

گویی انسان در این مسیر به سوی نور الهی حرکت می‌کند، نوری که از دل کعبه و از هر گوشه‌ای از عالم وجود می‌تابد. این نور، تمام زشتی‌ها و پلیدی‌های درونی انسان را پاک می‌کند و او را به جایی می‌برد که گویی تازه از مادر متولد شده است.

حج، فرصتی برای رهایی از گناهان: نور الهی و بازگشت به اصل وجود

به همین دلیل است که گفته شده است: «مردم موظفند به زیارت خانه خدا بروند، پیش از آن‌که با آلوده شدن به گناه، آن نور الهی حج از ایشان رخت بربندد.» حج، فرصتی است که نباید از دست برود. در این زمان خاص، انسان می‌تواند از تمام پلیدی‌ها و گناهان رها شود و به نورانی‌ترین حالت خود برسد. اما اگر این فرصت گرانبها نادیده گرفته شود، نور الهی که از این سفر بر دل انسان می‌تابد، ممکن است خاموش شود و انسان مجدداً در لایه‌های تاریک نفس گرفتار بماند.

حج، بیشتر از یک سفر ظاهری، یک سفر درونی است. این سفر، مسیر تحول و تکامل روحانی است، جایی که انسان باید از هر آنچه که او را از خداوند دور می‌کند، جدا شود و تنها در جستجوی او باشد. در این سفر، هر گام به سوی خداوند، انسان را از تمامی زوایای تاریک نفس آزاد می‌کند و به حقیقتی متعالی می‌رساند. این سفر، نه تنها رهایی از گناهان است، بلکه رسیدن به حقیقتی است که در وجود هر انسان نهفته است: نزدیکی به خداوند، یگانه حقیقت که هر جستجویی به سوی او باز می‌گردد

محمد قطرانی فعال فرهنگی در یادداشتی به مناسبت تشییع سید حسن نصرالله نوشت:

کنار آتش روشن در شومینه، در خانه‌ی سرد سید نشسته بودیم. خانه‌شان در روستایی زیبا، نزدیکی نبطیه، قرار داشت. مانند بسیاری از جنوبی‌ها، آن‌ها هم خانه و کاشانه را ترک کرده بودند و به‌تازگی بازگشته بودند.

سید مرا به سهره‌ای دعوت کرده بود، همراه با برخی رزمندگان حزب، تا درباره‌ی حال و آینده‌ی مقاومت صحبت کنیم. سهره کاملاً عربی بود! سید، آن سید دیگر، و برادر دیگر، سیگار را با سیگار روشن می‌کردند و من آخرش حساب تعدادشان را از دست دادم!

پدرخانم سید، که از دهه‌ی ۸۰ میلادی عضو حزب‌الله بود و از قضا سید حسن نصرالله مسئول گزینش او بود، حرف‌های شنیدنی بسیاری از گذشته و حال حزب داشت. در میان صحبت‌هایش، خاطره‌ای تعریف کرد که پیش‌تر بخشی از آن را از زبان یکی از برادران سپاه که مدتی در لبنان فرماندهی کرده بود، شنیده بودم.

می‌گفت وقتی قرار بود در همان دهه‌ی ۸۰ عملیاتی بزرگ تحت عنوان عملیة البدر الکبری انجام شود، سید عباس موسوی به برادران ایرانی گفته بود: «شما انگار حواستان نیست که ما کلاً چند نفر هستیم؟ کل موجودیت حزب چیزی در حدود ۳۰۰ نفر است و این عملیات یعنی از بین رفتن همه‌ی ما!» در نهایت، نقشه‌ی عملیات کمی تغییر کرد، اما در عین پیروزی‌های بزرگ، شهدای فراوان، مجروحان بسیار، و اسیران متعددی نیز حاصل این عملیات شد.

حزب ۳۰۰ نفره‌ی آن روز، امروز، پس از حدود ۴۰ سال، به کجا رسیده است؟ به‌جرئت می‌توان گفت که امروز دیگر تفاوتی میان هویت شیعی و هویت حزب‌الله وجود ندارد؛ امروز همه‌ی شیعیان، در تفکر و در ساختار، حزب‌الله‌اند. حزب، سازمانی دارد که حتی شهادت ابرمردی همچون سید حسن نصرالله نیز آن را از پا نمی‌اندازد.

امروز مقاومت، هویت جدانشدنی شیعیان لبنان شده است، حتی افرادی مانند نبیه بری و حزب امل، که روزگاری در حرب الإخوة سلاح بر روی حزب کشیده بودند، نیز اکنون در پروژه و برنامه‌ی آن جای گرفته‌اند. این‌ها نتیجه‌ی چیست؟ صبر، برنامه‌ریزی بلندمدت، و استقامت انسان‌های بزرگی چون شهید امت، شهید سید حسن نصرالله.

اگرچه حزب‌الله روزهای سختی را می‌گذراند، اما پیش‌تر روزهای بسیار سخت‌تری را، با توانی به‌مراتب کمتر، پشت سر گذاشته است. این عوعوی سگ‌های آمریکایی نیز در لبنان خواهد گذشت، و آنچه باقی خواهد ماند، مقاومت است و مقاومت است و مقاومت!