معیاری که انسان را ارزش گذاری می کند، همت بلند اوست، اما تذکراتی در این باب موجود است که بی توجهی به آنان، نه تنها باعث ارزش انسان نمی گردد، بلکه اسباب خواری او را نیز فراهم می کند.
امیرالمؤمنین علیه السلام در نهج البلاغه در باب اهمیت همت و تلاش می فرمایند:
«قَدْرُ الرَّجُلِ عَلَی قَدْرِ هِمَّتِهِ.» ۱
ارزش هر کس به اندازه همت اوست.
شرح:
بلند همتی یکی از ویژگی های والایی است که معیار ارزش گذاری افراد معرفی شده است.
برخی از افراد، نگاهی محدود به مسائل پیرامون خود دارند و سعی و تلاش خود را متوقف بر داشته ها و امکانات ظاهری خود می کنند و بیش از آن قادر به حرکت نیستند، اما افراد بلندهمت، نگاهی فراتر از محدودیت ها و مشکلات پیش رو دارند و هرگز به کم قانع نیستند و همین امر در نهایت، آنان را در نگاه دیگران بلندمرتبه می گرداند.
شهید عبدالله میثمی، توان و همّت آدمی را اینگونه توصیف می کند:
«توان ما به اندازه امکاناتِ در دستِ ما نیست؛ توان ما به اندازه اتصال ما به خداست.»
اما از آنجایی که هر چیزی آفتی دارد، آفت بلندهمتی نیز سستی و پیروی از شهوات و هواهای نفسانی است. آفتی که سرانجام باعث خواری انسان می گردد؛ چنانچه که امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمایند:
«مَا رَفَعَ امْرَءً کَهِمَّتِهِ وَ لاَ وَضَعَ کَشَهْوَتِهِ.» ۲
هیچ چیز آدمی را چون همّت، بلند مرتبه نمی گرداند و هیچ چیز او را مانند شهوت، خوار نمی سازد.
و اما نکته مهمی که باید در بحث بلندهمّتی مورد توجه قرار گیرد این است که نباید همت را صرف هر چیزی کرد و چه بسا برخی اوقات، بلندهمتی عین غفلت باشد.
«کَفَی بِالْمَرْءِ غَفْلَةً أَنْ یَصْرِفَ هِمَّتَهُ فِیمَا لَا یَعْنِیه.» ۳
از غفلت برای آدمی همین بس که همتش را در آنچه به کارش نمی آید، صرف کند.
لذاست که هم باید اهل همت بود و هم باید دانست که آن را در چه مسیری خرج کرد؛ و البته که بهترین مسیر، مسیر قرب الهی است.
از همین روست که امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند:
«اِجْعَلْ هَمَّکَ وَ جِدَّکَ لِآخِرَتِکَ.» ۴
همّت و کوششت را برای آخرتت قرار ده.
و همچنین از جمله نجواهای خداوند متعال با حضرت موسی علیه السلام این بود که:
«کَیْفَ لاَ یَکُونُ هَمُّکَ فِیمَا عِنْدِی وَ إِلَیَّ تَرْجِعُ لاَ مَحَالَةَ.» ۵
چگونه همّت تو متوجه آنچه نزد من است نباشد، در حالی که ناچار به سوی من بر می گردی!
بنابراین هرگونه تلاش و همت در مسیر غیر خدا، در نهایت، چیزی جز خسران و پشیمانی به بار نخواهد آورد.
در نتیجه، هم باید از سستی و پیروی از هواهای نفسانی برحذر بود و هم اینکه همت، توان و تلاش خویش را در مسیری درست رهنمون ساخت.
همت بلند دار که با همت بلند
هر جا روی به توسن گردون سواره‌ای ۶
پی نوشت ها:
۱. نهج البلاغه، حکمت ۴۷
۲. غررالحکم، ج ۱، ص ۷۱۱.
۳. همان، ج ۱، ص ۵۲۲.
۴. همان، ج ۱، ص ۱۳۳.
۵. کافی، ج ۸، ص ۴۲.
۶. صائب تبریزی.
