بی‌تردید خداوند متعال نعمت‌های زیادی به انسان عطا داشته است؛ نعمت‌هایی که نمی‌توان به هیچ شکلی شکرگزار واقعی آن بود؛ چراکه به هر شکلی بخواهیم شکر کنیم، باز با نعمتی از نعمت‌های او شکر گفته‌ایم؛ چه شکر زبانی باشد، چه شکر عملی و... .
اهل‌بیت علیهم‌السلام، بالاترین مرتبه شکرگزاری را نسبت به پروردگار داشتند و همواره، حتی در سخت‌ترین حالات، شاکر او بودند. در این نوشتار، با توجه به فرازی از خطبه زیبای فدکیه، به کاوشی در مورد نعمت‌های الهی از زبان حضرت صدیقه علیهاالسلام می‌پردازیم.
نعمت‌ها نامحدودند
حضرت فاطمه علیهاالسلام اولین ویژگی نعمت‌های الهی را نامحدودی این نعمت‌ها از نظر کمیت بیان می‌کند: «جَمَّ عَنِ الإِحْصَاءِ عَدَدُهَا»؛[1] «نعمت‌هایی که تعدادشان از شماره بیرون است».
این ویژگی در کلام حضرت، ریشه در این بیان قرآنی دارد: «وَإِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ لا تُحْصُوها»؛[2] «و اگر نعمت‌های خدا را بشمارید، هرگز نمی‌توانید آنها را احصا کنید».
گفتنی است که خاندان وحی همواره سخنانشان بر اساس قرآن و برگرفته از آن است.
کوچک‌ترین نعمت تا بزرگ‌ترین آن، که ولایت اهل‌بیت علیهم‌السلام است، را نمی‌توان شکر گفت؛[3] زیرا در هر شکری، باز شکری واجب است؛ چراکه بیان هر شکری با ابزاری است که خداوند به انسان بخشیده است.
از دست و زبان كه برآيد كز عهده شكرش به درآید[4]
البته باید توجه داشت که احساس شکرگزاری هنگامی در وجود ما پدید می‌آید که ما توجهی به جزئیات نعمت‌های الهی داشته باشیم. ازاین‌رو وقتی فیلم‌های مستند در مورد زیبایی‌های طبیعت، زندگی جانوران و شگفتی‌های خلقت انسان‌ها را می‌بینیم، پی به شکوه و جلال خلقت خدا برده، زبان به ستایش او می‌گشاییم.
کافی است اندکی به خلقت چشم توجه کنیم. چشم از چندین بخش و هر بخش از میلیون‌ها سلول تشکیل شده که امروزه هر بخشی از آن، متخصص خاص خود را دارد. اگر یکی از بخش‌های چشم (مانند شبکیه یا عدسی) معیوب شود، انسان عظمت این نعمتی که رایگان به او هدیه شده را در می‌یابد. تفکر و تأمل دربارۀ نعمت‌های الهی و درک جزئیات آنها موجب می‌شود انسان عظمت خدا را درک کند.
نعمت‌ها جبران‌ناپذیرند
حضرت زهرا علیهاالسلام ویژگی دوم نعمت‌های الهی را جبران‌ناپذیر بودن آنها معرفی می‌کند: «نَأَی عَنِ الْجَزَاءِ أَمَدُهَا»؛[5] «نعمت‌ها دورتر از آن است كه بتوان جزای آن را داد».
نعمت‌های الهی به‌هیچ‌وجه قابل مقایسه با لطف دیگران در حق ما نیست. اگر کسی به ما مالی دهد، می‌توانیم لطف او را به نحوی جبران کنیم؛ چراکه همانند خودمان موجودی است که کمبودهایی دارد و ما در زمان نیاز به او کمک می‌کنیم یا به گونه است که با عطای مال خوشحال می‌شود و حس خوبی پیدا می‌کند؛ اما این مورد درباره خداوند بی‌معناست؛ چراکه او بی‌نیاز مطلق و هر آنچه غیر اوست، مخلوق و ملک اوست. حال چگونه می‌توان نعمت این‌چنین پروردگاری را جبران کرد. حتی همین شکر زبانی نیز با نعمت زبان، اراده، تفکر و... انجام می‌شود که هر کدام نیز نیازمند شکری دیگر است.
نعمت‌ها قابل تصور نیستند
برترین بانوی خلقت، ویژگی سوم نعمت‌های الهی را ابدی بودن این نعمت‌ها می‌داند: «وَتَفَاوَتَ عَنِ الإِدْرَاک أَبَدُهَا»؛[6] «انتهای آن نعمت‌ها از ادراک انسان‌ها خارج است».
به‌راستی انسان محدود، چگونه می‌تواند این نعمت‌های نامحدود را تصور کند! هر بار که تحقیقی درباره انسان یا جهان منتشر می‌شود، به نظر می‌آید بشر به تمام نکته‌ها دست یافته است؛ ولی چندی بعد زوایای دیگری از آن پدیده به دست می‌آید.
به تعبیر علامه مصباح یزدی هرگاه بخواهیم نامتناهی را تصور کنیم، نخست مفهوم متناهی را به تصور درآورده، سپس یکی از حروف نفی را نیز به ذهن می‌آوریم و در کنار مفهوم متناهی قرار می‌دهیم و با این کار، گمان می‌کنیم مفهوم نامتناهی را تصور کرده‌ایم؛ درحالی‌که مفهوم نامتناهی را تصور نکرده‌ایم؛ بلکه مفهوم متناهی را تصور، و آن را نفی کرده‌ایم. بنابراین ذهن ما توانایی درک مفهوم نامتناهی و درنتیجه درک حقیقت صفات خداوند سبحان را ندارد؛ چراکه صفات الهی بی‌حدوحصرند. ازآنجاکه نعمت‌های الهی نیز پایانی ندارند، ذهن محدود ما را یارای درکی کامل از آنها نیست.[7]
پی‌نوشت:
[1]. آیت‌الله مكارم شيرازى، ناصر، خطبه حضرت زهرا سلام‌الله‌عليها، ج1، ص7.
[2]. نحل، 18.
[3]. فیض، ملامحسن، الوافی، ج3، ص538.(هِی اَعظَمُ نِعَمِ اللهِ عَلی خَلقِهِ وَ هی وِلایتُنا)
[4]. دیباچه گلستان سعدی.
[5]. آیت‌الله مكارم شيرازى، ناصر، خطبه حضرت زهرا سلام‌الله عليها، ج1، ص7.
[6]. همان.
[7]. آیت‌الله مصباح یزدی، محمدتقی، رساترین دادخواهی و روشنگری (شرح خطبه فدکیه)، ج1، ص141.
