روایات معتبر اسلامی از اهمیت و تأکید پیشوایان دین بر زنده نگهداشتن یاد و خاطره جانبازی های شهیدان کربلا حکایت می کند. روایات اهل بیت(ع) در فضیلت زیارت امام حسین(ع) از راه دور و نزدیک در حد تواتر معنوی است؛ آنچنان که روایت منسوب به امام عسکری(ع) زیارت اربعین را یکی از نشانه های شناخت شیعیان اهل بیت(ع) معرفی می کند. چند سالی است که مراسم اربعین شکوه و جلوه جاذب تری به خود گرفته و اقشار گوناگون در آن شرکت می کنند؛ ازاین رو تحلیل ها و تفسیرهای مختلفی از خاستگاه تأیید یا انتقاد و از لحاظ دینی، فلسفی، جامعه شناختی، روان شناختی، امنیتی و غیره دربارۀ این مراسم صورت می گیرد. در این راستا برخی از افراد به نقد درون دینی و برون دینی راهپیمایی اربعین پرداخته و آن را به دلایل گوناگون ناموجه معرفی می کنند. در یکی از این نقدها چنین آمده است: «به نظر می رسد برگزاری مراسم زیارت اربعین و پیاده روی نجف تا کربلا و ترویج چنین مراسمی، خصوصاً از خاستگاه حاکمیتی، حتی با استناد به منابع فرهنگی شیعی، توجیه نیرومندی نداشته باشد. این مراسم از مشکلات متعددی رنج می برد: 1. در منابع روایی شیعی، توصیه ای به زیارت با پای پیاده، به ویژه در ایام اربعین، نشده است. 2. این مراسم و نظایر آن، مرزبندی غلیظی میان شیعه و سنی ایجاد کرده و به واگرایی مذهبی دامن می زند. 3. هزینه های هنگفتی که در این مراسم مصرف می شود، با ارزش های اسلامی سازگار نیست!»

ضرورت تبیین مبانی، دلایل درون دینی و برون دینی و تشریح آثار و برکات مناسک اصیل دینی و مذهبی بر کسی پوشیده نیست. امروزه به سبب گسترش سواد عمومی، آشنایی اکثر اقشار جامعه با مباحث علمی و فرهنگی، رشد حیرت انگیز رسانه ها و فراوانی و فراگیری شبهات دینی و مذهبی بیش از گذشته به تحکیم و تقویت باورهای دین و مذهبی و بازتبیین ارزش ها و معارف و نمادهای آن نیازمندیم. در گذشته معارف، آموزه ها و نمادهای دینی و مذهبی بیش تر کارکرد فردی و احیاناً اجتماعی داشته و نوعی مرزبندی عقیدتی و فرهنگی میان ادیان و مذاهب گوناگون ایجاد می کرد؛ اما در جهان امروز، دین و مذهب به ویژه اسلام و تشیع) ابعاد فرا فرهنگی و فراملی یافته و بسیاری از آموزه ها و مناسک دینی آثار سیاسی، فرهنگی و تمدن سازانه یافته است؛ ازاین رو توجه به تبیین و تقویت بعد نظری و سامان دادن به بعد عملی آموزه ها و مناسک دینی و مذهبی ضروری و لازم به نظر می رسد. هدف از این پژوهش مضاف بر مرور سریع مبانی و مدارک مشروعیت زیارت مراقد ائمۀ معصومین(ع) خصوصاً مرقد مطهر امام حسین(ع) تبیین اهمیت اربعین و آثار معنوی و فرهنگی آن برای شیعیان در بعد فردی و اجتماعی است. این پژوهش با روش نقلی  توصیفی  تحلیلی انجام گرفته و داده های آن به شیوۀ کتابخانه ای گردآوری شده است.

اهمیت زیارت امام حسین(ع) در روایات اهل بیت (ع)

مرور گذرا بر روایات پیامبر (ص) و اهل بیت(ع) به خوبی نشان می دهد که از منظر فرهنگ ناب شیعه زیارت امام حسین(ع)، گریه و سوگواری بر مصائب آن امام و بزرگداشت ایام شهادت آن حضرت و یاران مظلومش، از جایگاه بلند و برجسته ای برخوردار است. روایات معتبر اسلامی از اهمیت این مسئله و تأکید پیشوایان دین بر زنده نگهداشتن یاد و خاطره جانبازی های شهیدان کربلا حکایت می کند. تعابیری که در روایات ما دراین باره واردشده و پاداش های گوناگونی که بر این امر مژده داده شده است، بسیار شگفت انگیز می نماید. در ادامه به برخی از این روایات اشاره می‎شود:

امام صادق(ع) در روایتی می فرماید: «مَنْ أَرَادَ اللَّهُ بِهِ الْخَیرَ قذَفَ فی قلْبِهِ حُبَّ الْحسین(ع) وَ حبَّ زِیارَتِهِ وَ مَنْ أَرَادَ اللَّهُ بِهِ السوءَ قذَفَ فِی قَلْبِهِ بُغْضَ الْحُسَینِ وَ بُغْضَ زِیارَتِهِ»؛ (حر عاملی، 1409ق، ج14، ص496) خداوند خیر هرکس را بخواهد، دوستی امام حسین(ع) و دوستی زیارت او را در دلش می افکند و برای هرکس بد بخواهد، بغض امام حسین(ع) و بغض زیارت او را در قلبش قرار می دهد.

امام رضا(ع) نیز می فرماید: «مَنْ زَارَ قَبْرَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(ع) بِشَطِّ الْفُرَاتِ کَمَنْ زَارَ اللَّهَ فَوْقَ عرْشِهِ»؛ (نوری، 1408ق، ج10، ص250) هرکس اباعبدالله(ع) را در کنار نهر فرات زیارت کند، مانند کسی است که خداوند را در بالای عرش زیارت کرده است.

محمد بن مسلم از امام باقر(ع) روایت کرده است که حضرت می فرماید: «لَوْ یَعْلَمُ النَّاسُ <مَا فی زِیارَةِ الْحسین(ع) مِنَ الْفَضْلِ لَمَاتُوا شَوْقاً وَ تَقَطَّعَتْ أَنْفُسُهُمْ علَیْهِ حسَرَاتٍ قلْتُ وَ ما فیهِ قالَ مَنْ زَارَهُ شَوْقاً إِلَیْهِ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ أَلْفَ حَجَّةٍ مُتَقَبَّلَةٍ وَ أَلْفَ عُمْرَةٍ مَبْرُورَةٍ وَ أَجْرَ أَلْفِ شَهِیدٍ مِنْ شُهَدَاءِ بَدْرٍ وَ أَجْرَ أَلْفِ صَائِمٍ وَ ثَوَابَ أَلْفِ صَدَقَةٍ مَقْبُولَةٍ وَ ثوَابَ أَلْفِ نَسَمَةٍ أُرِیدَ بِهَا وَجْهُ اللَّهِ»؛ (حر عاملی، 1409ق، ج14، ص452) اگر مردم می دانستند چه برکاتی در زیارت امام حسین(ع) نهفته است، از اشتیاق زیارت او می مردند و نفس هاشان از حسرت به شماره می افتاد! گفتم مگر چه برکاتی در زیارت امام حسین(ع) نهفته است؟ امام(ع) فرمود: هرکس امام حسین(ع) را از روی اشتیاق زیارت کند، خداوند پاداش هزار حج مقبول و هزار عمرۀ پاکیزه و پاداش هزار شهید از شهدای بدر و پاداش هزار روزه دار و ثواب هزار صدقه مقبول و پاداش آزادی بندای که برای خدا آزاد شده باشد، برای او مقرر می فرماید!

بشیر دَهّان می گوید: در پایان یک گفتگوی طولانی که با امام صادق(ع) داشتم، ایشان به من فرمود: «وَیحَک یا بَشِیرُ! إِنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا أَتَاهُ عارِفاً بحَقِّهِ وَ اغْتَسَلَ فِی الْفُرَاتِ کتِبَ لَهُ بِکلِّ خُطْوَةٍ حَجَّةٌ وَ عُمْرَةٌ مَبْرُورَاتٌ مُتَقَبَّلَاتٌ وَ غَزْوَةٌ مَعَ نَبِی أَوْ إِمَامٍ عَادِلٍ»؛ (شیخ طوسی، 1365، ج6، ص46) ای بشیر! به درستی که مؤمن زمانی که به زیارت حسین بن علی(ع) بیاید، درحالی که حقّش را بشناسد و (پیش از زیارت) در فرات غُسل نماید، به ازای هر قدمی، حج و عمره ای مقبول و یک جهاد در رکاب پیامبر یا امام عادل برایش نوشته می شود.

روایات اهل بیت(ع) در فضیلت زیارت امام حسین(ع) از راه دور و نزدیک در حد تواتر معنوی[1] است. این امر جای شکی باقی نمی گذارد که زیارت آن امام همام از اعظم قربات الی الله است و هیچ عمل مستحبی در فضیلت به پای آن نمی رسد. امامان اهل بیت(ع) هم در گفتار و هم در رفتار بر این موضوع مهم تأکید کرده اند. آن بزرگواران از هر فرصت و به هر بهانه بهره می جستند تا یاد و خاطره حضرت سیدالشهدا(ع) و اصحابش، زنده تر و پویاتر شده و غبار گذر زمان و سایه سنگین دشمنی ها، بر آن نیفتد.

اربعین در منابع دینی و فرهنگی

واژۀ اربعین، به معنای چهل، در ادب اسلامی، جایگاه برجسته ای دارد؛ همچنان که در ادب فارسی هم به این معنا توجه شده است. عدد اربعین (چهل) در قرآن کریم از ویژگی خاصی برخوردار است. مثلاً خداوند متعال وقتی با حضرت موسی(ع) برای دریافت الواح تورات، وعدۀ مناجات و عبادت می گذارد، ابتدا سی شب و سپس با ده شب دیگر آن را کامل کرده و به چهل شب می رساند؛ یعنی حضرت موسی(ع) پس از چهل شب مناجات با خداوند، توفیق می یابد الواح تورات را از خداوند دریافت کند: «وَوَاعَدْنَا موسَی ثلَاثِینَ لَیلَةً وَأَتْمَمْنَاهَا بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِیقَاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِینَ لَیلَةً وَقَالَ مُوسَی لِأَخِیهِ هَارُونَ اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَأَصْلِحْ وَلَا تَتَّبِعْ سَبِیلَ الْمُفْسِدِینَ»؛ (اعراف: 142) «و با موسی سی شب وعده گذاشتیم و آن را با ده شب تمام کردیم. پس او مدت زمان مناجات با پروردگارش را در چهل شب تمام کرد».

در آیه ای دیگر، چهل سالگی، مقطع کمال عقلی و رشد معنوی انسان ها معرفی شده است: «وَوَصَّینَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَیهِ إِحْسَانًا حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کرْهًا وَوَضَعَتْهُ کرْهًا وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثلَاثُونَ شهْرًا حَتَّی إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَبَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکرَ نِعْمَتَک الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَی وَعَلَی وَالِدَی وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَصْلِحْ لِی فِی ذُرِّیتِی إِنِّی تُبْتُ إِلَیک وَإِنِّی مِنَ الْمُسْلِمِینَ»؛ (أحقاف: 15) «و احسان به پدر و مادر را به انسان سفارش کردیم. مادرش او را با ناخوشی باردار شد و با ناخوشی (سختی) بر زمینش نهاد و دوران بارداری و از شیرگرفتنش، سی ماه است؛ تا آن هنگام که به بالاترین حد از رشد خود و چهل سالگی رسید، گفت: خداوندا! یاریم ده تا نعمتت را سپاسگزارم؛ نعمتی که بر من و پدر و مادرم انعام کردی و عمل صالحی که تو از آن خشنودی، انجام دهم و کار را دربارۀ فرزندانم به سامان کنی؛ یقیناً به سوی تو بازگشتم و من از تسلیم شدگانم!»

در روایات اسلامی هم عدد اربعین (چهل) منزلت و سرّ خاصی دارد؛ به این روایات توجه کنید:

امام صادق(ع) می فرماید: «مَن حَفِظَ عَنّا أرْبَعینَ حَدیثا مِن أحادیثِنا فی الحلالِ و الحرامِ، بَعثَهُ اللّه  یومَ القِیامَةِ فَقیها عالِما و لَم یعَذِّبْهُ»؛ (شیخ صدوق، 1362، ج2، ص542) هرکس چهل حدیث از احادیث ما را دربارۀ حلال و حرام حفظ کند، خداوند او را در روز قیامت فقیه و عالم برانگیزد و عذابش نکند!

پیامبر خدا(ص) می فرمایند:

«من حفِظَ من اُمَّتی أرْبَعینَ حَدیثا یطْلُبُ بذلک وَجْهَ اللّه  عزّ و جلّ و الدّارَ الآخِرَةَ، حشَرهُ اللّه  یومَ القِیامَةِ مَع النَّبِیینَ و الصِّدِّیقینَ و الشُّهداءِ و الصَّالِحینَ و حَسُنَ اُولئک رَفیقا»؛ (حر عاملی، 1409ق، ج27، ص95) هرکس از امّت من چهل حدیث به خاطر خداوند عزوجل و آخرت حفظ کند، خداوند در روز رستاخیز او را با پیامبران و صدّیقان و شهیدان و صالحان محشور فرماید و چه نیکو همدمانی هستند اینان!

پیامبر اکرم(ص) می فرمایند: «مَنْ أَکلَ اَلْحَلاَلَ أَرْبَعِینَ یوْماً نَوَّرَ اَللَّهُ قَلْبَهُ»؛ (مجلسی، 1403ق، ج100، ص16) هرکس چهل روز از حلال بخورد، خداوند قلب او را نورانی کند.

جالب است بدانیم که بنابه روایات دینی پیامبر اکرم (ص) در چهل سالگی به رسالت مبعوث شد (فتال نیشابوری، ج1، ص52). توبه حضرت آدم پس از چهل روز گریه و زاری به درگاه خداوند پذیرفته شد (قمی، 1367، ج۱، ص۴۵). کسی که شراب بنوشد تا چهل روز نمازش مقبول نیست (طبرسی، 1412ق، ج۱ ص۴۳۳). کسی که چهل روز گوشت نخورد، بدخلق می شود (شیخ صدوق، 1378ق، ج2، ص41) و.... این گونه روایات که شمار آن هم بسیار است، از اهمیت عدد اربعین و اسرار نهفته در آن حکایت می کند.

عدد اربعین در فرهنگ فارسی هم موردتوجه بوده است. کلمات مرکبی مانند چهل دختر، چهل چراغ، چهل قلندر، چهل اختران، چهل ستون،. .. در شعر و ادب فارسی و نیز فرهنگ عامۀ مردم، اهمیت عدد چهل در فرهنگ ایرانی را نشان می دهد (معین، 1371، ج1، ص1326).

خواجه حافظ شیرازی می فرماید:

چل سال رنج کشیدیم و عاقبت

تدبیر ما به دست شراب دوساله بود!

(حافظ شیرازی، 1320، ص145).

اربعین حسینی در فرهنگ شیعی

شاید یکی از عوامل برجسته شدن و اهمیت یافتن اربعین حسینی در میان دوستان اهل بیت(ع) روایت مشهوری است که از امام عسکری(ع) نقل شده است:

«علَامَاتُ الْمُؤْمِنِ خَمْسٌ صَلَاةُ الْإِحْدَی وَ الْخَمْسِینَ وَ زِیَارَةُ الْأَرْبَعِینَ وَ التَّخَتُّمُ بِالْیَمِینِ وَ تَعْفِیرُ الْجَبِینِ وَ الْجهْرُ ببِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ»؛ (فتال نیشابوری، ۱۳۷۵، ج1، ص195) علامات مؤمن (شیعه) پنج چیز است:

1. 51 رکعت نماز در شبانه روز (17 رکعت واجب و 34 رکعت نافله) 2. زیارت اربعین 3. قرار دادن انگشتری در دست راست 4. پیشانی بر خاک مالیدن 5. بلند گفتن بسم الله الرحمن الرحیم در نماز.

در این روایت منسوب به امام عسکری(ع)، زیارت اربعین امام حسین (ع)، یکی از نشانه های شناخت شیعیان اهل بیت(ع) و تمایز آنان از مذاهب دیگر معرفی شده است. به راستی سرّ این امر چیست؟ در آموزه های شیعه اعمال یا مناسک فراوانی است که می توان آن را به عنوان علامت شیعه محسوب کرد؛ چرا در این میان بر زیارت اربعین انگشت نهاده شده است؟

اربعین، مبدأ حرکت فرهنگی اهل بیت(ع)

توجه عمیق و جامع به حوادث عاشورا تا اربعین، می تواند تا حدی سرّ این امر را آشکار کند. چه اربعین را آغاز حرکت آنها از شام بدانیم و چه زمان رسیدنشان به کربلا، اربعین، مقطع پایان اسارت اهل بیت(ع)، کامل شدن رسالت حضرت زینب (ع) و امام سجاد(ع) در رسواساختن یزیدیان و رساندن پیام خون سرخ حسین(ع) به گمراهان کوفی و شامی است. از دیگر سو، اربعین، مبدأ حرکت جوشنده و تمام نشدنی تبلیغ و ترویج فرهنگ حسینی هم هست. از اربعین به این سو تمام همت و تلاش امامان اهل بیت، خاندان، شیعیان و دوستانشان در جهت زنده نگهداشتن یاد و خاطره امام حسین(ع) و ورود در مبارزه ای فرهنگی علیه نظام ستمکار اموی و پس ازآن نظام عباسی و همه نظام های ستمگر در طول تاریخ قرار گرفته است. پیام اربعین، پیام پیروزی حق بر باطل و خون بر شمشیر و آغاز شکل جدیدی از نبرد فرهنگی با طاغوت های زمانه است. حادثه عاشورا و بر زمین ریختن خون های پاک امام حسین(ع) و یاران قهرمانش، بهترین انرژی و سرمایه برای چنین مبارزه تمام نشدنی و مستمر تا قیام قیامت است.

خواندن زیارت اربعین، زیارت کردن امام حسین(ع) در روز اربعین و پاسداشت چنین روزی در میان شیعیان اهل بیت(ع) یکی از برجسته ترین عوامل تقویت هویت شیعی است. از اربعین است که هویت شیعی جان و قالبی تازه می گیرد و با استمداد از نیروی شگرف عاشورا، ظهور پرقدرتی را در عرصه های سیاسی و فرهنگی و نظامی از خود نشان می دهد. اربعین، آموزندۀ این تفکر الهی است که اگرچه باطل مانند کفی بر روی آب،[2] ممکن است کوتاه زمانی به جولان و هیجان، افکار عمومی را در دست گیرد و حق طلبان را گرفتار قتل، اسارت و انواع بلاها کند، اما عاقبت نیک و پیروزی از آن حق و حق طلبان خواهد بود.[3] دستگاه یزید که با تمام توان برای نابودی حرکت عدالت خواهانه امام حسین(ع) به میدان آمده بود، به شکست خود اعتراف کرد و اهل بیت را با احترام به سوی مدینه روانه ساخت و از این مبدأ به بعد شاهد قیام ها و حوادثی هستیم که با الهام از قیام امام و یارانش، عرصه را بر حکومت اموی تنگ و آرام آرام زمینۀ نابودی آن را فراهم می کند (ابن طاووس، [بی تا]، ج1، ص149). قیام توابین، قیام مردم مدینه و قیام مختار بن أبی عبید ثقفی در امتداد همین خط پدید می آید و بر اندام حکومت جبار اموی لرزه می افکند. شیعه با پاسداشت اربعین، پیروزی امام حسین(ع) و یارانش را فریاد می زند. اگرچه در عاشورا در غم شهادت امام و یارانش می گرید و از جنایت هایی که بر اهل بیت رفته است، مویه می کند، اما در اربعین، نتیجۀ شهادت طلبی و جانبازی امام و اهل بیتش را به نظاره می نشیند. اربعین، شایسته تکریم و بزرگداشت است؛ زیرا اربعین، ثمرۀ عاشورا است و آنچه امام حسین(ع) در عاشورا آغاز کرد، در اربعین به بار می نشیند.

پیاده روی اربعین، نماد شور و شعور شیعی

به درستی نمی دانیم که رسم پیاده روی اربعین از کی و توسط چه کسی یا کسانی بنیان نهاده شده است؛ اما به یقین مراسمی باشکوه و تأثیرگذار در تکریم اربعین و تعظیم شعائر الهی است؛ البته در روایات ما تصریحاً یا تلویحاً پیاده رفتن برای زیارت امام حسین(ع) بزرگ داشته شده و ثواب عظیمی برای آن وعده داده شده است. بنابر روایات ما هرگونه رنج و سختی که زائر در راه زیارت امام حسین(ع) بر خود هموار می کند، او را مستوجب پاداش الهی می نماید. علی بن میمون صائغ از امام صادق(ع) روایت کرده که فرمود: «ای علی! به زیارت امام حسین(ع) برو و از این کار فروگذار نکن! عرض کردم: ثواب زیارت کننده او چیست؟ حضرت فرمود: «منْ أَتَاهُ مَاشِیاً کتَبَ اللَّهُ لَهُ بِکلِّ خُطْوَةٍ حَسَنَةً وَ مَحَا عَنْهُ سَیئَةً وَ رَفَعَ لَهُ دَرَجَةً فَإِذَا أَتَاهُ وَکلَ اللَّهُ بِهِ مَلَکینِ یکتُبَانِ مَا خَرَجَ مِنْ فِیهِ مِنْ خَیرٍ وَ لَا یکتُبَانِ مَا یخْرُجُ منْ فِیهِ مِنْ سَیئٍ وَ لَا غَیرِ ذَلِک فَإِذَا انْصَرَفَ وَدَّعُوهُ وَ قَالُوا یا وَلِی اللَّهِ مَغْفُورٌ لَک أَنْتَ مِنْ حِزْبِ اللَّهِ وَ حِزْبِ رَسُولِهِ وَ حِزْبِ اهل بیت رَسُولِهِ وَ اللَّهِ لَا تَرَی النَّارَ بِعَینِک أَبَداً وَ لَا تَرَاک وَ لَا تَطْعَمُک أَبَدا»؛ (حر عاملی، 1409ق، ج14، ص441) هرکس پیاده به زیارت او برود، خداوند برای هرگامی که برمی دارد، حسنه ای برایش نوشته، گناهی از او پاک کرده و درجه ای به رتبه او می افزاید؛ هنگامی که به آنجا برسد، خداوند دو فرشته بر او می گمارد تا آنچه از اعمال خیر در زیارت از او سر می زند بنویسد و هرآنچه شر و زشت از او سر می زند ثبت نکنند. وقتی که قصد بازگشت می کند، با او وداع می کنند و می گویند: ای ولی خدا! بخشیده شدی! تو از حزب خدا، حزب رسول او و حزب اهل بیت رسول او هستی. به خدا سوگند! هرگز آتش جهنم را نخواهی دید و او هم تو را نمی بیند و بدنت هرگز طعمه آتش نخواهد شد.

جابر مکفوف از ابوصامت نقل کرده که گفت: شنیدم امام صادق(ع) می فرماید: «مَنْ أَتَی الْحسین(ع) ماشِیاً کتَبَ اللَّهُ لَهُ بِکلِّ خُطْوَةٍ أَلْف حسَنَةٍ وَ محَا عَنْهُ أَلْفَ سَیئَةٍ وَ رَفَعَ لَهُ أَلْفَ دَرَجَةٍ»؛ (مجلسی، 1403 ق، ج98، ص171) هرکس پیاده به زیارت امام حسین(ع) برود، خداوند برای هر قدمی که برمی دارد هزار حسنه برای او می دارد و هزار گناه او را پاک می کند و رتبه او را هزار درجه بالا می برد.

ابن مشکان از امام صادق (ع) نقل می کند که حضرت فرمود: «مَنْ زَارَ الْحسین(ع) مِنْ شِیعَتِنَا لَمْ یرْجِعْ حَتَّی یغْفَرَ لَه کلُّ ذَنبٍ وَ یکتَبَ لَهُ بِکلِّ خُطْوَةٍ خَطَاهَا وَ کلِّ یدٍ رَفَعَتْهَا دَابَّتُهُ أَلْف حَسَنَةٍ وَ مُحِی عَنْهُ أَلْفُ سَیئَةٍ وَ یرْفَعُ لَهُ أَلْفُ دَرَجَةٍ»؛ (ابن قولویه، ۱۳۵۶ق، ج1، ص134) هرکه از شیعیان ما حسین(ع) را زیارت کند، بازنمی گردد، مگر اینکه همه گناهانش بخشیده می شود و به ازای هرقدمی که برمی دارد و هردستی که به سوی آسمان توسط هرکسی بالا می رود، برایش هزار حسنه نوشته می شود و هزار گناهش پاک می شود و هزار درجه بالا می رود.

قدامة بن مالک از امام صادق(ع) نقل می کند که حضرت فرمود: «مَنْ زَارَ الْحسین(ع) مُحْتَسِباً لَا أَشِراً وَ لَا بَطِراً وَ لَا سمْعَةً محِّصَتْ عنْهُ ذُنُوبُهُ کمَا یمَضَّضُ الثَّوْبُ فِی الْمَاءِ فَلَا یبْقَی عَلَیهِ دَنَسٌ وَ یکتَبُ لَهُ بِکلِّ خطْوَةٍ حجَّةٌ وَ کلَّمَا رَفَعَ قَدَماً عُمْرَةٌ»؛ (مجلسی، 1403ق، ج98، ص19) کسی که حسین(ع) را برای رضای خدا زیارت کند، نه برای خوش گذرانی و تفریح و نه به جهت کسب شهرت (و فخرفروشی)، گناهانش فرو می ریزد، همان طور که لباس در آب شسته شده (و پاک می شود) و در نتیجه، هیچ آلودگی بر او باقی نمی ماند و با هر گامی که بر زمین می گذارد، حجّی برایش نوشته می شود و با هر قدمی که برمی دارد، عمره ای برایش ثبت می گردد.

رسم پیاده روی از نجف تا کربلا، رسمی کهن در میان مردم عراق و مجاوران حرم علوی است؛ اما پیاده روی اربعین از حال و هوای خاصی برخوردار است. چند سالی است که شیعیان و دوستان اهل بیت(ع) از سراسر جهان، به ویژه ایران اسلامی، همراه با شیعیان عراق در این مراسم باشکوه و معنوی شرکت می کنند و هرسال بر شکوه و تأثیرگذاری آن افزوده می شود. مسلماً چنین مراسم ساده ولی باشکوه و پرعظمتی، از جنبه های گوناگون آثار و برکاتی را با خود به همراه دارد. طولانی بودن مسیر نجف تا کربلا و مشقت زیادی که زائر امام حسین(ع) تحمل می کند، نیز هزینه های بسیاری که برای تأمین امنیت و خدمات رفاهی زائران صرف می شود، برخی از ساده اندیشان را به خورده گیری واداشته است. منتقدان از جنبه های گوناگون به این مسئله پرداخته و توسعۀ چنین مراسمی را موجّه نمی دانند. می گویند چرا به رسم پیاده روی اربعین می پردازید و آن را به حماسه ای شیعی تبدیل می کنید؟! این امر می تواند به همبستگی و انسجام میان همۀ فرق اسلامی آسیب رسانده و مانع وحدت امت اسلامی شود. می گویند پیاده روی از نجف تا کربلا مستلزم مشقت زیاد و رنج بدنی فراوان است؛ درحالی که در شریعت اسلامی، تحمیل رنج بر بدن کار درستی تلقی نشده است! می گویند....

چنین افرادی غافل اند که اولاً پیاده روی ساده و خالصانه و به قصد زیارت امام حسین(ع) مخصوص شیعیان نیست و بسیاری از اهل سنت و دیگر ادیان الهی نیز در این مراسم شرکت می کنند. مراسم پیاده روی اربعین هرگز نمایش اقتدار شیعه در برابر دیگر فرق اسلامی نیست؛ بلکه نمایش اقتدار جبهۀ حق در برابر ظلم جهانی است. ثانیاً در شریعت اسلامی جواز و عدم جواز تحمیل مشقت بر بدن، متوقف بر هدفی است که فرد مؤمن در نظر دارد و می خواهد با رفتار خود آن را محقق کند. اگر هدف، متعالی و مقصود، معنوی و بلندمرتبه و برای فرد و جامعه حیاتی باشد، تحمیل مشقت بر بدن روا؛ بلکه گاهی واجب است. کافی است به خود مسئله جهاد و شهادت در فرهنگ اسلامی توجه کنیم. جنگ و جهاد در راه خدا سهمگین ترین مشقت ها و رنج ها را بر بدن آدمی تحمیل می کند؛ مع الوصف، جهاد در راه خدا تا سر حد مرگ، امر واجبی است (چه جهاد دفاعی و چه جهاد ابتدایی). فارغ از نقدهایی که ممکن است که دربارۀ چگونگی برپایی مراسم پیاده روی اربعین و ابعاد بهداشتی و رفاهی آن وجود داشته باشد، یقیناً فواید مهمی بر این حرکت عظیم مترتب است که پرداختن هزینه هایی به مراتب بیش از این را تجویز می کند؛ در ادامه به پاره ای از کارکردهای ارزشمند و مفید پیاده روی اربعین اشاره می کنیم:

1. هجرت نمادین به سوی حجت خدا

امام حسین(ع) مظهر رحمت، هدایت و رهایی بخشی خداوند است. امام خلیفه خدا بر زمین و سرپرست مؤمنان است. حضور در محضر امام و بیعت با او و اظهار وفاداری به آرمان ها و ارزش های او شرط باریابی به ساحت ایمان و ولایت خدا است (نساء: 100).[4] فردی که با پای پیاده از نجف تا کربلا می رود و پایان سفرش حضور در مضجع امام و اعلان بیعت با او است، درواقع نوعی مهاجرت نمادین را از خود به سمت خداوند به نمایش می گذارد. پیاده روی به سوی حرم امام حسین، بازسازی نمادین هجرت از خودخواهی به سوی خداخواهی و گذاردن دست بیعت و اطاعت در دست خدا است. زائر، با رفتار نمادین خود، از ژرفای وجود، هجرتی را به سوی ولی خدا شکل می دهد که در همه ابعاد و ساحت های وجود او (فکری، احساسی و رفتاری) تأثیری شگرف گذاشته و او را آماده اطاعت داوطلبانه و جان نثاری در راه خدا، به فرمان ولی خدا، می گرداند. دقت در صورت و معنای مناسک دینی نشان می دهد که بخش فراوانی از رفتارهای دینی ما جنبۀ نمادین دارد. حرکت هایی که در نماز انجام می دهیم، مناسک حج و... و بسیاری از رفتارهای دینی دیگر، رفتارهایی نمادین و نشانه خضوع و فرمان برداری از خداوند متعال است. اگر زائر حسینی در پیاده روی به سوی حرم امام حسین(ع) به این جنبه از عمل توجه کند، سفر او و سختی هایی که بر بدن خود وارد می کند، او را از لحاظ روحی و معنوی آماده ورود به ساحت ولایت خدا ساخته و فکر، عاطفه و عمل او را در جهت اطاعت از خدا و بهره گیری از هدایت تام و کامل هدایت الهی حرکت می دهد.

2. تقویت هویت جمعی شیعی

شیعه از همان ابتدای شکل گیری در زمان پیامبر (ص) تاکنون، تاریخ پرفرازونشیب، خون بار و دشواری را پشت سر گذشته است. شیعیان همواره اقلیتی تحت ستم و جفا بوده و قدرت های حاکم، خواهان هضم آنها در اکثریت؛ بلکه نابودی آنها بوده اند (ر.ک: صفایی حایری، 1379). امروزه که دشمنی با اسلام و تشیع ابعاد به مراتب خطرناک تر و کشنده تری را به خود گرفته و دشمن با ابزارهای مختلف فرهنگی، سیاسی و نظامی درصدد نابودی مکتب تشیع و خاموش کردن چراغ اهل بیت(ع) است، استفاده از همه ابزارهای مشروعی که به تقویت هویت مذهبی و تحکیم انسجام درون مذهبی و نمایش اقتدار و صلابت شیعه در برابر قدرت های ظالم جهان مدد می رساند، وظیفه ای مهم و ضروری است. فرزندان ما باید به شیوه های گوناگون با هویت مذهبی شیعی خود آشنا شوند و آن را در درون خود ریشه دار کنند. سوگواری سالار شهیدان حضرت اباعبدالله یکی از مؤثرترین رسومی است که به تبیین و ترویج معارف اسلامی و تقویت پایه های فرهنگ اهل بیت(ع) در طول تاریخ یاری رسانده است. مراسم پیاده روی اربعین که با حضور عاشقانه و خالصانه دوستان اهل بیت، فارغ هر ملیت و زبان، انجام می گیرد، یکی از بهترین فرصت های آشنایی و تعمیق روابط معنوی، سیاسی و فرهنگی شیعیان جهان است. این مراسم در قالبی ساده، ملایم و نرم و عاری از هرگونه خشونت و تعرض به دیگر فرق اسلامی، شیعیان را به عنوان امتی مقتدر و باصلابت معرفی کرده و ضمن به نمایش گذاردن مناسک شیعی، پیام وحدت، یکپارچگی و هوشیاری آنها را به دشمنان و بدخواهان فریاد می زند. البته این مهم وقتی به کمال خود قابل دست یابی است که زائران حرم حسینی در کنار شور و هیجان مقدسی که در این مراسم از خود نشان می دهند، جنبه های معرفتی آن را نیز دریابند و با توجه به آن در این مراسم شرکت کنند؛ ازاین رو یقیناً مسئولیت عالمان دینی، خصوصاً نهاد مقدس مرجعیت دینی شیعه، در جهت افزایش معرفت شیعیان و آشنا کردن هرچه بیش ازپیش زائران به فرهنگ ناب عاشورا، مسئولیتی مهم و اجتناب ناپذیر است؛ بنابراین توجه به ظرفیت های عظیم این مراسم و نیز تأمل در آسیب هایی که می تواند بر جنبه های مثبت آن سایه افکنده و آن را در حد یک رفتار هیجانی فروکش کننده تنزل دهد، ضروری می نماید.

آسیب شناسی مراسم پیاده روی اربعین

بدون تردید مراسم باعظمتی مثل پیاده روی اربعین، که به صورت خودجوش و مردمی صورت گرفته و می گیرد، در کنار نقاط قوت و ارزشمند آن، از آسیب هایی هم رنج می برد که باید برای آن فکری کرد و طرحی درانداخت. روشن است که مدیریت دولتی و ورود مستقیم و سیاسی دولت ها به این امر، کار نادرست و خطرناکی است. این مراسم باید با همان ماهیت ساده و مردمی اش ادامه حیات دهد؛ اما این امر هرگز به این معنا نیست که نهادهای تصمیم گیر و تأثیرگذاری مانند نهاد مرجعیت شیعه، برای جهت دادن، مدیریت کردن و بهره برداری فرهنگی از این مراسم، دست به کار نشوند. این هیجان مقدس و حرکت ارزشمند می تواند و باید بهره های بسیار فراوان فرهنگی، سیاسی، امنیتی و معنوی برای شیعیان؛ بلکه جهان اسلام، با خود به ارمغان آورد. متأسفانه ما اکنون اقدام های جدی و قابل توجهی را در این خصوص شاهد نبوده ایم. زائران حرم حسینی باید ضمن توجه به ابعاد معنوی، سیاسی و فرهنگی این مراسم و تلاش برای بهره جستن از آن، در ارتقاء کیفی آن هم بکوشند و این امر نیازمند مدیریت فرهنگی و هدایت فکری رفتاری زائران به سمت اهداف مقدس قیام عاشورا است. زائر حسینی باید در چند روز سفر، ضمن افزایش شور معنوی و جذبۀ روحانی حسینی در شخصیت خود، با اهداف والای امام حسین(ع) بیش ازپیش آشنا شده و همان هدف ها و ارزش ها را با مصادیق امروزی اش بازشناسد. زائر اربعین باید به دشمن شناسی مسلح شده و به نشانه های جبهۀ حق و جبهۀ باطل در زمانه خود به وضوح آگاه گردد.

آسیب دیگری که در این مراسم وجود دارد، نحوۀ پذیرایی و هزینه های هنگفتی است که به صورت غیرمنضبط و مدیریت نشده مصرف می شود. این امر هم صورت مراسم را تهدید می کند و هم بر جنبه های نمادین معنوی، سیاسی و فرهنگی آن تأثیر منفی می گذارد. به نظر می رسد که نهاد مرجعیت شیعه در عراق باید با تشکیل کمیته های مردمی و با حضور شخصیت های فرهنگی، سیاسی و مذهبی و عشایر و گروه های مهم و تأثیرگذار در این مراسم، تمهیدی بیندیشند که مراسم پیاده روی اربعین به بهترین شکل ممکن صورت گیرد و شاهد اسراف، تبذیر و حیف ومیل اموال شیعیان، به بهانۀ پذیرایی از زائران حسینی نباشیم. متأسفانه نحوۀ پذیرایی در این مراسم و حجم اسراف کاری ها و حیف ومیل ها به حدی است که می تواند بر جنبه های سودمند و ارزشمند آن تأثیر منفی بگذارد؛ البته بدون تردید با مدیریت صحیح می توان ضمن ایجاد رفاه متناسب و متعادل برای زائران، هزینه های غیرضروری را در رسیدگی به تهیدستان و نیازمندان کشور عراق به کار گرفت.

جمع بندی

1. زیارت امام حسین(ع) و تأکید بر زیارت با پای پیاده در روایات اهل بیت(ع) تأکید شده و برای آن اجر و ثواب فراوان معرفی شده است.

2. اربعین در فرهنگ اسلامی و ایرانی جایگاه ویژه و برجسته ای دارد.

3. اربعین حسینی، مقطع پایانی حادثۀ عاشورا و مبدأ حرکت فرهنگی و اجتماعی اهل بیت در تداوم یافتن فرهنگ حسینی است.

4. کارکردهای مراسم اربعین، به ویژه پیاده روی نجف تا کربلا کارکردهای گوناگون معنوی، سیاسی و تمدنی دارد. هجرت نمادین به سوی خدا، تقویت و تحکیم هویت شیعی و نیز تقویت انسجام اسلامی و رساندن پیام آزادگی، ظلم ستیزی، عدالت طلبی و صلح خواهی به جهان از کارکردهای این حرکت عظیم به شمار می رود.

فهرست منابع

قرآن کریم.

1. ابن طاووس، علی بن موسی، اللهوف علی قتلی الطفوف، ترجمۀ احمد فهری زنجانی، تهران: جهان، [بی تا].

2. ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، نجف اشرف: المطبعة المبارکة المرتضویة، 1356ق.

3. حافظ شیرازی، شمس الدین محمد، دیوان حافظ، به اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران: سینا، 1320.

4. حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم : مؤسسة آل البیت(ع)، 1409ق.

5. شیخ صدوق، ابن بابویه، محمدبن علی، الخصال، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، 1362.

6. ------------، عیون أخبار الرضا(ع)، تهران: نشر جهان ، 1378ق.

7. شیخ طوسی، محمدبن حسن، تهذیب الأحکام، تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1365.

8. صفایی حایری قمی، عباس، تاریخ سیدالشهدا(ع)، قم: مسجد مقدس جمکران، 1379.

9. طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الأخلاق، قم: شریف رضی ، 1412 ق.

10. فتال نیشابوری، محمدبن احمد و محمدمهدی خرسان، روضة الواعظین، قم: شریف رضی، ۱۳۷۵.

11. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، تهران: دارالکتاب، 1367.

12. مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحارالأنوار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1403ق.

13. معین، محمد، فرهنگ معین، چاپ هشتم، تهران: زرین، 1371.

14. نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم: مؤسسة آل البیت(ع)، 1408ق.