این سوره به عقیده بسیاری از مفسران، از سوره های - مکّی - است، و لحن آیات آن که در مقاطع کوتاه و کوبنده، از قیامت و اعمال منکران آن سخن می گوید، گویای همین مطلب است.
ماعون به هر چیزی گفته می شود که در برآوردن نیازی از دیگران در زندگی، مؤثر است؛ مانند قرضی که به فرد محتاج و گرفتار داده می شود، یا مانند زکات و هدیه و نیز امانت دادن وسایل خانه به فرد نیازمند.
ترجمه آیات بخش اول چنین است:
آیا کسی که دین را دروغ می خواند دیده ای؟ پس او همان کسی است که یتیم را به سختی می راند و دیگران را به خوراک دادن بینوا ترغیب نمی کند.
روح و حقیقت دین آن است که دارنده آن سرچشمه خیر و برکت است، و از وجود آنکه حقیقتاً دیندار است و از دست و پا و زبان و دل او پیوسته خیر می جوشد. احساسات و عواطف آنان در برخورد با فقیر و مسکین و بینوا به صورت چشمگیری برانگیخته می شود.
در مقابل، کسی که دین را تکذیب می کند، نه تنها نوازش یتیم و رسیدگی به درد بینوایان و محرومان برایش بی ارزش است بلکه همه چیز را با چشم مادیت می نگرد، برای محرومان ارزشی قائل نیست، با یتیم با حالت قهر برخورد می کند و او را از خود می راند، و در رابطه با بینوایان نه خود به آنان طعامی می خوراند و نه دیگران را به این کار تشویق می کند.
ترجمه آیات دسته دوم این است:
پس وای بر نمازگزاران. کسانی که از نمازشان غافلند . آنها که ریا می کنند و از کمک و تأمین نیاز (نیازمندان) خودداری می ورزند.
صفات دو دسته کافر و منافق در این سوره در کنار هم آمده است. گویا از نظر دنیا پرستی و اسارت در بند مادیات، هر دوی اینها یک گروهند و نماز ریایی منافقان همچون بی نمازی کافران است و سودی برایشان ندارد.
روی هم رفته، در این سوره صفات و اعمال منکران قیامت در پنج مرحله بیان شده، که آنها به خاطر تکذیب این روز بزرگ چگونه از - انفاق - در راه خدا، کمک به - یتیمان - و - مسکینان - سر باز می زنند، و چگونه در مورد - نماز - مسامحه کار و ریاکارند، و از کمک به - نیازمندان - روی گردانند؟
در شأن نزول این سوره، بعضی گفته اند: درباره - ابوسفیان - نازل شده، که هر روز دو شتر بزرگ نحر می کرد، و خود، اطرافیان و یارانش از آن استفاده می نمودند، اما روزی یتیمی آمد و تقاضای چیزی کرد، او با عصایش بر او زد و او را دور کرد. بعضی دیگر گفته اند: آیه درباره - ولید بن مغیره - یا - عاص بن وائل - نازل شده است.
داستان سوره
بحث روایتی چند روایت درباره مفاد آیات گذشته از جمله: سهل انگاری درباره نماز و مراد از منع (ماعون)
در تفسیر قمی در ذیل آیه شریفه (ارایت الذی یکذب بالدین) آمده که این آیه در باره ابو جهل و کفار قریش نازل شد،
و در ذیل آیه شریفه (الذین هم عن صلاتهم ساهون) آمده که منظور از این جمله کسانی هستند که به کلی نماز را ترک کنند، زیرا اگر صرف سهو آدمی را مستوجب ویل سازد، باید همه مس توجب باشند، چون هر انسانی و مسلمانی در نمازش سهو می کند، امام صادق علیه السلام در ذیل این آیه فرموده: منظور تاءخیر نماز از اول وقت و بدون عذر است.
و در کتاب خصال از علی علیه السلام آمده که در ضمن حدیث چهارصد بندی فرمود: هیچ عملی نزد خدا محبوبتر از نماز نیست، پس مبادا هیچ کاری از کارهای دنیا شما را از نماز در اول وقتش باز بدارد، برای اینکه خدای عزوجل اقوامی را به همین جرم مذمت نموده و فرموده: (الذین هم عن صلاتهم ساهون) یعنی کسانی که از در غفلت نسبت به امر نماز و اوقات آن سهل انگاری می کنند.
و در کافی به سند خود از محمد بن فضیل روایت کرده که گفت: از عبد صالح (موسی بن جعفر علیه السلام از مفاد کلام خدای عزوجل پرسیدم که می فرماید: (الذین هم عن صلاتهم ساهون)، فرمود: کسی است که حق نماز را ضایع کند.
و در الدر المنثور است که ابن جریر و ابن ابی حاتم و بیهقی در کتاب سنن خود، از علی بن ابیطالب روایت کرده اند که در تفسیر (الذین هم یراون) فرمود: یعنی با نماز خود ریا می کنند.
و نیز در همان کتاب آمده که ابو نعیم و دیلمی و ابن عساکر از ابو هریره نقل کرده اند که گفت: رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم در تفسیر آیه و (یمنعون الماعون) فرمود: ماعون همه آن چیزهایی است که مردم به عنوان کمک در بین خود عاریه می دهند و می گیرند، از تبر گرفته تا دیگ و دلو و نظایر آن.
و در کافی به سند خود از ابو بصیر از امام صادق علیه السلام روایت آورده که در ضمن حدیثی فرمود: منظور از ماعون در جمله (و یمنعون الماعون) قرضی است که بدهی و احسانی است که بکنی، و اثاث خانه ای است که به عاریه بدهی، زکات هم یکی از مصادیق ماعون است.
و در الدر المنثور است که ابن قانع از علی بن ابی طالب روایت کرده که گفت: از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم شنیدم می فرمود: مسلمان برادر مسلمان است، وقتی با او برخورد می کند، سلامش می گوید، و او سلام را به وجهی بهتر به وی بر می گرداند، یعنی او باید سلام کند و این باید علیک بگوید و باید که ماعون را از او دریغ ندارد. پرسیدم یا رسول اللّه ماعون چیست؟ فرمود: از سنگ گرفته تا آهن و از آب گرفته تا هر چیز دیگر.
