از موضوعات مهم و اساسی كه قرآن كریم به آن توجه فراوان نموده است مسأله توبه و بازگشت به سوی خداست زیرا انسان از آنجا كه موجودی مادی است و در درون او غرائز گوناگونی نهفته است در زندگی دچار لغزشهائی می‌گردد و خداوند كریم برای جبران كج روی‌های انسان دری را به نام توبه باز گذاشته است. بنابراین توبه راهی جبرانی و وسیله‌ای امیدبخش است كه انسانها بی‌شماری را از خطر سقوط در وادی یأس و ناامیدی و هلاكت نگه می‌دارد.

و چه بسا افرادی كه از طریق توبه، گذشته تاریك خویش را به آینده‌ای روشن مبدل نموده‌اند آری توبه نوعی بازگشت از گذشته سیاه و بد و حركت به طرف آینده‌ای روشن و نیك است.

واژه توبه و مشتقات آن حدود ۹۰ بار در قرآن به صورتهای گوناگون به كار رفته است و در هر مورد به جهتی از جهات مختلف بحث توبه پرداخته شده است. آیات قرآن در مورد توبه را در یك نگاه ابتدائی می‌توان به دسته‌های زیر تقسیم نمود:

۱- وجوب توبه

بخشی از آیات قرآن با صراحت به انسان فرمان می‌دهد كه به سوی خدا بازگشت نموده و توبه نماید می‌فرماید: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً، ای كسانی كه ایمان آورده‌اید پس به سوی خدا توبه كنید توبه‌ای خالص(تحریم/۸).

تُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِیعاً أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ، همگی به سوی خدا باز گردید ای مؤمنان تا رستگار شوید(نور/۳۱).

و نیز آیات هود/۵۲،۹۰،۶۱ - مائده/۷۴ - بروج/۱۰ از این قبیل می‌باشد.

۲- توبه پذیری خداوند

دسته‌ای از آیات برای جلب گنه‌كاران و پیشگیری از یأس و ناامیدی آنها،‌خداوند مهربان را توبه پذیر و دوست‌دار توبه كنندگان معرفی می‌نماید تا موجب امیدواری و آرامش روحی گنه‌كاران و راهكاری برای خروج آنها از نافرمانی و عصیان باشد، چنانچه می‌فرماید: إِلاَّ الَّذِینَ تابُوا وَ أَصْلَحُوا وَ بَیَّنُوا فَأُولئِكَ أَتُوبُ عَلَیْهِمْ وَ أَنَا التَّوَّابُ الرَّحِیمُ، مگر آنها كه توبه و بازگشت كردند و (اعمال بد خود را با اعمال نیك) اصلاح نمودند (و آنچه را كتمان كرده بودند آشكار ساختند) من توبه آنها را می‌پذیرم كه من توبه پذیر و مهربانم(بقره/۱۶۰). إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ، خداوند توبه كنندگان را دوست دارد و (نیز) پاكان را دوست دارد(بقره/۲۲۲).

و نیز آیات شوری/۲۵، نساء/۱۶، نصر/۳، حجرات/۱۲، نور/۱۰، توبه/۱۱۸، توبه/۱۰۴، بقره/۳۷و۵۴و۱۲۸ و غافر/۳ از این قبیل می‌باشد.

۳- همگانی بودن توبه

آیاتی از قرآن كریم توبه را همگانی دانسته و درهای رحمت الهی را به روی همه مردم باز می‌داند. وَ إِذا جاءَكَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِآیاتِنا فَقُلْ سَلامٌ عَلَیْكُمْ كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْكُمْ سُوءاً بِجَهالَةٍ ثُمَّ تابَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ، هرگاه كسانیكه به آیات ما ایمان دارند نزد تو آیند، به آنها بگو: «سلام بر شما!پروردگارتان، رحمت را بر خود فرض كرده؛ هركس از شما كار بدی از روی نادانی كند؛ سپس توبه و اصلاح (و جبران) نماید، (مشمول رحمت خدا می‌شود چرا كه) آو آمرزندة مهربان است(انعام/۵۴).

آیات مائده/۳۹، آل عمران/۱۳۵، نور/۳۱، زمر/۵۳ نیز همین گونه است.

۴- شرائط عمومی توبه

دسته‌ای از آیات به بیان شرائط عمومی توبه پرداخته به انسان متذكر می‌شود كه توبه در واقع بازگشت درونی و اصلاح همراه با عمل صالح می‌باشد كه به برخی از آنها اشارت می‌رود.

۱-۴- جبران گناهان گذشته

می‌فرماید: إِلاَّ الَّذِینَ تابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِكَ وَ أَصْلَحُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ، مگر كسانی كه پس از توبه كنندو اصلاح نمایند (و در مقام جبران گناهان گذشته برآیند كه توبه آنها پذیرفته خواهد شد) زیرا خداوند آمرزنده و بخشنده است(آل‌عمران/۸۹). آیات نساء/۱۶و۱۴۶ - بقره/۱۶۰ - انعام/۵۴ - نحل/۱۱۹  و مائده/۳۹ از این قبیل می‌باشد.

۲- ۴- ایمان

می‌فرماید: إِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدى، من هركه را توبه كند و ایمان آورد و عمل صالح انجام دهد سپس هدایت شود می‌آمرزم(طه/۸۲).

آیات مریم/۶۰، فرقان/۷۰، قصص/۶۷ از این دسته می‌باشد.

۳-۴- عمل صالح

می‌فرماید: وَ مَنْ تابَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَإِنَّهُ یَتُوبُ إِلَى اللَّهِ مَتاباً، و كسی كه توبه كند و عمل صالح انجام دهد به سوی خدا بازگشت می‌كند(و پاداش خود را از او می‌گیرد) (فرقان/۷۱).

۴-۴- قطع امید از دیگران

می‌فرماید: وَ ظَنُّوا أَنْ لا مَلْجَأَ مِنَ اللَّهِ إِلاَّ إِلَیْهِ ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ لِیَتُوبُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ، (در آن هنگام) دانستند پناهگاهی از خدا جز به سوی او نیست سپس خدا رحمتش را شامل حال آنها نمود (و به آنان توفیق داد) تا توبه كنند خداوند بسیار توبه پذیر و مهربان است(توبه/۱۱۸).

۵-۴- جهل و نادانی در انجام گناه

إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ، پذیرش توبه از سوی خداوند برای كسانی است كه كار بدی را از روی جهالت و نادانی انجام می‌دهند(نساء/۱۷).

۶-۴- فوریت در توبه

می‌فرماید: ثم یتوبون من قریب، سپس زود توبه می‌كنند(نساء/۱۷).

۷-۴- زمان توبه

توبه‌ای صحیح است كه پیش از مشاهده نشانه‌های مرگ و احتضار باشد، در غیر این صورت توبه پذیرفته نیست. خداوند متعال می‌فرماید: وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتَّى إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ، برای كسانی كه كارهای بد می‌كنند و هنگامی كه مرگ یكی از آنها فرا رسد می‌گوید: «الان توبه كردم» توبه نیست(نساء/۱۸).

۸-۴- استغفار

از شرائط عمومی و مقدمه توبه استغفار است.

قرآن كریم می‌فرماید: وَ أَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ، و این‌كه از خداوند خود آمرزش بطلبید سپس به سوی او بازگردید(هود/۳). و نیز آیات هود/۵۲،۶۱،۹۰ - نصر/۳ نیز از این قبیل است.

۹-۴- توسل به پیامبر

وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِیماً، اگر این مخالفان هنگامی كه به خود ستم می‌كنند (و فرمانهای خدا را زیر پا می‌گذارند) به نزد می‌آمدند و از خدا طلب آمرزش می‌كردند و پیامبر هم برای آنها استغفار می‌كرد خدا را توبه پذیر و مهربان می‌یافتند(نساء/۶۴).

۱۰-۴- نماز و روزه

فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ شَهْرَیْنِ مُتَتابِعَیْنِ تَوْبَةً مِنَ اللَّهِ، كسی كه دسترسی (به آزاد كردن) برده ندارد دو ماه پی در پی روزه می‌گیرد این (یك نوع تخفیف) و توبه الهی است(نساء/۹۲). آیات توبه/۵،۱۱ - مجادله/۱۳ از این قبیل می‌باشد.

۱۱-۴- دوام توبه

التَّائِبُونَ الْعابِدُونَ الْحامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ الْحافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ، توبه كنندگان، عبادت كاران، سپاسگویان، سیاحت كنندگان، ركوع كنندگان، سجده آوران، آمران به معروف، نهی كنندگان از منكر و حافظان حدود (و مرزهای) الهی (مؤمنان حقیقی‌اند) و بشارت ده به (اینچنین) مؤمنان(توبه/۱۱۲).

۱۲-۴- امید به رحمت

قُلْ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ، بگو ای بندگان من كه بر خود اسراف و ستم كرده‌اید! از رحمت خداوند نومید نشوید كه خدا همة گناهان را می‌آمرزد، زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است(زمر/۲۳).

۵- آثار توبه

بخشی از آیات به بیان آثار و نتایج دنیوی و اخروی توبه پرداخته است كه به بعضی اشارت می‌رود.

۵-۱- بخشیده شدن گناهان و داخل شدن بهشت

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً عَسى رَبُّكُمْ أَنْ یُكَفِّرَ عَنْكُمْ سَیِّئاتِكُمْ وَ یُدْخِلَكُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ، ای كسانی كه ایمان آورده‌اید! بسوی خدا توبه كنید، توبه‌ای خالص؛ امید است (با این كار) پروردگارتان گناهانتان را ببخشد و شما را در باغهایی از بهشت كه نهرها از زیر درختانش جاری است وارد كند(تحریم/۸).

۲-۵- تبدیل گناهان به حسنات

إِلاَّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأُوْلئِكَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً، مگر كسانی كه توبه كنند و ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند، كه خداوند گناهان آنان را به حسنات مبدل می‌كند؛ و خداوند همواره آمرزنده و مهربان بوده است(فرقان/۷۰).

۳-۵- نعمتهای دنیوی

فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كانَ غَفَّاراً * یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْكُمْ مِدْراراً * وَ یُمْدِدْكُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِینَ وَ یَجْعَلْ لَكُمْ جَنَّاتٍ وَ یَجْعَلْ لَكُمْ أَنْهاراً، به آنها گفتم: «از پروردگار خویش آمرزش بطلبید كه او بسیار آمرزده است تا بارانهای پر بركت آسمان را پی در پی بر شما فرستد، و شما را با اموال و فرزندان فراوان كمك كند و باغهای سرسبز و نهرهای جاری در اختیارتان قرار دهد»(نوح/۱۰-۱۲). آیه ۳ سوره هود نیز در این باره است.

۴-۵- بخشش برخی مجازات دنیوی

خداوند در آیة ۳۳ سورة مباركه مائده می‌فرماید: «كیفر آنها كه با خدا و پیامبرش به جنگ برمی‌خیزند، و اقدام به فساد در روی زمین می‌كنند، (و با تهدید اسلحه، به جان و مال و ناموس مردم حمله می‌برند) فقط این است كه اعدام شوند؛ یا به دار آویخته شوند... بعد در آیه بعدش می‌فرماید: إِلاَّ الَّذِینَ تابُوا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَقْدِرُوا عَلَیْهِمْ فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ، مگر آنها كه پیش از دست یافتن شما بر آنان توبه كنند، پس بدانید (خدا توبة آنها را می‌پذیرد) خداوند آمرزنده و مهربان است(مائده/۳۳). نساء/۱۶ نیز از این قبیل است.