* رأفت
واژه (رأفـت) بـا واژه (رحـمـت) تـقـریـبـاً مـترادف و به معنای مهربانی و خوبی نسبت به دیـگـران اسـت. رحـمـت اگـر صـفـت خـداونـد سـبـحـان قـرار گـیـرد بـه مـعـنـای نـعـمـت بـخشی و تفضّل خواهد بود و اگر درباره انسان به کار رود معنای دلسوزی و ملاطفت دارد.۶۷
رأفت و رحمت الهی ، به طور عام شامل همه انسان ها می شود؛
(اِنَّ اللّهَ بِالنّاسِ لَرَءُوفٌ رَحیمٌ)۶۸
همانا خداوند نسبت به مردم رحیم و مهربان است .
و به شکل ویژه ، مؤمنان را در برمی گیرد:
(..اِنَّهُ بِهِمْ لَرَءُوفٌ رَحیمٌ)۶۹
خداوند نسبت به آنها (پیامبر، مهاجرین ، انصار و پیروان پیامبر) مهربان و رحیم است .
از سوی دیگر رأفت و مهربانی بی شائبه رسول اکـرم (ص) هـمـواره دل و روح مـؤمـنـان واقـعـی را مـی نـوازد و دل رحـیـم و دریـایـی آن بـزرگوار، کم ترین ناراحتی پیروان خویش را بر نمی تابد و رنج امّت ، نخست روح لطیف او را آزرده می سازد:
(لَقـَدْ جـأکـُمْ رَسـُولٌ مـِنْ اَنـْفـُسـِکـُمْ عـَزیـزٌ عـَلَیـْهِ مـا عَنِتُّمْ حَریصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنینَ رَءُوفٌ رَحیمٌ)۷۰
بـی تـردیـد، پـیـامـبـری از خـود شـمـا به سویتان آمد که بر او سخت گران است شما در رنج بیفتید، بر هدایت شما حریص و نسبت به مؤمنان ، مهربان و رحیم است.
رأفت مؤمنان نسبت به یکدیگر
مـؤمـنـان هـمـواره از دو مـحور خدا و پیامبر، مورد رأفت و مهربانی اند؛ خداوند از دریای بیکران رحـمـت و نـعـمت خویش ، بدانان تفضّل و انعام می کند و دمادم فیض ربوبی بر مؤمنان فرو می ریـزد و رسـول خـدا(ص ) نـیـز بـا دلی رؤوف و مـهـربان ، مردم را برای یافتن طریق سعادت راهـنـمـایـی مـی کـنـد و پـر واضـح اسـت کـه هـیـچ گـونـه بـخـل و تـنـگ چشمی به دریای رحمت الهی و حریم مقدس نبوی راه ندارد، همچنین فرشتگان مقرّب الهـی نـیـز گـاه و بیگاه برای سعادت و بهروزی مؤمنان ، دست به دعا بر می دارند و چنین می سرایند:
(...رَبَّنـا وَسـِعـْتَ کـُلَّ شـَیْءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذینَ تابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبیلَکَ وَقِهِمْ عَذابَ الْجَحیمِ)۷۱
پـروردگـارا تـو بـا رحـمـت و دانـش خویش بر همه چیز احاطه داری ، بنابراین ، کسانی را که توبه کرده و راه تو را دنبال می کنند، بیامرز و آنان را از عذاب دوزخ نگه دار.
بر این اساس ، مؤمنان از زمین و آسمان ، مورد عنایت و رأفت قرار دارند و در سلوک الی اللّه و پیمودن راه تکامل ، غرق نعمت و رحمتند، از این رو در میان خویش نیز باید رشته رأفت و رحمت را بـرقـرار و مـحـکـم سـازنـد و نـسـبـت بـه یکدیگر مهربان و دلسوز باشند؛ سعادت و کامیابی هـمـدیـگـر را طـلب کـنـنـد، بـرادرانـه در رفـع مـشـکـلات هـم بـکـوشـنـد و دل خود را از محبت به دیگران مالامال سازند و خشم و نفرت خویش را ارزانی ضد خدایان نمایند.
چنین امری هم سفارش قرآن و روایات و هم خواست فطرت انسانی است:
الف ـ دیدگاه قرآن
قرآن کریم، ویژگی مهمّ پیروان واقعی اسلام را مهربانی نسبت به یکدیگر و تنفّر و انزجار از دشمنان اسلام دانسته می فرماید:
(مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَمَاءُ بَیْنَهُمْ ...)۷۲
محمّد(ص) فرستاده خداست و کسانی که با او هستند، بر کفار سختگیر و با همدیگر مهربانند.
پیشوای ششم در توضیح این آیه فرموده است:
بـر مـسـلمـانـان لازم است که در پیوند و همکاری بر مهربانی و مواسات با نیازمندان و عطوفت نسبت به یکدیگر تلاش کنند تا چنین شوند که خداوند در این آیه فرموده است .۷۳
پیام لطیف این آیه آن است که اگر کسی ادّعای مسلمانی کند، ولی نسبت به مؤمنان رؤوف نباشد یـا نـسـبـت بـه دشـمنان آنان کینه و دشمنی نورزد، در واقع مسلمان نیست و در ایمان چنین افرادی بـایـد تـردیـد کـرد.
ایـن مـطلب تحت عناوینی چون (توّلی و تبّری ) ـ در فروع دین و (حبّ و بـغـض فـی اللّه ) ـ در اخـلاق اسـلامـی ـ و... مـطـرح اسـت و هـرگـز قابل خدشه نیست .
از سوی دیگر، دوستی و مودّت مؤمنان با تقوا عطیّه ای الهی شناخته شده و در قرآن آمده است :
(اِنَّ الَّذینَ امَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدّاً)۷۴
مـسـلّمـاً کـسـانـی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام می دهند، به زودی خداوند رحمان برای آنان محبتی در دل ها قرار می دهد.
و با صراحت می فرماید:
(لا تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الاْ خِرِ یُوادُّونَ مَنْ حادَّ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَوْ کانُوا ابائَهُمْ اَوْ اَبْنأهُمْ أوْ إِخْوانَهُمْ أوْ عَشیرَتَهُمْ...)۷۵
هـیـچ گـروهـی را نـیـابـی کـه بـه خـدا و روز بـازپـسـین ایمان دارند و کسانی را که با خدا و رسـولش مـخـالفت کرده اند دوست بدارند. گر چه پدران یا فرزندان یا برادران یا خویشان آنها باشند!
ب ـ دیدگاه معصومین علیهم السلام
مـعـصـومـیـن عـلیـهـم السـلام نیز بر ضرورت دوستی و محبت مؤمنان تأکید دارند وآن را لازمه مسلمانی می شمارند؛
رسول اکرم (ص )، خیر و سعادت امّت را در گرو محبت و مهربانی دانسته ، می فرماید:
(لا تَزالُ اُمَّتی بِخَیْرٍ ما تَحابُّوا...)۷۶
امّت من مادامی که همدیگر را دوست داشته باشند، در خیر و خوشی هستند.
و در سخنی دیگر فرمود:
(اِنَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ رَحیمٌ یُحِبُّ کُلَّ رَحیمٍ)۷۷
براستی که خداوند بزرگ ، مهربان است و هر انسان مهربانی را دوست دارد.
امام صادق (ع) به یاران خویش چنین سفارش می کرد:
(اِتَّقـُوا اللّهَ وَ کـُونـُوا اِخـْوَةً بـَرَرَةً مـُتـَــحـابـّینَ فِی اللّهِ، مُتَواصِلینَ، مُتَراحِمینَ، تَزاوَرُوا وَ تُلاقُوا...)۷۸
تـقـوای الهـی پـیـشـه کـنـیـد و بـرادران خـوبـی بـاشـیـد، بـه خـاطـر خـدا دوسـتـدار یـکدیگر، مـتصل و مرتبط به هم و نسبت به هم مهربان باشید، به زیارت یکدیگر بروید و با هم دیدار کنید.
ج ـ خواست عقل و فطرت
فـطـرت پـاک و عـقـل سیلم نیز بر صفت زیبای مهربانی و غمخواری انسان ها نسبت به یکدیگر صـحـّه مـی گـذارد و کـیـنـه تـوزی و بـی مـهـری نـسـبـت بـه هـمـکـیـشـان را تـوبـیـخ مـی کـنـد رسول گرامی اسلام (ع )، لازمه خردناب را چنین بیان می کند:
(رَأسُ الْعـَقـْلِ بـَعـْدَ الدّیـنِ التَّودُّدُ اِلَی النـّاسِ وَ اصـْطـِنـاعُ الْخـَیـْرِ اِلی کـُلِّ اَحـَدٍ؛ بـَرٍّوَ فاجِرٍ)۷۹
اوج خـردمـنـدی پـس از دیـنداری ، دوستی با مردم و نیکوکاری نسبت به هر فردی است ؛ [خواه آن فرد] نیکوکار باشد یا بدکار.
امیرمؤمنان (ع) نیز در سخنان نغزی به تشریح جنبه عقلانی دوستی و مهربانی پرداخته ، می فرماید:
(مَنْ لَمْ یَرْحَمْ لَمْ یُرْحَمْ)۸۰
هر کس مهربانی نکند، مهربانی نمی بیند.
این یک قاعده عقلی است که اگر افراد یک جامعه مهربان و دلسوز باشند، همه نسبت به یکدیگر غـمـخـوار و بـا عـاطـفـه مـی شـونـد در نـتـیـجـه هـر کـس در حـالی کـه خـود دل رحـم و رؤ وف اسـت ، مـورد لطـف و مـهـربـانی دیگران نیز واقع می شود. چنانکه عکس آن نیز صادق است .
همان حضرت فرمود:
(کَما تَرْحَمُ تُرْحَمُ)۸۱
همان گونه که مهربانی کنی ، مهربانی می بینی .
نـکـته دیگری را که امام بدان اشاره کرده است ، اثر وضعی بی رحمی و خشونت به انسان ها و بـی تـفاوتی در برابر غم دیگران است که به طور طبیعی و در قالب یک سنّت الهی ، ظهور می کند و عقل سالم نیز بدان دست می یابد و آن اینکه :
(مَنْ لَمْ یَرْحَمِ النّاسَ مَنَعَهُ اللّهُ رَحْمَتَهُ)۸۲
هر کس به مردم ، رحم نکند، خداوند رحمتش را از او دریغ می دارد.
اولویت ها
گـر چـه رأفت و مهربانی در مرحله نخست باید عمومی و فراگیر باشد، ولی افراد جامعه از نـظر نیاز به لطف و دلسوزی ، یکسان نیستند و بدیهی است آنان که در کشاکش روزگار، بیش از دیگران سختی و ستم را متحمل شده اند، بیشتر به محبت نیازمندند.
به تعبیر امام علی (ع ):
(اَوْلَی النّاسِ بِالرَّحْمَةِ الْمـُحْتاجُ اِلَیْها)۸۳
سزاوارترین مردم به مهربانی ، نیازمند به آن است .
از نظر روایات ، برخی از کسانی که از چنین اولویتی برخوردارند، عبارتند از:
۱ـ دانشمندی که قدرش مجهول باشد و همچون نادانان با او رفتار شود.
۲ـ بزرگواری که گرفتار انسان پستی شده باشد.
۳ـ نیکوکاری که زیر دست بدکاران قرار گرفته است .
۴ـ عزیزی که خوار گشته است .
۵ـ ثروتمندی که فقیر شده باشد.
امیرمؤمنان (ع ) درباره سه دسته اول فرموده است :
(اَحَقُّ النّاسِ بِالرَّحْمَةِ عالِمٌ یَجْری عَلَیْهِ حُکْمُ جاهِلٍ وَ کَریمٌ یَسْتَوْلی عَلَیْهِ لَئیمٌ وَ بِرُّ تَسَلَّطَ عَلَیْهِ فاجِرٌ)۸۴
سـزاوارتـریـن مردم به ترّحم، دانشمندی است که حکم جاهلی بر وی اجرا گردد [یا جاهلی بر او حـکـم راند] و بزرگواری که انسانی پست بر او دست یافته ، و نیکوکاری که بدکاری بر او چیره گشته است .
امام صادق (ع ) درباره سه دسته آنها می فرماید:
(اِنـّی لاََرْحَمُ ثَلاثَةً وَ حَقُّ لَهُمْ اَنْ یُرْحَمُوا؛ عَزیزٌ اَصابَتْهُ مَذَلَّةٌ بَعْدَ الْعِزِّ وَ غَنِیُّ اَصابَتْهُ حاجَةٌ بَعْدَ الْغِنی وَ عالِمٌ یَسْتَخِفُّ بِهِ اَهْلُهُ وَ الْجَهَلَةُ)۸۵
مـن به سه دسته ترحّم می کنم و سزاوار ترحّم هم هستند: عزّتمندی که پس از عزّت ، خواری ای بـه او روی آورده وتـوانـگـری کـه پـس از دارایـی ، نـیـازمـنـدی نـصـیبش گشته و دانشمندی که نزدیکان و نادانان او را بی قدر کرده اند.
۶ـ پـدر و مـادر: قـرآن مـجید، مهربانی همراه با تکریم و احترام را نسبت به پدر و مادر واجب می داند:
(وَاخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانی صَغیراً)۸۶
بـال تـواضـع را از [روی ] محبت برای آن دو بگشا و بگو: پروردگارا به آن دو رحم کن چنانکه مرا در کوچکی پرورش دادند.
۷ـ کودکان : امام علی صلوات اللّه علیه می فرماید:
(اِرْحَمْ مِنْ اَهْلِکَ الصَّغیرَ وَ وَقِرِّ الْکَبیرَ)۸۷
به کودکان خاندانت ترحّم کن و بزرگان را احترام نما.
۸ـ گـنـاهـکـاران : ایـن گروه نیز به سبب از دست دادن ارزش های واقعی و انسانیت خویش ، شاید بیش از دیگران قابل ترحم باشند و نیکان و پاکان باید با دلسوزی و مهربانی ، این محروم شـدگـان از مـعـنـویت ها را بیشتر رسیدگی کنند و آنان را به سوی سعادت و راه مستقیم رهنمون گردند. امیرمؤمنان (ع ) دراین باره نیز می فرماید:
اِنَّمـا یـَنـْبـَغـی لاَِهـْلِ الْعـِصـْمـَةِ وَ الْمـَصـْنـُوعِ اِلَیـْهـِمْ فـِی السَّلامـَةِ اَنْ یـَرْحـَمـُوا اَهْلَ الذُّنُوبِ وَ الْمَعْصِیَهِ)۸۸
هـمـانـا شـایـسـتـه اسـت کـه خـویـشـتـن دارانِ از مـعـصیت و سلامت یافتگان [از گناه و زشتی] به اهل گناه و معصیت ترحّم کنند.
پی نوشت ها:
۶۷ ـ مفردات ، راغب اصفهانی ، واژه های رأف و رحم .
۶۸ ـ بقره (۲)، آیه ۱۴۳.
۶۹ ـ توبه (۹)، آیه ۱۱۷.
۷۰ ـ همان ، آیه ۱۲۸.
۷۱ ـ غافر(۴۰)، آیه ۷.
۷۲ ـ فتح (۴۸)، آیه ۲۹.
۷۳ ـ اصول کافی ، ج ۲، ص ۱۷۴.
۷۴ ـ مریم (۱۹)، آیه ۹۶.
۷۵ ـ مجادله (۵۸)، آیه ۲۲.
۷۶ ـ بحارالانوار، ج ۷۴، ص ۳۹۹.
۷۷ ـ همان ، ص ۳۹۴.
۷۸ ـ اصول کافی ، ج ۲، ص ۱۷۵.
۷۹ ـ بحارالانوار، ج ۷۴، ص ۳۹۲.
۸۰ ـ شرح غررالحکم ، ج ۵، ص ۲۴۵.
۸۱ ـ همان ، ج ۴، ص ۴۲۳.
۸۲ ـ همان ،ج ۵، ص ۴۰۹.
۸۳ ـ شرح غررالحکم ، ج ۲، ص ۴۱۱.
۸۴ ـ همان ، ص ۴۳۱.
۸۵ ـ بحارالانوار، ج ۷۴، ص ۴۰۵.
۸۶ ـ اسرأ(۱۷)، آیه ۲۴.
۸۷ ـ بحارالانوار، ج ۷۸، ص ۹۹.
۸۸ ـ نهج البلاغه ، خطبه ۱۴۰، ص ۴۲۸.
